Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

“Ua Avea le Tulafono ma o Tatou Ta‘ita‘itama”

“Ua Avea le Tulafono ma o Tatou Ta‘ita‘itama”

“Ua Avea le Tulafono ma o Tatou Taʻitaʻitama”

E TOʻAFIA tamaiti ua latou iloaina le tāua o tulafono ma aʻoaʻiga? E lē toʻatele. Iā i latou, ua fiu i le tele o faasāsāaga. Peitaʻi, ua iloa e i latou o loo iai le tiute o le fesoasoani i tamaiti, e tatau ona vaavaaia lelei fanau. Ma a o latou tuputupu aʻe, o le toʻatele o talavou atonu o le a latou mātauina le tāua o le taʻitaʻiga na latou mauaina. Na faaaogā e le aposetolo o Paulo le faataʻitaʻiga i se tamāloa na puipuia fanau, e faataʻitaʻia ai laasaga ua faia e Ieova ina ia taʻitaʻia ai ona tagata mo se vaitaimi.

Sa manatu nisi Kerisiano i le uluaʻi senituri i le itumalo e pulea e Roma, o Kalatia e faapea, e na o i latou na usitai i le Tulafono na avatu e le Atua i tagata Isaraelu e ala iā Mose, e fiafia i ai le finagalo o le Atua. Ae na iloa e le aposetolo o Paulo e lē saʻo lenei manatu, auā na avatu e le Atua le agaga paia i nisi o i latou e leʻi tausiaina le tulafono a Iutaia. (Galuega 15:12) O lea na faasaʻo ai e Paulo lenā manatu sesē e ala i se tala faatusa. Na ia tusi atu se tusi i Kerisiano i Kalatia e faapea: “Ua avea le Tulafono ma o tatou taʻitaʻitama, e taʻitaʻia ai i tatou iā Keriso.” (Kalatia 3:24) Ua faapea mai se tasi tagata atamai, “mai lava i le amataga mai o talafaasolopito, sa tāua tele le vaega a se tagata na avea ma taʻitaʻitama.” O le malamalama i lenei faamatalaga, o le a manino ai iā i tatou le manatu na taʻua e le aposetolo o Paulo.

Le Taʻitaʻitama ma Ona Tiute

Sa tele ina faaaogā taʻitaʻitama i aiga e maumea i Eleni, Roma, ma atonu foʻi i Iutaia, e latou te vaavaaia meafai a tamaiti mai lava a o pepe seʻia oo ina avea ma talavou. Sa avea le taʻitaʻitama o se pologa maufaatuatuaina, o se tagata ua matua, o lē na te vaaia le saogalemu o le tamaitiiti, ma ia faamautinoa ua fai e le tamaitiiti mea e manaʻo i ai lona tamā. Po o fea lava e alu i ai le tamaitiiti i le aso atoa, e alu ai foʻi ma le taʻitaʻitama, ma na te vaaia po o mamā le tamaitiiti, ave i le aʻoga, na te avea foʻi ana tusi aʻoga ma isi mea, ma na te vaaia le faiga o ana meaaʻoga.

E lē o se faiaʻoga le taʻitaʻitama. Nai lo le aʻoaʻo o le tamaitiiti ia iloa faitau ma tusitusi, ae i le avea ai ma sē na te vaavaaia le tamaitiiti, na te faataunuuina faatonuga a le tamā. Ae peitaʻi, na te avatu aʻoaʻoga i le tamaitiiti e ala i le vaavaaiga ma aʻoaʻiga. E aofia ai i lenei faiga le faatonutonuina o amio, le tuuina atu o aʻoaʻiga, ma sasa foʻi pe a faia se mea sesē. O le mea moni, o le tamā ma le tinā, o uluaʻi faiaʻoga ia o le tamaitiiti. Peitaʻi, a o tuputupu aʻe le tama, sa aʻoaʻo o ia e lana taʻitaʻitama e savali faalelei pe a ō i se mea, ia fai faalelei lona ofu, ia nofo faalelei i lalo ma ʻai. E lē gata i lea, e tusa ai ma le tū a tagata Isaraelu, ia tū i luga e iloa ai le faaaloalo, pe a taunuu ni tagata matutua i le fale, ma ia alofa i ona mātua, ma isi lava mea.

Na talitonu le faifilosofia mai Eleni, o Palato, (428-348 T.L.M.) e ao ona pulea uiga faatamaiti. Na ia tusi e faapea, “E pei lava ona lē mafai ona iai se mamoe po o isi meaola tausi e aunoa ma sē na te vaavaaia, e faapea foʻi ona lē mafai ona ola se tamaitiiti e aunoa ma se taʻitaʻitama, po o se pologa e aunoa ma se matai.” E foliga mai e fai sina ese o lenei manatu; ae ui i lea, o le auala lenā na manatu ai Palato.

Talu ai sa iai pea taʻitaʻitama faatasi ma tamaiti, o lea na manatu ai iā i latou o ni leoleo sauā ma ē ʻinaʻinā i le avatuina o aʻoaʻiga, lea e iʻu ai ina faitioina ai e tamaiti. E ui lava o le talaaga lenā o le taʻitaʻitama, ae na maua ai e tamaiti le puipuiga, i amio ma le faaletino. Na faamatala e le tusitala o talafaasolopito Eleni o le senituri lona lua T.A., o Appian, le tala i se taʻitaʻitama, na tago atu fusi mai le tamaitiiti na ia leoleoina mai tagata na mananaʻo e fasioti le tamaitiiti, a o la ō atu e momoli i le aʻoga. Ina ua musu o ia e faamamulu atu le tamaitiiti i na tagata fasioti tagata, na fasiotia uma i laʻua ma le tamaitiiti.

I Eleni anamua, sa taatele amioga lē mamā. Sa manaʻomia ona puipuia tamaiti mai le faaleagaina, aemaise lava tama. Talu ai sa lē talitonuina le toʻatele o faiaʻoga, o lea sa nofo ai foʻi ma le taʻitaʻitama a o fai le aʻoga a le tamaitiiti. Na oo lava foʻi ina faapea mai Libanius, o le failauga Eleni o le senituri lona fā T.A., e tatau i taʻitaʻitama ona avea e pei o ni “leoleo a o tuputupu aʻe le talavou,” ina ia “puipui i latou mai tagata e fia ō iā i latou, taofia i latou mai le faifai mea faatasi ma tamaiti e ala i le faasā ona latou miomiō faatasi ma tama.” Ma o le toʻatele o taʻitaʻitama na faaaloalogia e tamaiti na latou puipuia. Ua faia maa faamanatu e faaalia ai o loo talisapaia pea e tagata matutua le alofa na faaalia atu e o latou taʻitaʻitama.

Ua Fai le Tulafono ma Taʻitaʻitama

Aiseā na faatusa ai e le aposetolo o Paulo le tulafono a Mose i se taʻitaʻitama? Aiseā ua faapitoa ai ona talafeagai lenei talafaatusa?

O le vala muamua, ona sa fai le Tulafono ma puipuiga. Na faamatala e Paulo sa ‘⁠puipuia Iutaia e le tulafono.’ Sa pei o loo puipuia i latou e se taʻitaʻitama. (Kalatia 3:23) Sa aafia vala uma o o latou olaga i le Tulafono. Sa pulea ai o latou uiga ma tuʻinanauga o le tino. Sa faatonutonuina ai a latou amio i le Tulafono, ma sa aʻoaʻia ai pea i latou i o latou vaivaiga, ma ua iloa ai e tagata taʻitoʻatasi o Isaraelu lona lava tulaga lē lelei atoatoa.

Sa avea foʻi le Tulafono o se puipuiga mai taaʻiga leaga, e pei o amioga ma faiga matagā a tapuaʻiga o nuu tuaoi na siʻomia ai Isaraelu. O se faataʻitaʻiga, sa aogā le tulafono a le Atua na faasā ai le faaipoipo atu i tagata e lē tapuaʻi i le Atua, ina ia sologa lelei ai le itu faaleagaga o le nuu atoa. (Teuteronome 7:3, 4) O na tulafono na faatumauina ai le mamā faaleagaga o tagata o le Atua, ma saunia ai i latou ia iloa le Mesia. O iʻuga aogā nei e maua mai le mulimuli i le Tulafono, ma sa faamaonia ai le alofa o le Atua mo ona tagata. Sa faamanatu atu e Mose i ona uso Isaraelu e faapea: “E faapei o se tagata ona aʻoaʻi i lona atalii, e faapea lava ona aʻoaʻi o Ieova lou Atua iā te oe.”—Teuteronome 8:5.

Peitaʻi, o le vala tāua o le talafaatusa a Paulo, o le tiute o le taʻitaʻitama, e mo na o se taimi lē tumau. Ina ua matua le tamaitiiti, sa lē toe manaʻomia ona vaavaaia o ia e lana taʻitaʻitama. Na tusi le tusitala o talafaasolopito Eleni, o Xenophon (431-352 T.L.M.) e faapea: “A o faasolosolo ina tuputupu aʻe le tamaitiiti, ma ua amata ona avea ma tama matua, e faasaʻoloto o ia mai lē na fai ma ona [taʻitaʻitama] ma lona [faiaʻoga]; ona lē toe iai lea o ia i le la taʻitaʻiga, ae ua fai lava le mea e manaʻo o ia e fai.”

Sa faapena foʻi le pule a le Tulafono a Mose. Sa aogā mo se taimi lē tumau—“ina ia faaalia ai solitulafono seʻia oo mai le fanau [Iesu Keriso].” Na faamatala e le aposetolo o Paulo e faapea sa fai le Tulafono ma ‘taʻitaʻitama e taʻitaʻia ai tagata Iutaia iā Keriso.’ Ina ia maua e tagata Iutaia na tupulaga faatasi ma Paulo le finagalo malie o le Atua, sa tatau ona latou talia le matafaioi a Iesu i fuafuaga a le Atua. O le taimi lava na latou iloa ai le matafaioi a Iesu, na uma ai i inā ma le tiute o le taʻitaʻitama.—Kalatia 3:19, 24, 25.

Sa atoatoa ona lelei le Tulafono na tuu atu e le Atua i tagata Isaraelu. Na faataunuuina atoatoa ai māfuaaga na ala ai ona faavaeina—ina ia puipuia ai ona tagata ma ia faailoa atu ai iā i latou ana tapulaa maualuluga. (Roma 7:7-14) Sa avea le tulafono ma taʻitaʻitama lelei. Peitaʻi, o mea na manaʻomia e le Tulafono, sa foliga mai na faigatā iā i latou na i lalo o le puipuiga a le Tulafono. O lea la, na tusi ai Paulo e faapea pe a oo i le taimi atofaina a le Atua, “o le faatauina o i tatou e Keriso, ua faasaʻolotoina ai i tatou mai le malaia o le Tulafono.” E pau le itu na avea ai le Tulafono ma “malaia,” ona sa manaʻomia ai ona mulimuli tagata Iutaia lē lelei atoatoa i tapulaa na lē mafaia ona latou usiusitai atoatoa i ai. Sa manaʻomia ai ona latou tausia lelei mea na tatau ona latou faia e tusa ai o le tulafono. Ina ua talia e tagata Iutaia le sauniuniga e sili atu lea na saunia e ala i le taulaga togiola a Iesu, sa lē manaʻomia loa ona latou toe mulimuli i faasāsāaga a le taʻitaʻitama po o le Tulafono.—Kalatia 3:13; 4:9, 10.

O lea la, sa taulaʻi atu Paulo i le faatusaina o le Tulafono a Mose i se taʻitaʻitama, ina ia faamamafa ai, na faia le Tulafono ina ia taʻitaʻia ai tagata Iutaia, ma e mo na o se taimi lē tumau. O lea la, sa faalagolago le mauaina o le finagalo malie o Ieova, e lē i le usiusitai i lenā Tulafono, ae ala i le taliaina o Iesu ma faatuatua iā te ia.—Kalatia 2:16; 3:11.

[Pusa/Ata i le itulau 21]

“TANE” O LOO PULE, MA “AUAUNA PULE”

E lē gata ina tusi e faatatau i se taʻitaʻitama, ae sa faia foʻi e le aposetolo o Paulo ni talafaatusa i “tane” o loo pule, ma “auauna pule.” I le Kalatia 4:1, 2, tatou te faitau ai e faapea: “A o laʻitiiti le suli, e leai lava se mea e ese ai o ia ma le pologa, e ui lava o ia o le alii o mea uma lava, ae ua pule iā te ia o tane ma auauna pule seʻia oo i le aso na muaʻi tofia e lona tamā.” Sa eseese tiute o “tane”o loo pule ma “auauna pule,” mai tiute o i latou sa fai ma taʻitaʻitama, peitaʻi e tasi lava le manatu sa manaʻo Paulo e faamamafa.

I le tulafono a Roma, sa tofia e le malo se “tane” o loo pule, e leoleoina se tamaitiiti ua feoti ona mātua, ma e na te vaaia le tulaga tau tupe o le tamaitiiti seʻia oo ina matua le tamaitiiti. O lea ua faapea mai ai Paulo, e ui lava o lenā tamaitiiti o le “alii” e ana mea uma, ae a o avea pea o ia ma tamaitiiti, sa pei lava ia o se pologa e lē pule i ana mea.

Ae o le “auauna pule,” sa gafa ma mataupu tau tupe a le tamaitiiti. Ua faapea mai Flavius Josephus, o se tusitala taʻutaʻua o talafaasolopito Iutaia, na talosaga atu se tama talavou e igoa iā Hyrcanus i lona tamā mo se tusi e faataga ai lana auauna pule, e avatu se tupe iā te ia e faatau ai mea e manaʻo ai.

E pei lava la ona sa pulea e se taʻitaʻitama, e faapena foʻi pe a pulea e se “tane” o loo pule po o se “auauna pule,” o lona uiga e leai se saʻolotoga o le tama, a o laʻitiiti o ia. Sa pulea e isi tagata le olaga o le tamaitiiti seʻia muta le taimi na faatulaga e lona tamā, e pulea ai o ia e na tagata.

[Ata i le itulau 19]

Se fagu tuu teu mai Eleni anamua, o loo faaalia ai se taʻitaʻitama ma lona tootoo

[Ē Ana le Ata]

National Archaeological Museum, Athens

[Ata i le itulau 19]

Se vaaiga i se ipu mai le senituri lona lima T.L.M., o se taʻitaʻitama (ma lona tootoo), o loo matamata a o aʻoaʻoina lana tamaitiiti i solo ma musika

[Ē Ana le Ata]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY