O AI Thomas Emlyn, ma aiseā na ia lagolagoina ai le upu moni? O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai iā te ia?

Ina ia tali na fesili, seʻi o tatou toe foʻi i tuā i le faaiʻuga o le senituri lona 17 agaʻi i le amataga o le senituri lona 18 i Egelani ma Aialani. O le taimi lenā na malosi ai pulega a le Lotu Egelani, ma e toʻatele tagata lotu Porotesano na lē fiafia ai.

Na fanau o ia iā Mē 27, 1663 i Stamford, Lincolnshire, i Egelani, i le siʻomaga e pei ona faamatalaina i le palakalafa ua mavae. O le 19 o ona tausaga na faia ai lana uluaʻi lauga faale-Tusi Paia. Mulimuli ane, na galue o ia e faia galuega faalelotu mo se tamaʻitaʻi tāua i Lonetona, peitaʻi na iai se taimi na siitia ai i Belfast, i Aialani.

O i inā i Belfast na maua ai sana ʻaulotu, ma na mulimuli ane avea o ia o se faifeʻau i le tele o isi vaipanoa, e aofia ai ma Dublin.

I na taimi, sa suʻesuʻe māeʻaeʻa ai e Thomas le Tusi Paia, ma o i inā na amata ai ona ia masalosalo i le aʻoaʻoga o le Tolutasi. Na ia suʻesuʻe foʻi i tusi o Evagelia ma iloa ai e lē o lagolagoina ai le Tolutasi.

E leʻi vave ona faailoa atu e Thomas mea na ia iloaina. Peitaʻi na mātauina e nisi o lana ʻaulotu i Dublin, ua ia lē toe taʻua le Tolutasi i ana lauga. Talu ai na iloa e Thomas o le a lē taliaina e tagata ona talitonuga fou, o lea na ia tusi ai: “Ou te lē manaʻo ou te iai pea i loʻu tofiga o loo iai, pe afai ou te faailoa atu mea ua ou talitonu i ai.” Iā Iuni 1702, na fesiligia ai Thomas e ni sui se toʻalua o le ʻaulotu, pe aiseā ua ia lē toe taʻua ai le Tolutasi i ana lauga. O lea na taʻutino atu ai loa Thomas e lē o toe talitonu i le Tolutasi, ma sa ia faamavae loa.

E leʻi umi ae ia tuua Dublin i Aialani, ae siitia atu i Egelani. Peitaʻi, ina ua mavae vaiaso e sefulu, na toe foʻi ai i Dublin mo nisi o mataupu na manaʻomia ona faamāeʻa, ma le faamoemoe o le a toe alu i Lonetona i Egelani, e faamautū ai. A o iai i Dublin, na ia lomia ai le tusi An Humble Inquiry Into the Scripture-Account of Jesus Christ, lea na faamatala ai ona talitonuga. Na ia taʻua i lenā tusi, faamaoniga faale-Tusi Paia e iloa ai e lē o Iesu o le Atua Silisili ese. O lenā mea na matuā feita ai lana ʻaulotu i Dublin, ma faaulu ai loa sa latou tagi faasaga iā Thomas.

Na tulaʻi Thomas i luma o le faamasinoga a le Queen’s Bench Court i Dublin iā Iuni 14, 1703. I lana tusi True Narrative of the Proceedings, na ia taʻua ai na molia o ia “i le lomiaina o se tusi lea na ia taʻua ai e faapea, ua tuuaʻia aʻu i le taufaaleaga, taufaasesē, ma isi lava tuuaʻiga, ona sa ou taʻutino atu e lē tutusa Iesu Keriso ma le Atua le Tamā.” E leʻi tonu le faamasinoga. E toʻafitu epikopō a le Lotu a Aialani na iai i le laulau a faamasino, ma e leʻi faataga ona tali atu Thomas i ona moliaga. Na faapea atu se lōia iloga e suafa iā Richard Levins  iā Thomas, o le a tuliloaina o ia ʻe pei o se meaola, ma o le a lē faaalia atu iā te ia le faamasinogatonu.’ I le faaiʻuga o le faamasinoga, na faapea atu ai le Faamasino Sili a Aialani o Richard Pyne i le ʻau faatonu, afai e latou te lē aumaia le faaiʻuga lea na manaʻo ai, o loo “iai a latou afioga i epikopō.” Atonu o na upu na faailoa atu ai i le ʻau faatonu e ono faasala i latou pe a lē faamalieina le faamasinoga i la latou faaiʻuga.

Ina ua tolaulau le faasalaga o Thomas, na uunaʻia o ia e le lōia e faafitia ona talitonuga fou. Peitaʻi na musu Thomas, ma na faasala tupe ai o ia ma tuu atu i le falepuipui mo le tausaga. Talu ai e leʻi mafai ona ia totogiina le sala tupe, o lea na faafalepuipui ai pea o ia mo le lua tausaga, seʻia oo ina talosaga atu se tasi o ana uō i le pulega ina ia faaitiitia le sala tupe. Na magalo Thomas iā Iulai 21, 1705. O mafatiaga na oo iā te ia na ia tusi ai e faapea: “Na ou mafatia ona o lana [Atua] upu moni ma lona viiga.”

Na siitia atu Thomas i Lonetona, ma feiloaʻi ai ma William Whiston, o se faitofā o le Tusi Paia na faileagaina foʻi ona sa ia faailoa atu ni aʻoaʻoga na ia manatu o ni upu moni o le Tusi Paia. E faaaloalo tele William iā Thomas, ma na ia taʻua Thomas o le “ʻtagata muamua na ia avatu faamaoniga maumaututū o ona talitonuga,’ i ʻuluaʻi aʻoaʻoga faa-Kerisiano.’”

I le pei o William Whiston ma se isi faitofā o Isaac Newton, na iloa e Thomas e lē lagolagoina e le Tusi Paia le Tolutasi e pei ona iai i aʻoaʻoga a le Athanasian Creed. Na taʻua e Thomas: “Ina ua uma ona ou manatunatu loloto i ai, ma suʻesuʻe i Tusitusiga paia, . . . na ou iloa ai . . . e tatau ona suia oʻu talitonuga e tusa ai o le Tolutasi.” Na faaiʻu mai ana upu e faapea “o le Atua, le Tamā o Iesu Keriso, ua na o ia lava le Atua Silisili Ese.”

Aiseā na faia ai e Thomas lenā faaiʻuga? Na ia maua le tele o mau o loo faamaonia ai le eseesega o Iesu ma Lona Tamā. O nisi nei o mau (O loo faamatamata tetele atu manatu o Thomas e uiga i mau):

•  Ioane 17:3: “E lē o taʻua i inei Iesu o ia o le Atua moni e toʻatasi.” E na o le Tamā o loo taʻua o le “Atua moni e toʻatasi.”

•  Ioane 5:30: “E leʻi faia e le Atalii lona lava loto, a o le finagalo o le Tamā.”

•  Ioane 5:26: “Na tuuina atu e le Tamā iā te ia [Iesu] le ola.”

•  Efeso 1:3: “E masani ona taʻua Iesu o le Alo o le Atua, ae e lē taitai taʻua le Tamā o le Tamā o le Atua, ae e taʻua o ia o le Tamā o lo tatou Alii o Iesu.”

Ina ua uma ona iloilo e Thomas faamaoniga uma, na ia faapea mai ma le maumauaʻi: “E leai se mau o i Tusitusiga paia o taʻua manino ai o le Tamā, le Alo, ma le Agaga Paia e tasi i latou.”

E toʻatele i latou e fefefe e faailoa atu aʻoaʻoga a le Tusi Paia. Peitaʻi na lototele Thomas e lagolagoina upu moni o le Tusi Paia. Na ia faatūina se fesili e faapea: “Afai e lē faailoaina atu e se tasi upu moni tāua ua ia mauaina ma faamaonia mai i Tusitusiga paia, aiseā la e soona suʻesuʻe ai pea?” E leʻi suivaia e Thomas le upu moni.

O le faaaʻoaʻoga a Thomas ma isi ua uunaʻia ai i tatou e iloilo, pe e tatou te lototetele e lagolagoina le upu moni pe a feagai ma sauāga. E mafai ona tatou fesili ifo, ʻO le ā le mea e sili, o le viiga mai i tagata po o le lagolagoina o upu moni o le Afioga a le Atua?’