Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

500 Tausaga o le Lotu a Kalavini—O le ā ua I‘u i Ai?

500 Tausaga o le Lotu a Kalavini—O le ā ua I‘u i Ai?

500 Tausaga o le Lotu a Kalavini—O le ā ua Iʻu i Ai?

NA FANAU Ioane Kalavini i le 1509 i Noyon i Falani. Na ia faavaeina se lotu na taaʻina ai olaga o le toʻatele o tagata i nisi o atunuu o Europa, Amerika i Mātū, Amerika i Saute, Aferika i Saute ma isi vaipanoa. Ua lauiloa o ia o se tasi na toefuataʻiina lotu i le talafaasolopito o atunuu i Sisifo o le lalolagi.

Ua mavae nei le 500 tausaga talu ona fanau mai Kalavini, ae o loo olaola pea ana aʻoaʻoga ma ona manatu i lotu Porotesano e pei o Lotu Toefuataʻiina, Lotu Perepereane, Ekalesia Kerisiano, Lotu Puritani ma isi lotu. Iā Setema ua tuanaʻi, na lipotia mai ai e Lotu Toefuataʻiina Soofaatasi a le Lalolagi, ua 75 miliona ona tagata lotu i atunuu e 107.

Feteenaʻi ma le Lotu Katoliko

Na avea le tamā o Kalavini ma lōia ma failautusi o le lotu Katoliko i Noyon. Atonu o le māfuaaga lenā na vaai ai o ia i amioga leaga a taʻitaʻi lotu. E tatou te lē o mautinoa pe na faatautee le tamā o Ioane ma lona uso matua i le lotu ona o lenā mea, ae na faateʻa mulimuli ane i laʻua mai i le lotu. Ina ua maliu le tamā o Ioane, e leʻi manaʻo le lotu e fai sona falelauasiga. Na atili ai ona lē faatuatuaina e Ioane le lotu Katoliko.

E itiiti ni faamatalaga a tusi e faatatau i le olaga talavou o Kalavini, ae o loo faamatala ai, o ia o se alii e lē gaoiā ma filemu. Na tau leai ni ana uō i le taimi na aʻoga ai i Pale, Orléans, ma Bourges. Ae e maʻai ma lelei lona mafaufau. O ia o se tagata aʻoga sogasogā, na fai ana suʻesuʻega i aso taʻitasi mai i le lima i le taeao seʻia oo i le vaeluapō, ma na avea o ia ma lōia a o leʻi atoa le 23 o ona tausaga. Na aʻoaʻoina foʻi e ia le gagana Eperu, Eleni, ma le Latina ina ia suʻesuʻeina ai le Tusi Paia. Ae o le mea sa sili ona lauiloa ai Kalavini, o le tinoū lea ma filigā i ana galuega, o uiga iloga i ē o loo mulimuli i aʻoaʻoga a Kalavini i aso nei.

Ae i le taimi e tasi, na faaalialia ai i lumāmea e Matini Luteru i Siamani le Lotu Katoliko, ona o ana faiga faapiʻopiʻo ma aʻoaʻoga e lē mai i le Tusi Paia. Ua manatu le toʻatele o tagata, o le 1517 na ia faamauina ai ana mataupu po o faaseā e 95, i le faitotoʻa o se falesā i Uitinipeka, e uunaʻia ai le toefuataʻiina o le lotu. E toʻatele na ioe iā Luteru, ma na vave ona sosolo atu le galuega o le Toefuataʻiga i Europa. Ae na faapogaia ai ni feteenaʻiga malolosi i le tele o vaipanoa, ma na faailoa atu e le ʻautetee po o le ʻau Porotesano o latou manatu e ui ina lamatia ai o latou ola. Na faia e le uō a Kalavini o Nicholas Cop se lauga e lagolago ai Luteru i Pale i le 1533, ma talu ai na fesoasoani Kalavini i le tusiaina o le lauga, na la sosola ese ai ma Cop ina ia faasaoina o la ola. E leʻi toe foʻi ane lava Kalavini i Falani.

Na tusia e Kalavini i le 1536 le Institutes of the Christian Religion (Mataupu o le Lotu Kerisiano), o se tusi o loo auʻiliʻili ai talitonuga o lotu Porotesano. Na tusia e ia lenei tusi mo le tupu o Falanisisi 1, ina ia lagolago ai le ʻau Porotesano i Falani, lea na taʻua mulimuli ane o le ʻau Iukenota. Na luʻia e Kalavini aʻoaʻoga a le Katoliko, ma faailoa atu le faavae autū o ona talitonuga, o le Pule Silisili Ese a le Atua. Na lauiloa le tusi a Kalavini e lē gata o ana taaʻiga i mataupu faalotu, ae o ona aafiaga foʻi i le gagana Falani ma le auala na tusia ai tusi. Na lauiloa Kalavini o se tagata sili o le galuega o le Toefuataʻiga. Mulimuli ane, na faamautū o ia i Sineva i Suisilani, ma na avea ai lenā aai ma nofoaga autū o lana galuega talu mai le 1541.

Faaauau le Toefuataʻiga i Sineva

Na iai se taaʻiga tele a Kalavini i Sineva. Ona na malosi lona talitonuga i tulaga mamā tau amio ma le amiotonu, na ia suia ai Sineva mai “i se aai e lauiloa i amioga leaga, i se aai ua pulea olaga o tagata uma i tapulaa lelei,” e pei ona taʻua i le Encyclopedia of Religion. Na iai foʻi nisi suiga. Ua taʻua e Dr. Sabine Witt, o le pule o le falemataʻaga o Siamani i Perelini: “Ona o taua a lotu i Falani, na faaluaina ai le faitau aofaʻi o tagata [o Sineva] i ni nai tausaga mulimuli ane, ona o le lolofi ane o le faitau afe o le ʻausulufaʻi o tagata Porotesano.” O le sogasogā o le ʻau Iukenota e pei o Kalavini, na faatupulaʻia ai le tamaoaiga o le aai, ma avea ai Sineva o le nofoaga autū mo le lomiaina o tusi ma le gaosia o uati.

Na ō ane foʻi tagata sulufaʻi mai i isi atunuu i Sineva, e aofia ai le toʻatele o tagata mai i Egelani, lea na sauāina ai le ʻau Porotesano e le tupu tamaʻitaʻi o Maria I. Na amata e tagata na mulimuli i aʻoaʻoga a Kalavini le lotu lea na faamatalaina i le tusi faalelotu o le Christ in der Gegenwart (Kerisiano Faaonapōnei), o le “lotu a ē ua sauāina,” ma o le toʻatele o i latou o tagata sulufaʻi. Na lomia e le ʻausulufaʻi le Geneva Bible i le 1560, o le uluaʻi Tusi Paia Peretania lea ua faanumera ona fuaiupu. Ona o le laʻitiiti o lenei Tusi Paia, na faigofie ai ona faia e tagata a latou lava suʻesuʻega o le Afioga a le Atua. Atonu o le Tusi Paia lenei na ave e le ʻau Puritani, ina ua latou ō atu e faamautū i Amerika i Mātū i le 1620.

Ae e lē o tagata uma na malupuipuia i Sineva. Na fanau Michael Servetus i Sepania i le 1511. Na suʻesuʻeina e ia le gagana Eleni, Latina, Eperu ma le faafomaʻi, ma atonu na la feiloaʻi ai ma Kalavini a o la aʻoʻoga i Pale. Na iloa e Servetus mai i ana suʻesuʻega o le Tusi Paia, e lē o se aʻoaʻoga a le Tusi Paia le Tolutasi. Na taumafai o ia e fetusiaʻi ma Kalavini e uiga i le mataupu, peitaʻi na manatu Kalavini iā Servetus o se fili. Talu ai na sauāina Servetus e tagata Katoliko i Falani, o lea na sola ai o ia i Sineva, o le aai a Kalavini. Nai lo o le talileleia, na puʻeina o ia, faamasinoina i le faatautee i le lotu, ma susunu i le 1553 a o saisaitia i se laau. Ua taʻua e le tusitala o le talafaasolopito o Friedrich Oehninger: “O loo faaauau pea ona avea le fasiotia o Servetus o se faalumaina o le olaga ma galuega a [Kalavini], e ui e tele mea lelei na ia faia i le Toefuataʻiga.”

E tele ni tusi na tusia e Kalavini a o faia le galuega o le toefuataʻiga. Ua taʻua e faapea e silia i le 100 lomiga eseese ma e 1,000 tusi na ia tusia, ma e tusa ma le 4,000 lauga na ia faia i Sineva. O nei taimi uma, e lē gata na faailoa atu e Kalavini lona manatu i le tulaga e tatau ona iai le faa-Kerisiano, ae na taumafai foʻi e faamalosia le auala e tatau ona ola ai Kerisiano, aemaise lava i Sineva, lea na ia manatu i ai o le aai o le Atua. *

O le ā ua iʻu i ai taumafaiga fitā a Kalavini i Sineva? E tusa ai o le Ofisa o Faamaumauga a Suisilani, i le 2000 e na o le 16 pasene o tagatānuu o Sineva ua auai i le Lotu Toefuataʻiina a Kalavini, ma e toʻatele atu tagata Katoliko nai lo o tagata o le Lotu a Kalavini i lenā aai.

Faateleina le Lē Autasi o Lotu

Ona o le Toefuataʻiga, na taʻutino ai e aai ma setete lo latou lagolagoina o le Lotu Katoliko, Luteru, po o le lotu a Kalavini, ma na iʻu ai ina matuā lē autasi lotu i Europa. E ui lava na autasi tagata o le Toefuataʻiga e tetee i le Lotu Katoliko, ae na tele ina feeseeseaʻi i latou. Ua taʻua e Dr. Witt lea na taʻua muamua: “E oo lava i lotu Porotesano na latou feeseeseaʻi i talitonuga a le lotu.” E ui lava na faapea mai tagata uma e tatau ona avea le Tusi Paia ma faavae o talitonuga faa-Kerisiano, ae na matuā feeseeseaʻi i a latou aʻoaʻoga. Na latou finau e faatatau i le Talisuaga Afiafi ma le afio mai o Keriso. O i inā na amata ai e le ʻau Kalavini se tasi o aʻoaʻoga na sili ona fefinauaʻi ai: o iʻuga tuupōina.

Na fefinauaʻi i latou e tusa ai o lenā aʻoaʻoga. Na faapea mai se tasi vaega o le ʻau Kalavini, a o leʻi agasala tagata, na muaʻi filifilia e le Atua ni nai tagata e faaolaina e ala iā Keriso, ae e lē faaolaina isi tagata uma. Na talitonu lenei vaega e finagalo le Atua po o ai e faaolaina, ma e lē tutusa tagata uma. Ae na talitonu le isi vaega o le ʻau Kalavini e mafai ona faaolaina tagata uma, ma e filifili le tagata lava ia pe e na te talia le faaolataga pe leai. O lona uiga, o le faaolataga o le filifiliga saʻoloto lenā a le tagata. Ua leva ona maliu Kalavini, ae na fefinauaʻi pea le ʻau Kalavini e faatatau i mataupu e pei o le finagalo o le Atua, le filifiliga saʻoloto a le tagata, ma le tutusa o avanoa e tuuina atu i tagata.

Aafiaga Leaga Ona o le Lotu a Kalavini

O le senituri lona 20 na faaalia ai e le Lotu Toefuataʻiina o Holani, lea na mulimuli i aʻoaʻoga a Kalavini, o le aʻoaʻoga o iʻuga tuupōina o le faavae lea o le faailogalanu i Aferika i Saute. E tusa ai o le faatulagaga a le malo e faapea e sili tagata papaʻe, na taʻua e Nelson Mandela, o le tagata uli muamua na avea ma peresitene o Aferika i Saute: “Na lagolagoina lenā faatulagaga e le Lotu Toefuataʻiina o Holani, lea na taʻutonuina i ana aʻoaʻoga faalotu le faailogalanu, e ala i le faapea mai o tagata papaʻe o Aferika o tagata filifilia o le Atua, a o tagata uli o ni tavini. I le manatu o tagata papaʻe o Aferika, na lagolagoina e le lotu le faailogalanu.”

Ina ua mavae le 1990, na faatoese ai i le lautele le Lotu Toefuataʻiina o Holani ona o le lagolagoina o le faailogalanu. Na faapea mai taʻitaʻi lotu i sa latou tusitusiga aloaʻia e taʻu o le Faalauiloaga i Rustenburg: “Na faaaogā sesē e nisi o i matou le Tusi Paia e taʻutonuina ai le faailogalanu, lea na manatu ai le toʻatele e talia e le Atua lea faiga.” A o faagasolo tausaga, o le lagolagoina e le lotu o le faailogalanu, e lē gata na iʻu ai i mafatiaga ona o le ʻinoʻino i tagata uli, ae na tuuaʻia ai foʻi le Atua i lenā faiga!

Na maliu Ioane Kalavini i Sineva i le 1564. A o leʻi maliu o ia, na faafetai atu i tagata o lana lotu “ona o tulaga mamalu na tuuina atu iā te ia, lea sa lē tatau ona ia mauaina,” ma talosaga atu e faamagalo o ia ona o ona vaivaiga o le lē onosaʻi ma le ita. E ui i na vaivaiga, ae e mautinoa o le sogasogā o le ʻau Porotesano, lea e iloa i le filigā, le pulea o le tagata lava ia ma le tinoū i galuega, e talitutusa lava ma le ituaiga tagata ma mea na faatāua e Ioane Kalavini.

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 13 Mo nisi faamatalaga, tagaʻi i le tusi Mankind’s Search for God, itulau e 321-325, lomia e Molimau a Ieova.

[Ata i le itulau 21]

Ona o le Toefuataʻiga, na taʻutino ai e aai ma setete lo latou lagolagoina o le Lotu Katoliko, Luteru, po o le lotu a Kalavini, ma na iʻu ai ina matuā lē autasi lotu i Europa

[Faafanua i le itulau 18]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

SEPANIA

FALANI

PALE

Noyon

Orléans

Bourges

SUISILANI

SINEVA

[Ata i le itulau 19]

Le tusi a Kalavini e taʻu o le “Institutes” (1536) na faavae ai talitonuga a le ʻau Porotesano

[Ē Ana le Ata]

© INTERFOTO/Alamy

[Ata i le itulau 20]

O loo faaauau pea ona avea le fasiotia o Servetus o se faalumaina o le olaga ma galuega a Kalavini

[Ē Ana le Ata]

© Mary Evans Picture Library

[Ata i le itulau 21]

O le “Geneva Bible” (1560) o le uluaʻi Tusi Paia Peretania lea ua faanumera ona fuaiupu

[Ē Ana le Ata]

Faatagaga a le American Bible Society

[Ē Ana le Ata i le itulau 18]

Aai i Falani: © Mary Evans Picture Library