“I Ona Pō o le Tupu o Herota”

NA AUINA atu e Herota le Sili, le tupu o Iutaia, ia avefeʻau e fasioti pepe tama uma i Peteleema, ina ia fasiotia ai Iesu. O loo taʻua i talafaasolopito le tele o mea na tutupu “i ona pō o le tupu o Herota,” ia e fesoasoani e tatou te malamalama ai i le tulaga na iai seʻia oo atu i le soifuaga ma le faiva a Iesu.—Mataio 2:1-16.

Aiseā na manaʻo ai Herota e fasioti Iesu? Ina ua fanau mai Iesu, sa iai le tupu o Iutaia. Ae aiseā na pulea ai i latou e le kovana Roma, o Ponotio Pilato, ina ua maliu Iesu? Ina ia malamalama atoatoa i mea na faia e Herota i le talafaasolopito, ma le māfuaaga e tāua ai o ia i tagata faitau o le Tusi Paia, e ao ona tatou toe tepa i tua i tausaga e pe tusa ma le luasefulu a o leʻi fanau mai Iesu.

Tauiviga i le Pule i Iutaia

I le ʻafa muamua o le senituri lona lua T.L.M., na pulea Iutaia e le ʻau Seluko mai Suria, o se tasi o malo e fā lea na tulaʻi mai ina ua paʻū le malo tele o Alesana le Sili. Peitaʻi, pe tusa o le 168 T.L.M., ina ua taumafai le tupu o le ʻau Seluko e suia le tapuaʻiga iā Ieova, i le vaega faalotu a Seu i lo latou malumalu i Ierusalema, na tetee tagata Iutaia, lea na taʻitaʻia e le aiga o Makapaio. Na pulea Iutaia e le ʻau Makapaio, po o le ʻau Hasamonia mai le 142-63 T.L.M.

I le 66 T.L.M., na tauvā ai perenise Hasamonia e toʻalua, o Hurekanu II ma lona uso o Arisopulo, ina ia avea ma tupu. Na tupu se taua ma na la saʻili uma atu mo le fesoasoani a Pomepei, o se taʻitaʻiʻau Roma sa nofo i Suria i lenā taimi. Na fiafia Pomepei ma fesoasoani atu.

O le mea moni, na faalautele atu e tagata Roma la latou pule i le itu i sasaʻe, ma i le taimi lea, na toetoe a latou pulea atoa Asia Itiiti. Peitaʻi, ona sa lē lelei pulega a le toʻatele o taʻitaʻi i Suria, na tuua ai le atunuu i se tulaga leaga, ma lamatia ai le filemu lea na faanaunau tagata Roma ia iai pea i le itu i Sasaʻe. Ona taumafai lea o Pomepei e na te pulea Suria.

Na ia manatu o le auala sili e foʻia ai le finauga a le ʻau Hasamonia, o le lagolagoina lea o Hurekanu, ma na osofaʻia Ierusalema e tagata Roma i le 63 T.L.M. ma fai loa Hurekanu ma  tupu. Peitaʻi, e leʻi saʻoloto le pule a Hurekanu. O lea sa aofia ai tagata Roma i le atunuu, ma e leʻi mananaʻo e faamuta la latou pule i inā. Na avea Hurekanu ma pule ona o le ioega a tagata Roma, ma na faalagolago le tumau o lana pulega i le lotomalilie ma le lagolagosua a tagata Roma. Na mafai ona ia pulea mataupu tau i le lotoifale, ae a tuu i le va feagai ma isi atunuu, e tatau ona ia usitaʻi i faatulagaga a le malo o Roma.

Le Tulaʻi Mai o Herota

O Hurekanu e lē o se tupu e malosi. Ae na lagolagoina o ia e Anetipata, o se tagata Itumaia ma o le tamā o Herota le Sili. Sa faatonutonu e Anetipata Hurekanu i le mea e ao ona fai. Sa ia faatoʻafilemu foʻi vaega o tagata Iutaia na tetee, ma e leʻi umi ae pei o ia o le pule moni lava o Iutaia. Sa ia fesoasoani atu iā Kaisara Iulio e tau ma ona fili i Aikupito, ma na tauia e Roma Anetipata e ala i le avea ma sui aloaʻia o le malo, e tali atu iā i latou. Ona tofia lea e Anetipata o lona atalii o Pasaeli e fai ma kovana o Ierusalema, ma Herota le isi ona atalii, e fai ma kovana o Kalilaia.

Na aʻoaʻo e Anetipata ona atalii e faapea, e leai se mea e mafai ona fai pe a lē iai le ioega a Roma. Sa manatua lelei e Herota lenā mea. A o faataunuu lona tiute, na ia taumafai malosi e faamalie manaʻoga o tagata Roma na tofia o ia, ae faapea foʻi manaʻoga o tagata Iutaia na ia pulea. Sa aogā iā te ia ona tomai o se tagata e faamaopoopoina mea ma o se taʻitaʻiʻau. Ina ua tofia Herota e avea ma kovana i le 25 o ona tausaga, sa vave ona viiviia o ia e tagata Iutaia ma tagata Roma, ona o lona tafiesea o vaega o tagata faomea mai i lona atunuu.

Ina ua faaonā e fili ia Anetipata i le 43 T.L.M., na avea Herota ma tagata e sili ona malosi i Iutaia. Peitaʻi, sa iai ona fili. Na lē fiafia tagata maualuluga o Ierusalema i lana pulega, ma latou uunaʻia tagata Roma e aveese o ia. Sa lē taulau le taumafaiga. Na manatua pea e Roma Anetipata, ma na tāua iā i latou mea na mafai ona fai e lona atalii.

Ua Avea ma Tupu o Iutaia

Sa feita le toʻatele i le auala na foʻia ai e Pomepei le faafitauli i le 20 tausaga ua tuanaʻi, i le filifilia o se taʻitaʻi mai i le ʻau Hasamonia. E tele taimi na lē taulau ai taumafaiga a le vaega a Arisopulo e toe maua le pule, ae i le 40 T.L.M., na latou manumalo ai e ala i le fesoasoani a fili o Roma, o le ʻau Patia. A o vevesi le malo o Roma i le taua i totonu lava o le atunuu, na osofaʻia ai e le vaega a Arisopulo ia Suria, aveese Hurekanu, ae tofia se tagata e avea ma taʻitaʻi, mai le aiga o Hasamonia e lē ʻau atu i le malo o Roma.

Na sola atu Herota i Roma, ma na talia lelei o ia. Na mananaʻo tagata Roma e tuli ese le ʻau Patia mai i Iutaia, ma latou toe pulea le vaipanoa ma filifilia se taʻitaʻi. Na latou mananaʻo i se uō lelei, ma na latou manatu o Herota o le tagata tonu lea e lagolagoina Roma. Ona tofia lea e le Senate o Roma ia Herota e avea ma tupu o Iutaia. O se tasi o gaoioiga mai i le tele o faiga faagutugutulua na faia e Herota ina ia faatumauina ai lana pule, o lona taʻimua lea i se solo a tagata mai i le Senate e oo atu i le malumalu o Iupita, lea na ia fai ai ni taulaga i atua faapaupau.

E ala i le fesoasoani a ʻautau o Roma, na manumalo ai Herota i ona fili i Iutaia, ma avea ai loa ma tupu. Sa matuā sauā o ia ina ua taui ma sui i ē na tetee iā te ia. Sa ia aveesea le ʻau Hasamonia ma tagata maualuluga o Iutaia na lagolagoina ona fili, atoa ma isi na lē fiafia i le avea o se uō a Roma ma o latou tupu.

Faamaopoopo e Herota Lana Pulega

I le 31 T.L.M., ina ua avea Okotavia ma pule toʻatasi o le malo o Roma e ala i le faatoʻilaloina o Mareko Anetone i le nuu o Atimu, na iloa ai e Herota o le a faitioina o ia ona o le la faauōga ua leva ona iai ma Mareko Anetone. Sa vave ona faamautinoa atu e Herota iā Okotavia lona lagolagoina o ia. Ona faamautū lea e le taʻitaʻi fou o Roma le tofiga o Herota o le tupu o Iutaia, ma faalautele atu vaipanoa e na te pulea.

 I tausaga mulimuli ane, na faamautū ma faatamaoaigaina e Herota lona malo, ma faatumuina Ierusalema i tu ma aganuu faa-Eleni. Na amata ona ia faia faugāfale tetele—le fauina o maota, le taulaga o Kaisareia, ma mea fou matagofie mo le malumalu i Ierusalema. Ae o le autū o mea uma na ia faia ma le faapogai o lona malosi, o le la faauōga ma Roma.

Sa pulea atoatoa e Herota Iutaia; ma e leai se isi na fesiligia lana pule. Na pulea foʻi e Herota le faiva o le ositaulaga sili, ma tofia atu lenei tofiga i so o se tasi na ia manaʻo i ai.

Fuā ma le Fasioti Tagata

Sa tele faafitauli i le aiga o Herota. O le toʻatele o ana avā e toʻasefulu na mananaʻo ia avea se tasi o a latou fanau tama ma tupu pe a oti o ia. O nei faufauga na faapogaia ai le masalosalo ma le sauā o Herota. Ona o le fuā tele, na ia faatonuina ai le fasiotia o lana avā e sili ona fiafia i ai, o Mariama, ma na mulimuli ane ia faatonuina le titinaina o fanau tama e toʻalua a Mariama, ona na masalomia na la taumafai e fasioti o ia. Ua ōgatusa lelei le tala o loo i le Mataio i le fasiotiga o tamaiti i Peteleema, ma le mea ua iloa e faatatau i uiga masani o Herota, ma ona faanaunauga e fasiotia so o se tasi e faatautavā iā te ia.

Ua faapea mai nisi, sa iloa lelei e Herota le lē fiafia o le toʻatele iā te ia, o lea na ia moomoo ai ia avea lona maliu ma taimi e faavauvau ai le atunuu, ae lē o se taimi e fiafia ai. Ina ia taulau lenā manaʻoga, na ia faafalepuipuiina ai tagata maualuluga o Iutaia, ma poloaʻia ia fasiotia i latou uma pe a maliu o ia. E leʻi faataunuuina lenā poloaʻiga.

Aafiaga Leaga Mai iā Herota le Sili

Ina ua maliu Herota, na faatonu e Roma ia sosoo Arekilao i le pule a lona tamā i Iutaia, ae avea isi ona atalii e toʻalua ma perenise tutoʻatasi po o kovana—o Anetipa e pule i Kalilaia ma Perea, a o Filipo i Ituraia ma Terekoniti. Sa lē fiafia le malo o Roma ma tagata Iutaia iā Arekilao. Ina ua mavae le sefulu o tausaga o lana pulega lē lelei, na aveesea o ia e tagata Roma ma tofia la latou lava kovana, o lē na muamua atu iā Ponotio Pilato. Ae na faaauau pea ona pulea e Anetipa—o lē na taʻua e Luka o Herota—ma Filipo, a laʻua lava itumalo. O le tulaga lenei sa iai le faigāmalo i le amataga o le faiva a Iesu.—Luka 3:1.

Sa avea Herota le Sili ma faipule atamai ma o se fasioti tagata lē alofa, ma atonu a lana gaoioiga e sili ona leaga, o le taumafai lea e fasiotia Iesu a o laʻitiiti. E tāua tele i le ʻaufaitau o le Tusi Paia ona iloilo le talaaga o Herota—e aogā e malamalama ai i mea tāua na tutupu i lenā vaitaimi, ma ua faamatala mai ai le auala na avea ai tagata Roma ma taʻitaʻi o Iutaia, ma le tulaga na iai a o soifua Iesu i le lalolagi ma faataunuu lana faiva.

[Faafanua i le itulau 15]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

O Palesitina ma vaipanoa e latalata ane i ona pō o Herota

SURIA

ITURAIA

KALILAIA

TEREKONITI

Sami o Kalilaia

Vaitafe o Ioritana

Kaisareia

SAMARIA

PEREA

Ierusalema

Peteleema

IUTAIA

Sami Oona

ITUMAIA

[Ata i le itulau 13]

O Herota o se tasi o tupu o le faasologa o tupu na pulea Iutaia, i le lua selau tausaga a o leʻi faatinoina le faiva a Iesu