1. O ā ni mea mataʻutia na mātauina e Neemia ina ua toe foʻi i Ierusalema? (Tagaʻi i le ata i luga aʻe o le mau autū.)

UA TALANOA Ierusalema i le tele o mea tutupu. Ua nofo se tagata ese e lauiloa i mea leaga i se potu o le malumalu. Ua tuua e sa Levī o latou tofiga. Na faia e toeaina fefaatauaʻiga i le Sapati nai lo o le taʻimua i le tapuaʻiga. E lē gata i lea, ua faaipoipo le toʻatele o tagata Isaraelu i tagata o nuu ese. O nisi na o mea mataʻutia na mātauina e Neemia, i le taimi na toe foʻi ai i Ierusalema ina ua mavae le 443 T.L.M.​—Nee. 13:6.

2. Na faapefea ona avea Isaraelu ma nuu paia?

² Na avea Isaraelu ma nuu tuuina atu iā Ieova. I le 1513 T.L.M, na faaalia ai le naunau o tagata Isaraelu e faia le finagalo o Ieova. Na latou faapea mai: “O upu uma ua fetalai mai ai Ieova, ua matou malilie e fai.” (Eso. 24:3) O lea, na faapaiaina e Ieova Isaraelu e ala i le vavaeesea o i latou e avea ma ona nuu filifilia. Maʻeu se faaeaga na latou maua. Ina ua mavae le 40 tausaga, ona toe faamanatu atu lea e Mose iā i latou: “O oe o le nuu paia iā Ieova lou Atua. O oe na filifilia e Ieova lou Atua e fai ma ona nuu, o le oloa tāua mai i tagata uma i le fogāeleele.”​—Teu. 7:6.

3. O le ā le tulaga faaleagaga o tagata Iutaia, ina ua toe foʻi Neemia i Ierusalema mo le taimi lona lua?

³ E leʻi tumau le naunau sa iai i le nuu o Isaraelu e avea i latou ma nuu paia. E ui e iai nisi sa auauna iā Ieova, peitaʻi o le toʻatele sa faafoliga atu o i latou o tagata paia, ae latou te leʻi lotomalilie e usiusitaʻi iā Ieova. I le taimi lona lua na toe foʻi ai Neemia i Ierusalema, ua mavae le pe ā ma le 100 tausaga talu ona toe foʻi mai se vaega totoe faamaoni o le nuu mai Papelonia, e toe amata le tapuaʻiga moni. Peitaʻi i lenā taimi, ua amata ona toe mou atu le naunau o le nuu i mea faaleagaga.

4. O ā vala o le a talanoaina e avea ai pea i tatou o ni tagata paia?

⁴ E pei o Isaraelu anamua, ua faapaia foʻi e le  Atua Molimau a Ieova i aso nei. Ua faapaiaina le ʻaufaauuina ma le “motu o tagata e toʻatele,” e auauna tau lava o Ieova. (Faaa. 7:9, 14, 15; 1 Kori. 6:11) E tatou te lē mananaʻo e melea lo tatou tulaga faapaiaina i luma o Ieova. O lea, o le ā e fesoasoani iā i tatou ina ia lē pei ai o tagata Isaraelu? O le a talanoaina i lenei mataupu ni vala se fā o loo faamatilatila i le mataupu e 13 o le Neemia: (1) ʻAlofia aumea leaga; (2) ia lagolagoina faatulagaga faatiokarate; (3) ia faamuamua mea faaleagaga; (4) ia puipuimalu lou tulaga o se Kerisiano. Seʻi o tatou talanoaina na vala taʻitasi.

5, 6. O ai Eliasipa ma Tovia, ma aiseā na la ono faifaimea faatasi ai?

⁵ Faitau le Neemia 13:4-9. Ua siʻomia i tatou i le tele o faatosinaga, ma e lē faigofie ona faatumau lo tatou tulaga faapaiaina. Seʻi mafaufau i le mea na tupu iā Eliasipa ma Tovia. O Eliasipa o le ositaulaga sili, a o Tovia o se tagata Amonī atonu sa faigaluega mo le tupu o Peresia. Na tetee Tovia ma ana aumea i taumafaiga a Neemia e toe fausia pā o Ierusalema. (Nee. 2:10) Na faasā tagata Amonī i totonu o lotoā o le malumalu. (Teu. 23:3) Ae aiseā na faataga ai e le ositaulaga sili Tovia ina ia nofo i se potuʻai o le malumalu?

⁶ Na avea Tovia ma aumea vavalalata a Eliasipa. Na faaipoipo Tovia ma lona atalii o Iokana i fafine Isaraelu, ma na vaai maualuga le toʻatele o tagata Iutaia iā Tovia. (Nee. 6:17-19) Na faaipoipo se tasi o atalii o atalii o Eliasipa i le afafine o Sanepalata. O Sanepalata o le kovana o Samaria, ma o ia o se aumea vavalalata a Tovia. (Nee. 13:28) O nei faiā, e tatou te malamalama ai i le māfuaaga na aafia ai Eliasipa i se tagata tetee lē talitonu. Peitaʻi na faaalia le faamaoni o Neemia iā Ieova, e ala i le lafoina i fafo o meafale a Tovia mai le potuʻai o le malumalu.

7. E faapefea ona ʻalofia e auauna a Ieova e aofia ai ma toeaina, le faaleagaina o o latou tulaga faapaiaina i luma o Ieova?

⁷ I le avea ai o i tatou ma tagata tuuina atu i le Atua, e tatau ona faamuamua lo tatou faamaoni iā Ieova. E lē tatau ona sili atu ona tatou faatāuaina faiā faaleaiga nai lo o mataupu silisili o le Tusi Paia. E faatoʻā mafai ona tumau lo tatou tulaga faapaiaina i luma o Ieova, pe a tatou piiama atu pea i ana taʻiala amiotonu. O le finagalo o Ieova e taʻitaʻia ai toeaina ae lē o o latou lava manatu ma faalogona. (1 Timo. 5:21) E ʻalofia e toeaina le faia o se gaoioiga e faaleagaina ai o latou tulaga i luma o Ieova.​—1 Timo. 2:8.

8. O le ā e tatau ona manatua e auauna tuuina atu a Ieova e faatatau i a latou aumea?

⁸ Ia tatou manatua, “o aumea leaga e faaleagaina ai mea lelei ua masani ai tagata.” (1 Kori. 15:33) O nisi o o tatou tauaiga e lē o ni taaʻiga lelei i o tatou olaga. Sa faataatia e Eliasipa se faaaʻoaʻoga lelei o le lagolagosua iā Neemia, i le toe fausiaina o pā o Ierusalema. (Nee. 3:1) Peitaʻi, o aafiaga leaga mai iā Tovia ma isi na uunaʻia ai o ia e faia mea inosia, ma melea ai lona tulaga faapaiaina i luma o Ieova. O aumea lelei e uunaʻia i tatou e faia mea faaleagaga e pei o le faitauina o le Tusi Paia, auai i sauniga, ma le faia o se sao i le faiva. E tatou te talisapaia o tatou tauaiga o ē e uunaʻia i tatou e faia mea lelei.

9. O le ā na tupu i faatulagaga o le malumalu, ma o ai na tuuaʻia e Neemia?

⁹ Faitau le Neemia 13:10-13. E foliga  mai i le taimi na toe foʻi ai Neemia i Ierusalema, ua itiiti foaʻi na faia i le malumalu. O le māfuaaga lea na lafoaʻia ai e le ʻau sa Levī o latou tofiga, ae toe foʻi e galulue i o latou fanua. Na tuuaʻia e Neemia sui pule i le lē aoina mai o sefuluaʻi a tagata, pe e latou te leʻi avatua foʻi na foaʻi i le malumalu e pei ona poloaʻia ai i latou. (Nee. 12:44) O lea, na taumafai ai Neemia e toe aoina mai sefuluaʻi. Na ia tofia foʻi ni tane maufaatuatuaina e vaavaaia foaʻi ma oloa o le malumalu.

10, 11. E faapefea ona tatou lagolagoina le tapuaʻiga moni?

¹⁰ O le ā se lesona e tatou te aʻoaʻoina mai ai? Ua faamanatu mai ai lo tatou faaeaga o le faamamaluina o Ieova i a tatou ʻoa. (Faata. 3:9) Pe a tatou faia ni foaʻi e lagolago ai le galuega a le Atua, ua tatou foaʻi iā Ieova mea na ia aumaia iā i tatou. (1 Nofo. 29:14-16) Atonu e tatou te mafaufau e lē tele ni a tatou mea e maua, peitaʻi e talisapaia e Ieova a tatou foaʻi pe a tatou naunau e faia faapea.​—2 Kori. 8:12.

¹¹ Na valaaulia e se aiga mo le tele o tausaga se ulugalii matutua e paeonia faapito, ina ia faiʻaiga i se aso se tasi i le vaiaso. E ui e toʻavalu le fanau a le ulugalii, ae masani ona faapea mai le tinā, ʻE leai se afāina pe a faaopoopo nisi tagata se toʻalua i la tatou taumafataga.’ Atonu o na taumafataga o se mea itiiti, ae e talisapaia e na paeonia le agaga talimālō o le aiga. Na maua e lenā aiga faamanuiaga. O faalaeiauga ma tala o mea tutupu na faamatala e le ulugalii paeonia, na fesoasoani e uunaʻia tamaiti ina ia agaʻigaʻi i luma faaleagaga. Na mulimuli ane auai uma le fanau i le auaunaga faataimi atoa.

12. O ā faaaʻoaʻoga lelei ua faataatia e uso tofia i le faapotopotoga?

¹² O se tasi o lesona: E pei o Neemia, e tausolomua toeaina ma auauna o le faiva e lagolagoina faatulagaga faatiokarate, ma maua ai e isi aogā. O le faia faapea ua latou faataʻitaʻi ai iā Paulo. Sa lagolagoina e Paulo le tapuaʻiga moni ma avatu taʻiala aogā. O se faataʻitaʻiga, sa ia faailoa atu le tele o taʻiala aogā i le auala e faia ai foaʻi.​—1 Kori. 16:1-3; 2 Kori. 9:5-7.

13. Na faapefea ona lē faatāuaina e nisi o tagata Iutaia le Sapati?

¹³ Faitau le Neemia 13:15-21. O le a tatou vaivai faaleagaga pe a faamuamua le saʻilia o mea faaletino. E tusa ai ma le  Esoto 31:13, o le Sapati i vaiaso taʻitasi na faamanatu atu ai i tagata Isaraelu, o i latou o tagata faapaiaina. Na faatulaga le aso Sapati e tapuaʻi ai o se aiga, tatalo ma manatunatu ai i le Tulafono a Ieova. I aso o Neemia, sa faia e nisi faiga faapisinisi i le Sapati ma lē amanaʻia ai le tapuaʻiga. O lea, na tapunia ai e Neemia faitotoʻa o le aai i le afiafi o le aso ono, ma tutuli i fafo le ʻaufaatauʻoa mai nuu ese a o leʻi amataina le Sapati.

14, 15. (i) O le ā e tupu pe a lē faaitiitia lo tatou naunau i meafaitino? (ii) E faapefea ona tatou ulu atu i le mālōlōga a le Atua?

¹⁴ O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai le faaaʻoaʻoga a Neemia? O se tasi o lesona o le faaitiitia lea o lo tatou naunau i meafaitino. Talu ai e mafai ona tatou tosina ese ai aemaise pe a tatou fiafia i a tatou galuega faaletino. O lea, ia manatua le lapataʻiga a Iesu e faatatau i le pologa i matai e lua. (Faitau le Mataio 6:24.) Na tamaoaiga Neemia i le itu faaletino, peitaʻi, o le ā le auala na ia faaaogā ai lona taimi? (Nee. 5:14-18 ) E leʻi taumafai o ia e faia ni fefaatauaʻiga faapisinisi ma isi tagata. Nai lo o lea, na ia galue mamafa e fesoasoani i isi ma faia galuega e faapaiaina ai le suafa o Ieova. I aso nei, o loo uaʻi atu foʻi toeaina ma auauna o le faiva i le faia o galuega lelei mo le faapotopotoga. E talisapaia e uso na galuega lelei, ma maua ai le alofa, filemu, ma le saogalemu i le faapotopotoga.​—Eseki. 34:25, 28.

¹⁵ E ui e lē o toe manaʻomia ona faamamaluina e Kerisiano le Sapati, ae na faapea mai Paulo “o loo iai pea le mālōlōga faasapati mo tagata o le Atua.” Na ia toe faapea atili mai: “O lē e ulu atu i le mālōlōga o le Atua, ua mālōlō o ia mai i ana lava galuega, e pei foʻi ona mālōlō le Atua mai i ana lava galuega.” (Epe. 4:9, 10) I le avea ai ma Kerisiano, e mafai ona tatou ulu atu i le mālōlōga a le Atua, e ala i le ola e ōgatusa ma lona finagalo o loo faaauau pea ona faataunuuina. Po o tatou faamuamua le tapuaʻiga a le aiga, auai i sauniga ma le faia o se sao i le talaʻiga? E tatau ona tatou maumauaʻi pea, pe a lē faaaloalo pule ma tagata i le galuega i mea e tatou te faamuamua. Pe a tupu lenā tulaga, ia tatou ʻtapunia faitotoʻa o le aai ma tuliesea tagata Turo’ e pei ona faia e Neemia, ina ia tatou faamuamua pea mea faaleagaga. Ona ua faapaiaina i tatou, e tatau ai ona tatou fesili ifo: ʻPo o atagia atu i loʻu olaga ua vavaeesea aʻu mo le auaunaga iā Ieova?’​—Mata. 6:33.

16. Na faapefea ona amata ona leiloa atu le tulaga faapaiaina, o le nuu filifilia i aso o Neemia?

¹⁶ Faitau le Neemia 13:23-27. I aso o Neemia, sa faaipoipo tane Isaraelu i fafine o nuu ese. I le asiasiga muamua a Neemia i Ierusalema, na sainia ai e tane Isaraelu se feagaiga ina ia lē faaipoipo atu i tagata faapaupau. (Nee. 9:38; 10:30) Ae i tausaga mulimuli ane, e lē gata na faaipoipo atu tamāloloa Iutaia i fafine o nuu ese, ae na amata ona leiloa atu lo latou tulaga o ni tagata faapaiaina. Na lē mafai ona tautatala ma tusitusi i le gagana Eperu fanau a nei fafine o nuu ese. Ina ua matutua na tamaiti, pe na latou manatu iā i latou lava o ni tagata Isaraelu? Pe na latou manatu o i latou o ni Amonī, po ni tagata Asetota po o ni Moapi foʻi? Pe afai e latou te leʻi malamalama i le gagana Eperu, na faapefea la ona latou malamalama i le Tulafono a le Atua? Na faapefea ona latou iloa Ieova ma filifili e auauna iā te ia, nai lo o atua faapaupau na tapuaʻi i ai o latou  tinā? Sa faia e Neemia se gaoioiga vave ma maumauaʻi, ina ia puipuia le tulaga o tagata Isaraelu.​—Nee. 13:28.

17. E faapefea ona fesoasoani mātua i fanau e atiaʻe sa latou faiā māfana ma Ieova?

¹⁷ Ia tatou faia se gaoioiga maumauaʻi e fesoasoani ai i fanau e iloa lo latou tulaga o ni Kerisiano. Mātua, ia fesili ifo, ʻO faapeʻī le tautatala a laʻu fanau i le “gagana mamā” o le upu moni mai i le afioga a le Atua?’ (Sefa. 3:9) Po o atagia i talanoaga a laʻu fanau o loo taaʻina i latou i le agaga o le Atua po o le agaga o le lalolagi? Ia aua le lotovaivai, pe a e iloa o loo iai le avanoa e mafai ona faia ai e fanau se faaleleiga. E umi se taimi e aʻoaʻoina ai se gagana fou, aemaise o loo siʻomia i tatou i le tele o faatosinaga. O loo uunaʻia e le lalolagi fanau ina ia lē usiusitaʻi i le Atua. O lea, ia onosaʻi ma faaaogā Tapuaʻiga a le Aiga ma isi avanoa, e fesoasoani ai i lau fanau ma atiaʻe sa latou faiā māfana ma Ieova. (Teu. 6:6-9) Ia faamatilatila aogā o le faaesea o i tatou mai le lalolagi a Satani. (Ioa. 17:15-17) Ia tatou taumafai foʻi e pāʻia loto o le fanau.

18. Aiseā e talafeagai ai i mātua ona fesoasoani i fanau e tuuina atu i latou iā Ieova?

¹⁸ E faia e le tamaitiiti lana ia lava filifiliga pe auauna i le Atua. Peitaʻi, e telē se sao e tatau ona faia e mātua. E aofia ai le faataatia o se faaaʻoaʻoga lelei ma ni tapulaa manino, ma ia talanoa ma fanau i aafiaga o a latou filifiliga. Mātua e, e leai se isi e sili atu i lo outou i le sauniunia o fanau e tuuina atu iā Ieova. E manaʻomia e fanau la outou fesoasoani ina ia puipuia ma faatumauina o latou tulaga o ni Kerisiano moni. E tatau ona tausia lo tatou “ofu tele,” po o uiga ma tapulaa e iloa ai i tatou o ni soo o Keriso.​—Faaa. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. O le ā e tatau ona tatou faia ina ia manatua ai i tatou e Ieova?

¹⁹ O se tasi na soifua i le vaitaimi o Neemia o le perofeta o Malaki, o lē na faapea mai ua ʻamata ona tusia le tusi e faamanatu ai mo i latou o ē e matataʻu iā Ieova, ma ē e manatunatu i lona suafa.’ (Mala. 3:16, 17) E lē faagaloina e Ieova i latou e matataʻu iā te ia ma alolofa i lona suafa.—Epe. 6:10.

²⁰ Na tatalo Neemia: “Loʻu Atua e, ia e manatu alofa mai iā te aʻu.” (Nee. 13:31) E pei o Neemia, o le a tusia foʻi o tatou igoa i le tusi faamanatu a Ieova pe a tatou ʻalofia aumea leaga, lagolagoina faatulagaga faatiokarate, faamuamua mea faaleagaga, ma puipuimalu o tatou tulaga o ni Kerisiano. ʻIa tofotofo pea i tatou po o tatou iai i le faatuatua.’ (2 Kori. 13:5) O le a “manatu alofa” mai Ieova, pe a tatou faatumau pea la tatou faiā faapaiaina ma Ia.