Finafinau mo le Tala Lelei i Tesalonia

O Tesalonia, lea e taʻua i aso nei o Thessaloníki po o Salonika, o se aai e taula i ai vaa i mātū i sasaʻe o Eleni. O lenei aai sa sili ona lauiloa i le talaaga o Kerisiano i le uluaʻi senituri, aemaise lava i le faiva a Paulo le aposetolo Kerisiano o nuu ese.—GALUEGA 9:15; ROMA 11:13.

PE TUSA o le tausaga e 50 T.A., na malaga atu ai Paulo ma Sila i Tesalonia. O loo ō i laʻua i le malaga faamisionare lona lua a Paulo, ma o le avanoa muamua lea e talaʻi atu ai le tala lelei e uiga i le Keriso, i atunuu ua taʻua i aso nei o Europa.

Ina ua taunuu i laʻua i Tesalonia, e mautinoa na la manatua pea le sauāina ma le faafalepuipuiina o i laʻua i Filipi, le aai autū o Maketonia. O le mea moni, na mulimuli ane taʻu atu e Paulo i tagata Tesalonia e faapea, a o asiasi atu o ia iā i latou, na ia talaʻi atu “le tala lelei a le Atua ma le finafinau tele.” (1 Tesalonia 2:1, 2) Po o le a sili atu ona lelei le tulaga o mea i Tesalonia? O le ā o le a tupu pe a la talaʻi atu i le aai? Po o le a fua tele mai? Muamua, seʻi o tatou iloilo le tulaga o lenei aai anamua.

O se Aai e Vevesi Lona Talaaga

E oo lava i le upu Tesalonia, e maua mai i upu Eleni e lua, o lona uiga o le “Thessalians” ma le “manumalo,” e faailoa mai ai le fefinauaʻi ma le fetauaʻi. E taatele le manatu e faapea, i le tausaga e 352 T.L.M., na faatoʻilalo ai e le tamā o Alesana le Sili, o Filipo II le tupu o Maketonia, se ituaiga o tagata mai i Eleni tutotonu i Thessaly. Ina ia faamanatu lenā manumalo, na faaigoa ai loa e le tupu se tasi o ona afafine i le igoa Thessalonice, ma o ia lenā na faaipoipo atu iā Cassander, o lē na sosoo atu iā Alesana, le tuagane o Thessalonice. I le tusa o le 315 T.L.M., na fausia ai e Cassander se aai i le itu i sisifo o le penisula o Chalcidice, ma faaigoa i le igoa o lona toʻalua. Na iloga Tesalonia i le tele o vevesi i lona talaaga.

O Tesalonia foʻi o se aai e mauoloa. Na iai i inā se tasi o alāvaa e sili ona lelei i le sami o Ainea. I taimi o Roma, na iai lenei aai i se auala taʻutaʻua i Via Egnatia. Sa lelei tele le tulaga o le aai o Tesalonia ona sa tulata i le sami ae faapea foʻi le auala, ma na avea ai lenei aai o se tasi o taulaʻiga o fefaatauaʻiga a le Emepaea o Roma. Ona o le uluola o le aai, na taumafai ai mo le tele o tausaga nisi o ituaiga e pei o tagata Goth, Slav, Frank, Venetia, ma Take, ina ia pulea faamalosi lenei aai. O nisi o na ituaiga na latou pulea faamalosi le aai ma na fasiotia ai le toʻatele o tagata. Ae seʻi o tatou taulaʻi atu i le asiasiga a Paulo ina ua amata ona finafinau o ia mo le tala lelei i Tesalonia.

Ua Taunuu Paulo i Tesalonia

Pe a taunuu Paulo i se aai fou, e masani ona talanoa muamua atu o ia i tagata Iutaia, ona e  latou te masani i Tusitusiga Paia, ma e faigofie ai ona ia amata se talanoaga ma i latou, ma fesoasoani ai ina ia malamalama i le tala lelei. E manatu se tasi o tagata atamai e faapea, o lenei masaniga a Paulo e faailoa mai ai na manatu mamafa o ia i tagata o lona atunuu, po o loo taumafai foʻi e faaaogā tagata Iutaia ma tagata e matataʻu i le Atua, o se amataga lea o lana galuega mo tagata i nuu ese.—Galuega 17:2-4.

O lea la, ina ua taunuu Paulo i Tesalonia, na muamua lava ona alu atu i le sunako ma “fetufaaʻi o ia ma [tagata Iutaia] i Tusitusiga Paia, ua ia faamatala atu ma faamaonia e ala i mea ua tusia, e tatau ona tigāina o le Keriso ma toe faatūina mai i le oti, ma faapea atu: ʻO le Keriso lenei, o Iesu, o lē ua ou faailoa atu iā te outou.’”—Galuega 17:2, 3, 10.

Na faamatilatila atu e Paulo le matafaioi a le Mesia ma po o ai moni lava o ia, o se mataupu na fefinauaʻi ai tagata. Na lē fiafia tagata Iutaia i le manatu e faapea o le a puapuagatia le Mesia, auā na latou manatu i le Mesia o se toa e mafai ona faasaoina i latou. Ina ia faatalitonu tagata Iutaia, sa “fetufaaʻi” Paulo ma i latou i nei manatu, ma “faamatala atu ma faamaonia e ala i mea ua tusia” i Tusitusiga Paia, ma o tomai na e tatau ona iai i se faiaʻoga lelei. * Ae na faapefea ona tali mai le ʻaufaalogologo a Paulo ina ua taʻu atu iā i latou nei manatu matagofie?

O se Talaʻiga na Fua Tele Mai ae na Iai Foʻi ni Faafitauli

O nisi o tagata Iutaia ma le toʻatele o tagata Eleni na liliu i le lotu Iutaia, sa latou talia le feʻau a Paulo, ma na faapena foʻi le “toʻatele o tamaʻitaʻi tāua.” E talafeagai lenei faaupuga “tamaʻitaʻi tāua,” ona sa maua e fafine i Maketonia ni tulaga maualuluga. Na maualuga o latou tulaga i le malo, pulea le tele o fanua, iai i ni tulaga pule, ma na auai foʻi i faiga faapisinisi. Na faia foʻi ni maa faamanatu e faamamaluina ai i latou. E pei lava ona talia e Litia, o se fafine faipisinisi i Filipi le tala lelei, na faapena foʻi ona tali lelei mai nisi o fafine Maketonia na iai i tulaga maualuluga, atonu o i latou o ni tamaʻitaʻi mai i aiga e taualoa, po o ni avā foʻi a tagatānuu lauiloa.—Galuega 16:14, 15; 17:4.

Peitaʻi, na faatumulia tagata Iutaia i le matauʻa. Na latou uunaʻia ni “tagata amioleaga o ē e tafafaovale i le maketi, ua faapotopoto mai iā i latou ma ua faavevesi ai le aai.” (Galuega 17:5) O ai nei ituaiga o tagata? Ua faamatalaina e se tasi o tagata atamai i le Tusi Paia i latou nei e faapea, “e matuā leaga a latou amio ma e lē aogā.” Na ia taʻua atili: “E foliga mai e leai se mea e feitai ai fua nei tagata i le talaʻiga, ae na taaʻina i latou e isi tagata faatupu faalavelave, o ē e na o le pau le mea e mananaʻo ai o le faatupu o fevesiaʻiga.”

Na ō atu nei tagata ma ʻosofaʻia le fale o Iasona [o lē na nofo ai Paulo], ma taumafai e aumai i laʻua i tagata faatupu vevesi.’ Ina ua latou lē maua Paulo, ona ō atu loa lea i ē na pulea le aai. “Ona fetoso lea e nei tagata ia Iasona ma nisi o le ʻauuso i alii pule o le nuu, ma alalaga atu: ʻO lea ua tatou faatasi ma tagata faatupu vevesi i le lalolagi atoa.’”—Galuega 17:5, 6.

 Ona o Tesalonia o le laumua o Maketonia, o lea na tuu atu ai i tagata Tesalonia le aiā e pulea ai e i latou i latou lava. I la latou pulega, sa iai se vaega e taulimaina a latou lava mataupu fai. O “alii pule o le nuu” po o politarchs, * sa iai i ni tulaga maualuluga ma o la latou matafaioi o le tausia o le filemu, auā pe a lē mafai, ona faasalavei mai lea o le pulega a Roma ma toe pulea le nuu. O lea la, sa popole tele i latou nei pe a logotala ua lamatia le tulaga filemu o le nuu, ona o nei “tagata faatupu vevesi.”

Mulimuli ane, ona faia lea e nisi se tuuaʻiga matuiā e faapea: “Ua tetee atu foʻi nei tagata uma i poloaʻiga a Kaisara ma faapea atu, ua iai se isi tupu, o Iesu lea.” (Galuega 17:7) Na taʻua e se tasi o faitofā e faapea, o lenei mea na manatu i ai o se gaoioiga “fouvale ma o le faifai” lea i le malo, auā na “faasāina le taʻuina o le igoa o se isi tupu i so o se vaipanoa o loo pulea e le Emepaea, seʻi vaganā ua faatagaina.” E lē gata i lea, na atili ona manatu tagata e saʻo nei tuuaʻiga, ona o Iesu lea o loo talaʻia e Paulo o le a avea ma Tupu, sa fasiotia foʻi o ia e le pulega a Roma ona o tuuaʻiga e faapea e fouvale.—Luka 23:2.

Na matuā feita alii pule o le nuu. Ona e latou te leʻi maua ni faamaoniga maumaututū ma ua lē maua i laʻua na molia, o lea, “ina ua lava le tupe na totogi e Iasona ma isi e tatala ai i latou, ona tuu atu lea o i latou e ō.” (Galuega 17:8, 9) O lenei tuutuuga e ono faasino atu i se tupe e totogi pe afai e faamautinoa atu e Iasona ma isi Kerisiano, o le a tuua e Paulo le nuu, ma e lē toe foʻi mai ma faatupu nisi vevesi. Atonu na faasino atu Paulo i lenei mea ina ua ia taʻua e faapea, “na faasalavei e Satani [lana] malaga,” ma lē mafai ai ona toe foʻi o ia i le nuu.—1 Tesalonia 2:18.

Ona o lenei tulaga, na ō ese ai loa Paulo ma Sila i le pō ma ō atu i Perea. Na toe talia lelei foʻi le talaʻiga a Paulo i inā, ma o lenei taulau manuia na atili sasao aʻe ai le feita o tagata Iutaia o loo i Tesalonia, ma latou faimalaga atu mo le 50 maila (80 km) i Perea ina ia faatupu le feita o tagata, ma liliu ese ai mai iā Paulo. E leʻi umi ae toe alu ese foʻi Paulo ma malaga atu i Atenai, ae na faaauau pea ona iai faafitauli i le talaʻia o le tala lelei.—Galuega 17:10-14.

Faafitauli i le Faapotopotoga Fou

O le mea e fiafia ai, ona sa faatūina se faapotopotoga i Tesalonia. Peitaʻi, e lē na o teteega na fesagaʻia e Kerisiano i inā. Na popole foʻi Paulo ona sa nonofo i latou i se siʻomaga e faapaupau, ma e taatele ai le faia o feusuaʻiga lē mamā. O le a faapefea ona feagai ona uso ma lenei tulaga?—1 Tesalonia 2:17; 3:1, 2, 5.

Na iloa e Kerisiano i Tesalonia, pe afai e latou te lē toe auai i mea fai a le aai ma sauniga faalelotu, o le a feagai i latou ma teteega mai i a latou uō sa iai. (Ioane 17:14) E lē gata i lea, na iai i Tesalonia le tele o malumalu o atua Eleni e pei o Seu, Atemisa, ma Apolo, faapea ai ma nisi o atua o Aikupito. Sa tāua foʻi le tapuaʻiga iā Kaisara ma sa tatau ona auai uma tagatānuu i lenā sauniga faalelotu. Sa manatu i le lē auai  i lenā sauniga, o le fouvale lea i le malo o Roma.

O tapuaʻiga i tupua na iʻu atu ai i le tele o faiga faatalitane. O le atua faapaupau sili o Tesalonia, o Cabirus; o Dionysus ma Aphrodite; faapea ma le atua o Aikupito o Isis, na iai se mea na tutusa uma ai i latou: sa avea feusuaʻiga lē mamā ma le onā, o se vaega autū o na tapuaʻiga. Na faateteleina ʻautaunonofo ma faiga faatalitane. E leʻi manatu tagata i le faitaaga o se agasala. Na aafia i latou i le aganuu a Roma, lea e taʻua i se tasi o tusi e faapea, “o le toʻatele o tamāloloa ma fafine i le aai, o la latou galuega o le faamalieina lea o so o se tuʻinanauga lē mamā na mananaʻo i ai tagata o le aai, ma na fautuaina e fomaʻi tagata ina ia aua neʻi taumafai e taofia nei faanaunauga.” O lea la, ua tatou malamalama ai i le māfuaaga na apoapoaʻi atu ai Paulo i Kerisiano i inā, ina ia “faamamao mai i le faia o le faitaaga,” ma ia ʻalofia le “tuʻinanau o le manaʻo tele i feusuaʻiga,” ma “amioga lē mamā.”—1 Tesalonia 4:3-8.

Na Latou Manumalo i Faafitauli

Sa tatau i Kerisiano i Tesalonia ona finafinau i lo latou faatuatua. Peitaʻi, e ui i teteega, o faigatā, ma le siʻomaga faapaupau ma lē mamā na latou ola ai, ae sa faamālō atu Paulo i a latou ʻgaluega o le faatuatua, o le tautigā ma le alofa, ma le tumau,’ faapea ma lo latou sao i le talaʻia o le tala lelei.—1 Tesalonia 1:3, 8.

I le tausaga 303 T.A., na tulaʻi mai ai ni sauāga ogaoga mai i le Emepaea o Roma, e faasaga i a i latou e faapea mai o Kerisiano. O se tasi na uunaʻia malosi na sauāga o Caesar Galerius, o lē na nofo i Tesalonia, ma na ia fausia le tele o fale mananaia. O nisi o toega o na fale o loo iai pea i aso nei, ma e ō atu turisi ma matamata i ai.

I aso nei, e masani ona talaʻi atu Molimau a Ieova i Thessaloníki, i luma o na fale mananaia na fausia e se tasi o fili o Kerisiano. E ui lava na iai taimi i le senituri 20 na feagai ai ma teteega ogaoga i la latou talaʻiga, ae ua iai nei le tusa ma le 60 o faapotopotoga o tagata Molimau maelega i lenā aai. O a latou taumafaiga ua iloa ai, o loo faaauau pea le finafinau i le talaʻia o le tala lelei e pei ona sa faia i le tele o senituri ua mavae, ma o loo taulau manuia pea.

[Faaopoopoga i lalo]

[Faafanua i le itulau 18]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Tesalonia

THESSALY

Amefipoli

Filipi

Perea

Via Egnatia

ATENAI

MAKETONIA

Sami o Ainea

[Ata i le itulau 20, 21]

Pito i luga: Thessaloníki i aso nei

I Lalo: o se Auala Savali ma Fale Taʻele o Roma i le Maketi

[Ē Ana le Ata]

Ata e lua i le pito i lalo i le itu agavale: 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Ata i le itulau 21]

O se Fale Lapotopoto e Lata i le ala Tatala o Galerius; o se Faatagata o Caesar Galerius; Talaʻi e lata ane i le ala Tatala o Galerius

[Ē Ana le Ata]

Ata i le ogatotonu: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism

[Ē Ana le Ata i le itulau 18]

Faatusa ua vaneina: © Bibliothèque nationale de France; tusitusiga i maa: Thessalonica Archaeological Museum, copyright Hellenic Ministry of Culture and Tourism