Po o Taaʻina Lou Olaga i Fetu?

PE A vaavaai atu se tasi i le lagi i se pō maninoa i vaipanoa e lē o susulu ai ni molī, ua pei le lagi o se veloveta uliuli o loo emoemo mai ai le faitau afe o fetu e pei o ni tamaʻi taimane. I le 350 tausaga ua mavae, na faatoʻā malamalama ai tagata i le tetelē o fetu ma lo latou mamao mai i le lalolagi. O lea la faatoʻā tatou tau malamalama nei i le malolosi tele o nei fetu ofoofogia o loo iai i le lagi.

Ua leva ona suʻesuʻe e tagata gaoioiga a fetu i le vanimonimo, ma le fesuiaʻiga o mea e tutū ai mai i lea taimi i lea taimi. (Kenese 1:14) Ua manatu le toʻatele e pei o Tavita le tupu o Isaraelu, o lē na tusi i le tusa ma le 3,000 tausaga ua mavae: “Ina ua ou vaai atu i lou lagi, o galuega a ou tamatamaʻilima, o le masina ma fetu na e saunia, o ai ea le tagata faatauvaa ua e manatu mai i ai?”—Salamo 8:3, 4.

Peitaʻi, pe e tatou te iloa pe leai, e aafia moni o tatou olaga i gaoioiga a fetu. Ua avea le lā ma fetu autū o lo tatou lalolagi, auā o loo taamilo le lalolagi i le lā ma ua faatulaga ai le umi o o tatou aso ma tausaga. O le masina, “e faailoga ai taimi atofaina,” pe “e taʻu mai ai iā i tatou tau.” (Salamo 104:19; Contemporary English Version) O fetu o ni taʻiala maufaatuatuaina i folauga i le vasa, faapea foʻi le faatonutonuina o malaga a ē e ō i le vateatea. O le mea lea ua manatu ai nisi, pe e iai ni mea e sili atu e mafaia e fetu, e ese mai i le faailoa mai o taimi ma tau, ma atili ai ona tatou talisapaia foafoaga a le Atua. Pe faamata e mafai foʻi e fetu ona valoia lo tatou lumanaʻi, pe lapataʻia i tatou e uiga i mala?

Amataga ma le Fuafuaga o le Saʻili i Fetu

E tusa ma le lua afe tausaga T.L.M., na amata ai i Mesopotamia anamua lea faiga o le saʻili i fetu mo ni faailoga, e taʻitaʻia ai olaga o tagata. Na matuā suʻesuʻe lelei e le ʻau saʻili i fetu anamua le vanimonimo. Na amata le mataupu o le vāai fetu ona o a latou taumafaiga e faamaumau gaoioiga a fetu ma mea o loo iai, ma fai kalena, ma faailoa mai gasetoto o le lā ma le masina i le lumanaʻi. Ae e leʻi gata mai suʻesuʻega a le ʻau saʻili i fetu i aafiaga o le lā ma le masina i lo tatou siʻosiʻomaga. Ua latou faapea mai o le mea o loo iai le lā, le masina, paneta, fetu ma faaputuga fetu ma o latou fesootaʻiga, e  aafia ai mea tetele e tutupu i le lalolagi ma faatautaia ai foʻi olaga o tagata. E faapefea?

E faaaogā e nisi tagata lenei mataupu o le saʻili i fetu, mo ni faailoga po o ni lapataʻiga e uiga i le lumanaʻi, ma e mafai ona faaaogā e ē e malamalama i ai ma maua ai aogā. Ua manatu nisi, e faailoa mai e fetu mea ua muaʻi fuafuaina e ao ona tatou faia, pe e fesoasoani mai ia tatou iloa ai le taimi tonu e fai ai se mea patino po o ni taumafaiga faapitoa. Ua faapea mai, o lenei malamalamaga ua maua mai i le mātauina o le fesootaʻiga o mea i le lagi, ma le fuafuaina o gaoioiga a nei mea eseese ma le lalolagi. Ua manatu foʻi, e aafia olaga o tagata i le fesootaʻiga a fetu i le taimi e fanau mai ai o ia.

Na manatu uluaʻi tagata saʻili i fetu, o le lalolagi o le ogatotonu o le vateatea, ma ua faatulaga paneta ma fetu i liʻo lapotopoto tetelē e faataamilo i le lalolagi. Na latou manatu foʻi e malaga le lā i le lagi i tausaga taʻitasi i se auala patino, i le va o fetu ma faaputuga fetu. Na latou taʻu le malaga a le lā o le ecliptic ma vaevaeina i vaega e 12. Na faaigoa vaega taʻitasi i le igoa o faaputuga fetu e ui atu ai le lā. O i inā na māfua mai ai faailoga e 12 o le auala o paneta ma fetu. O nei vaega, na talitonu tagata e pei o ni fale i le lagi o loo nonofo ai atua patino. Na oo ina malamalama saienitisi e lē faataamilo le lā i le lalolagi, a o le lalolagi e faataamilo i le lā. O i inā na muta ai lenā talitonuga e faapea, o lea mataupu e faasaienisi.

Na salalau atu lenei mataupu o le saʻili i fetu mai i lona amataga i Mesopotamia, i toetoe lava o atunuu uma o le lalolagi i ona vala eseese ma ua toeitiiti aafia uma ai tagata. Na salalau atu lenei faiga i Aikupito, Eleni, ma Initia ina ua faatoʻilaloina Papelonia e Peresia. Ona ave lea mai i Initia e misionare o le lotu Puta i le tele o atunuu o Asia, Saina, Tibet ma Iapani. E lē o iloa tonu pe na faapefea ona oo atu lea faiga i tagata Maya, ae na latou matuā saʻili i fetu e pei ona sa faia e tagata Papelonia. E foliga na amata mai i Aikupito lea na aafia i le faa-Eleni ia faiga faaonapōnei o le saʻili i fetu, ma e telē se taaʻiga i talitonuga a tagata Iutaia, Isalama, ma lotu ua taʻu o Kerisiano.

E oo foʻi i le taimi a o leʻi ave faapagotaina le nuu o Isaraelu i Papelonia i le senituri lona fitu T. L. M., e leʻi sao i latou mai aafiaga o le saʻili i fetu. Ua taʻua i le Tusi Paia taumafaiga a le tupu faamaoni o Iosia e aveesea  mai i lona nuu lea faiga o le ofo atu o taulaga “i le lā, i le masina, i faaputuga fetu, ma ʻau uma o le lagi.”—2 Tupu 23:5.

Le Puna o le Saʻili i Fetu

Ua faavae lenei mataupu i talitonuga sesē e uiga i le fausaga ma gaoioiga o le vateatea. E lē puna mai le Atua lenei faiga. E lē mafai ona avea le saʻili i fetu ma puna faamoemoeina o faamatalaga e uiga i le lumanaʻi, ona e faavae i mea pepelo. Ua matuā faamanino mai i ni mea se lua na tutupu i le talafaasolopito le pepelo o lenei mataupu.

I le nofoaiga a Nepukanesa le tupu o Papelonia, e leʻi mafai e ositaulaga ma tagata saʻili i fetu ona faamatala le uiga o le miti a le tupu. Na taʻua e le perofeta a Ieova o Tanielu le māfuaaga o lea mea: “O le mea lilo ua fesili mai ai le tupu, ua lē mafai ona faamatala atu i le tupu e tagata atamamai, o ē e fesili i ē ua oti, o ositaulaga e faia faiga faaagaga, ma ē e saʻiliʻili i fetu. Ae peitaʻi, o loo soifua le Atua i le lagi o Lē e na te faaali maia mea lilo, ma ua ia faaali mai foʻi i le tupu o Nepukanesa le mea e tupu i le faaiʻuga o aso.” (Tanielu 2:27, 28) Ioe, na faalagolago Tanielu iā Ieova le Atua “o Lē e na te faaali maia mea lilo,” ae lē o le lā, le masina ma fetu, ma na ia taʻu atu i le tupu le uiga moni o lana miti.—Tanielu 2:36-45.

E leʻi aogā i tagata Maya lo latou saʻili i fetu, ona na faataapeapeina i latou i le senituri lona iva T.A. O nei tulaga, ua faaalia ai le pepelo o le saʻili i fetu, ma e lē mafai ona taʻuina mai ai ma le saʻo le lumanaʻi, ae ua iloa ai foʻi le fuafuaga moni o lenei faiga: ia taofia tagata mai le saʻili atu i le Atua mo faamatalaga moni e uiga i le lumanaʻi.

Ona e faavae le saʻili i fetu i pepelo, ua tatou iloa ai foʻi le puna o lea mataupu. Na fetalai Iesu e uiga i le Tiapolo: “E leʻi tumau lava o ia i le upu moni, auā e lē o i totonu iā te ia le upu moni. Pe a tautala o ia i tala pepelo, e tautala o ia e tusa ma lona lava manatu, auā o ia o sē e pepelo ma le tamā o le pepelo.” (Ioane 8:44) Ua faatagā avea Satani ma “agelu o le malamalama,” a o temoni ua faafoliga o “auauna o le amiotonu.” A o le mea moni, o i latou ia o ē e taufaasesē ma fia maileia tagata i faiga pepelo. (2 Korinito 11:14, 15) Ua faaalia manino e le Afioga a le Atua “galuega mamana, ma faailoga pepelo ma mea ofoofogia uma,” o “galuega [ia] a Satani.”—2 Tesalonia 2:9.

Le Pogai e ʻAlofia Ai

E faavae le saʻili i fetu i talitonuga pepelo ma e inosia e Ieova le Atua o le upu moni. (Salamo 31:5) O lea, ua matuā taʻusalaina ai e le Tusi Paia ma uunaʻia tagata ia ʻalo ese ai. I le Teuteronome 18:10-12, o loo manino le fetalaiga a le Atua: “Aua neʻi maua iā te oe . . . se tasi e saʻili i ni faailoilo o mea o le a tutupu po o se faataulāitu, . . . se tasi e alu atu i sē e saʻili i agaga, po o lē e vavalo i mea o le a tutupu i le lumanaʻi, po o se tasi e fesili atu i  ē ua oti. E inosia e Ieova i latou uma e faia na mea.”

Talu ai ua avea Satani ma ana temoni ma puna o le saʻiliʻili i fetu, o sē la e fia iloa nei mea, e aafia i a latou taaʻiga. E pei ona pulea se tasi e tofo i fualaau faasāina e lē e faatauina atu fualaau, e faapena foʻi ona aafia lē e tofotofo i le saʻili i fetu i le pule a le taufaasesē sili, o Satani. O lea, e ao i ē e alolofa i le Atua ma naunau i le upu moni, ona matuā teena le saʻili i fetu, ae ia utagia le fautuaga a le Tusi Paia: “Ia ʻinoʻino i le leaga ae naunau i le lelei.”—Amosa 5:15.

Ua avea le fia iloa e tagata o le lumanaʻi ma mea ua lauolaola ai le saʻiliʻili i fetu. Pe faamata e mafai ona iloa le mea e tupu i le lumanaʻi? Ma pe afai e mafai, e faapefea? Ua faaalia i le Tusi Paia, e lē mafai ona tatou iloa le mea e tupu iā i tatou a taeao, po o le masina fou, po o le tausaga fou. (Iakopo 4:14) Peitaʻi ua faailoa mai e le Tusi Paia le tulaga o le a oo i tagata i le lumanaʻi lata mai. Ua taʻu mai ai ua toeitiiti oo mai le Malo o loo tatou tatalo ai i le Tatalo a le Alii. (Tanielu 2:44; Mataio 6:9, 10) Ua faailoa mai foʻi ua toeitiiti iʻu puapuaga uma o tagata ma e lē toe iai. (Isaia 65:17; Faaaliga 21:4) E lē muaʻi faia pe tuupōina e le Atua se faaiʻuga i le ola o le tagata, ae ua ia valaaulia i latou ia iloa o ia ma mea o le a ia faia mo lo latou lelei. E faapefea ona tatou iloa lea mea? Ua manino mai i le Tusi Paia le finagalo o le Atua, “ia faaolaina ituaiga uma o tagata, ma ia maua le poto saʻo i le upu moni.”—1 Timoteo 2:4.

E leʻi faia le lagi matagofie ma mea uma o iai e pulea ai o tatou ola. A ua taʻu mai ai le mana o Ieova ma lona Silisili Ese. (Roma 1:20) O nei foafoaga matagofie e uunaʻia ai i tatou e teena aʻoaʻoga pepelo, ae tepa taulaʻi atu i le Atua ma lana Afioga mo taʻitaʻiga maufaatuatuaina mo se olaga manuia. “Ia e faatuatua iā Ieova ma lou lotoatoa, ae aua le faalagolago i lou lava malamalama. Ia e manatua o ia i ou ala uma, ona ia faasaʻoina lea o ou ala.”—Faataoto 3:5, 6.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 19]

Na matuā taaʻina olaga o tagata Maya i le saʻili i fetu

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 20]

“O loo soifua le Atua i le lagi o Lē e na te faaali maia mea lilo, ma ua ia faaali mai foʻi . . . le mea e tupu i le faaiʻuga o aso”

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 20]

E leʻi aogā i tagata Maya le saʻili i fetu ona na faataapeapeina i latou

[Ata i le itulau 19]

Fale vāai fetu i El Caracol, Chichén Itzá, Yucatán, Mekisikō, 750-900 t.a.

[Ē Ana le Ata i le itulau 19]

Itulau e 18 ma le 19, agavale i le itu taumatau: Fetu: NASA, ESA, and A. Nota (STScI); Kalena Maya: © Lynx/Iconotec com/age fotostock; Tagata Maya e saʻili i fetu: © Albert J. Copley/age fotostock; Mayan observatory: El Caracol (The Great Conch) (photo), Mayan/Chichen Itza, Yucatan, Mexico/Giraudon/The Bridgeman Art Library