O Uluaʻi Kerisiano i Nuu e Tautatala i le Gagana Eleni

O LE tele o nuu na talaʻi i ai Kerisiano i le uluaʻi senituri, e faaaogā ai le gagana Eleni. Ma o Tusitusiga Paia na latou faaaogā e faamaonia ai le talaʻiga e uiga iā Iesu, na tusia i le gagana Eleni. Ma ina ua faagaeeina i latou na tusia tusi na taʻua mulimuli ane o Tusi Paia Kerisiano Eleni, o le toʻatele o i latou na tusitusi i le gagana Eleni, ma faaaogā ai faaupuga ma talafaatusa e manino i tagata ua masani i tū ma aganuu faa-Eleni. Peitaʻi ane, o Iesu ma ona aposetolo, faapea ma i latou uma na tusia Tusitusiga Paia Eleni, o tagata Iutaia ae lē o ni Eleni.—Roma 3:1, 2.

Na faapefea ona avea le gagana Eleni ma vala tāua e faalauiloa atu ai le Faa-Kerisiano? Na faapefea ona faaoo atu le feʻau e misionare, ma tagata na tusia tusitusiga paia i le uluaʻi senituri, ina ia logo mālie i ē tautatala i le faa-Eleni? Ma aiseā ua tāua ai lea vaitaimi anamua iā i tatou?

Le Salalau Atu o le Faa-Eleni

I le senituri lona fā T.L.M., na faatoʻilalo ai e Alesana le Sili le Malo o Peresia ma faasolo atu  ai i isi malo o le lalolagi. Na taumafai o ia, faapea ma tupu na soloaʻi ane ina ua maliu o ia, e uunaʻi tagata ia faaaogā le gagana faapea tū ma aganuu Eleni, ina ia autasia ai malo i lana pulega.

Ma e ui lava ina pulea Eleni e Roma ma aveesea lana vaega i upufai a malo, ae na faaauau pea le malosi o aafiaga o ana tū ma aga i tagata o nuu tuaoi. A o faagasolo senituri muamua ma lona lua T.L.M., na matuā mataʻina i tagata aloaʻia o Roma vala eseese o tū faa-Eleni e iai ata, fausaga o fale, tusitusiga, ma filosofia, ma na faapea mai ai le tusi solo Roma o Horace: “Na pei e pulea e tagata Eleni ē na faatoʻilaloina i latou, e ala i le taumafai ia latou fiafia i mea uma faa-Eleni.”

I le vaitaimi o le pulega a Roma, na avea aai autū i Asia Itiiti, Suria, ma Aikupito ma nofoaga tutotonu o tū ma aga faa-Eleni. O le fiafia tele o tagata i mea faa-Eleni, na avea lea ma auala e faaauiluma ai lea aganuu i vala uma o le olaga, i pulega a malo, o tulafono, o pisinisi, o mea e gaosi, ma faiga o laʻei. O le tele o aai Eleni sa masani ona iai fale taalo e toleni ai tauleleʻa, ma le fale mataaga e faia ai tala faa-Eleni.

Ua fai mai Emil Schürer, o se tusitala o talafaasolopito, “E ui ina lē mananaʻo ai ae na faifaimālie lava ona taaʻina tagata Iutaia i tū ma aganuu a Eleni.” I le amataga, na avea le mapolotu o tagata Iutaia i la latou tapuaʻiga ma mea na teena ai le aafia i tapuaʻiga faapaupau faa-Eleni, ae na iʻu lava ina aafia ai le tele o vala o le olaga o tagata Iutaia. Ona e pei ona taʻua e Schürer, “o nai vaipanoa na mau ai tagata Iutaia, na toeitiiti siʻomia vaega uma e tagata Eleni, ma na lē maʻalofia lo latou faifaimea faatasi ona o faiga tau pisinisi.”

Le Aogā o le Faaliliuga o le Septuagint

Na ō atu le tele o tagata Iutaia ma nonofo i nuu o loo siʻomia ai le Sami Metitirani, ma mau ai i aai e olaola ai le faa-Eleni, faapea ma le gagana Eleni. Na faaauau pea ona latou tapuaʻi faa-Iutaia ma malaga i Ierusalema i taimi o tausamiga faa-Iutaia. Peitaʻi ane, na oo ina latou lē toe masani i le gagana Eperu. * O le māfuaaga lea na manaʻomia ai le faia o se faaliliuga o Tusitusiga Paia Eperu i le gagana Eleni o loo faaaogā e tagata lautele. Sa avea Alesania i Aikupito ma nofoaga autū o tū ma aga faa-Eleni, ma atonu o i ina na faia ai le galuega faaliliu e tagata Iutaia popoto, pe tusa o le 280 T.L.M. Ua taʻu lea faaliliuga o le Septuagint.

E tāua tele le faaliliuga o le Septuagint. Ona o le lomiga lea na mafai ai ona malamalama nuu ese i mea tāua o loo iai i Tusitusiga Paia Eperu. O ia mea tāua, sa faamaumauina i le gagana Eperu, lea ua lē iloa e le lautele, ma ana lē seanoa la le Septuagint, semanū e lē mafai ona malamalama tagata i feutagaʻiga a le Atua ma Isaraelu, ma o le a lē mafai ai ona talaʻi atu le tala lelei ia oo atu i le lalolagi aoao. Ae o le faaliliuga o le Septuagint na mafai ai ona maua le malamalama i tulaga ma manatu o tagata sa iai, faapea ma le gagana e mafai ai ona faailoa atu le poto o Ieova le Atua i tagata o ituaiga eseese. Na sili ona aogā le gagana Eleni e faailoa atu ai le upu moni e uiga i le Atua, ona o le gagana lea na faaaogā e le tele o tagata i le tele o atunuu.

 Tagata na Liulotu ma Ē Matataʻu i le Atua

E oo ane i le senituri lona lua T.L.M., ua faaliliu e tagata Iutaia le tele o a latou tusitusiga i le faa-Eleni ma na tusia ai foʻi ma tusi fou. Na tāua tele lea tulaga auā le faailoa atu i Nuu Ese o le malamalama e uiga i le talafaasolopito ma le tapuaʻiga a Isaraelu. Ua taʻua e tagata popoto i se tusi o talafaasolopito o tagata Iutaia, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ e faapea, i lea vaitaimi e tele tagata o Nuu Ese na “feutagaʻi ma tagata Iutaia, auai i a latou tapuaʻiga, ma i nisi taimi ua sili atu ona latou tausi tulafono a tagata Iutaia, ae o isi foʻi taimi e lē amanaʻia tele.”

O isi tagata o Nuu Ese na iʻu ina liulotu i le lotu Iutaia ma talia le peritomega. Ae o isi na talia na o ni vaega o le lotu Iutaia ae e leʻi liulotu. Ua masani ona taʻua i latou ia i tusitusiga faa-Eleni, o “ē e matataʻu i le Atua.” E iai Konelio, o lē na taʻua “o se tagata amioatua, ma e matataʻu o ia ma lona aiga atoa i le Atua.” Na feiloaʻi Paulo ma le tele o tagata e matataʻu i le Atua, o ē na aufaatasi ma tagata Iutaia i Asia Itiiti ma Eleni. O se faataʻitaʻiga, i Anetioka i Pisitia, na lauga o ia i tagata na potopoto i le sunako e faapea, “Isaraelu e, ma outou o ē matataʻu i le Atua.”—Galuega 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

O lea la, ina ua talaʻia le tala lelei e soo o Iesu i tagata Iutaia o loo mau i isi nuu, o le toʻatele o ē na faalogologo i ai, o tagata e ola faa-Eleni. Ma na avea ia vaipanoa ma nofoaga na matuā talilelei mai i le Faa-Kerisiano. O lea la, ina ua malamalama le ʻausoo o loo faasalafa atu e le Atua le faaolataga i tagata o Nuu Ese, ona iloa loa lea e le ʻausoo e faapea, i le silafaga a le Atua, “e leai se Iutaia po o se Eleni.”—Kalatia 3:28.

Talaʻi Atu i Tagata Eleni

Pe a fua atu i tapuaʻiga ma amioga na faia e tagata o nuu ese, na faatalatū ai nisi Kerisiano Iutaia e tuu le avanoa i tagata o nuu ese e auai i le faapotopotoga Kerisiano. Ae ina ua manino mai o loo talia e le Atua tagata o Nuu Ese, na faamanino atu e aposetolo ma toeaina i Ierusalema e faapea, e ao i tagata liulotu ona taumamao mai le toto, ma le faitaaga, ma mea ua faataulaga mo tupua. (Galuega 15:29) E tāua tele le faia faapea e se isi na ola i tū faa-Eleni ona na tumu le olaga o tagata Eleni ma Roma i “tuʻinanauga i feusuaʻiga e māsiasi ai,” ma le tauatane. E lē talia ia faiga e Kerisiano.—Roma 1:26, 27; 1 Korinito 6:9, 10.

Ua lauiloa le aposetolo o Paulo i misionare Kerisiano uma o le uluaʻi senituri o ē na talaʻi atu i nuu e faaaogā le faa-Eleni. E oo mai i le asō, o ē malaga atu i Atenai i Eleni e latou te vaaia se maa faamanatu apamemea i Areopako, o loo faamanatu ai le lauga lauiloa a Paulo i lenā aai. O ia mea o loo faamatalaina i le mataupu e 17 o le tusi o Galuega. Na amata e Paulo lana lauga i upu e masani ai failauga Eleni e faapea: “Tagata Atenai e,” ma na faafilemu ai lana ʻaufaalogologo, lea na aofia ai le ʻau Epikuro ma le ʻau Setoiko. E leʻi faaalia lona lē fiafia pe faitio i o latou talitonuga, ae na taumafai ia māfana le latou talanoaga, e ala i le faapea atu, e foliga mai o i latou o ni tagata e naunau i mea tau tapuaʻiga. Na ia taʻua le latou fata faitaulaga na faia “Mo le Atua e Lē Iloa,” ma faamatala atu se manatu e latou te ioe faatasi i ai e ala i lona faapea atu, o le Atua lea ua ia faamoemoe e faailoa atu, o le a autū i ai lana lauga.—Galuega 17:16-23.

Na pāʻia e Paulo loto o ē na faalogologo e ala i le taʻua o manatu e latou te ioe i ai. Na ioe le ʻau Setoiko i ana faamatalaga e faapea, o le Atua o ia o le Puna o le ola, o tagata uma e mai le ituaiga e tasi, e lē mamao le Atua mai iā i tatou uma, ma e faalagolago le ola o le tagata i le  Atua. Ma na lagolagoina e Paulo le manatu mulimuli lea e ala i le sii mai o manatu o fatusolo Setoiko e igoa iā Aratus ma Cleanthes (na la tusia solo e taʻu o Phaenomena ma le Hymn to Zeus). E faapena foʻi ona tele manatu e autasi ai le ʻau Epikuro ma Paulo, ona na latou talitonu o loo soifua le Atua ma e mafai ona tatou iloa o ia. E lē mativa o Ia pe manaʻomia se mea mai iā i tatou, ma e lē afio o ia i malumalu e faia e lima.

Na faaaogā e Paulo upu e masani ai ē na faalogologo iā te ia. Ona e tusa ai ma se tasi lomiga, o upu na faaaogā e Paulo e iai le “lalolagi,” “fanau,” ma “le Atua,” o upu na masani ona faaaogā e faitofā Eleni. (Galuega 17:24-29) Ae e lē faapea na mimilo e Paulo le mea moni, ina ia tosina mai ai tagata. Ae o ana upu faaiʻu e faatatau i le toetū ma le faamasinoga, na feteenaʻi ma talitonuga o le ʻaufaalogologo. Ae na fetuunaʻi ma le poto lana feʻau, ma le auala e avatu ai ina ia faalogo mai ai nei tagata o ē naunau i le poto faaletagata.

O le tele o tusi a Paulo, na tusi atu i faapotopotoga i aai Eleni po o nuu o Roma ae ua ola faa-Eleni. E manaia tele le gagana Eleni na tusia ai nei tusi, ma na iloga ona taʻua ai manatu ma faataʻitaʻiga e masani ai tagata o lea aganuu. Na taʻua ai e Paulo mea e masani ai tagata e ola faa-Eleni, e iai tuuga tamoʻe, le faailoga e maua e le tagata e manumalo, ma le taʻitaʻitama o lē momolia se tama i le aʻoga. (1 Korinito 9:24-27; Kalatia 3:24, 25) Na fiafia Paulo e faaaogā upu mai le gagana Eleni, ae na matuā teena e ia amioga ma talitonuga faa-Eleni.

Avea ma Mea Uma i Tagata o Ituaiga Uma

Na iloa lelei e le aposetolo o Paulo, ina ia faailoa atu le tala lelei i isi, e ao ona ‘avea o ia ma mea uma i tagata o ituaiga uma.’ Na ia tusi e faapea: “Sa ou faapei o se Iutaia i tagata Iutaia ina ia ou maua ai tagata Iutaia,” ma na faapei foʻi o ia o se Eleni i tagata Eleni ina ia latou malamalama ai i le finagalo o le Atua. Sa tupito ona agavaa Paulo e faia faapea, ona o ia o se tagatānuu Iutaia e sau mai se aai e ola faa-Eleni. E tatau foʻi la i Kerisiano uma i aso nei ona latou faia faapea.—1 Korinito 9:20-23.

I aso nei, ua faitau miliona tagata ua siitia mai o latou nuu i isi nuu, ma sui mai le tasi aganuu i le isi aganuu. O se luʻitau tele lea mo Kerisiano a o latou taumafai e talaʻi atu le tala lelei o le Malo o le Atua ma faatino le faatonuga a Iesu ina ia “fai tagata o nuu uma lava ma soo.” (Mataio 24:14; 28:19) O le tulaga masani ua latou iloa, afai e faalogo tagata i le tala lelei i le gagana e masani ai, e pāʻia ai o latou loto ma tali lelei mai i le feʻau.

O le māfuaaga lea ua lomia ai lenei mekasini, Le Olomatamata [e] Faasilasilaina le Malo o Ieova, i masina uma i gagana e 169, faapea ma lona soa o le Ala Mai! i gagana e 81. E lē gata i lea, ua tele Molimau a Ieova ua taumafai e aʻo se gagana fou, e aofia ai gagana aʻogatā e iai le gagana Arapi, Saina, ma le faa-Rusia, ina ia faailoa atu ai le tala lelei i tagata ua siitia mai i o latou vaipanoa. Ua tutusa lava le ʻauga o lea taumafaiga ma le tulaga na iai i le uluaʻi senituri. Ua talafeagai ai le faaupuga a Paulo e faapea: “Ua avea aʻu ma mea uma i tagata o ituaiga uma, ina ia faaolaina nisi i aʻu taumafaiga uma.”—1 Korinito 9:22.

[Faaopoopoga i lalo]

[Faafanua i le itulau 18]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Roma

ELENI

Atenai

ASIA

Anetioka (i Pisitia)

KILIKIA

SURIA

IUTAIA

Ierusalema

AIKUPITO

Alesania

Kurene

SAMI METITIRANI

[Ata i le itulau 19]

O le “Septuagint” na mafai ai ona malamalama tagata i le uluaʻi senituri i le poto o Ieova

[Ē Ana le Ata]

Israel Antiquities Authority

[Ata i le itulau 20]

O le maa i Areopako e faamanatu ai le lauga a Paulo