Toe Foʻi Tagata o le Atua i lo Latou Atunuu

E LUA atumauga iloga o loo faataamilo i le laufanua laugatasi o Irana i aso nei—o le Elapasa (i saute o le Sami Kasipiane) ma le Sakolosi (i saute i sasaʻe agaʻi i le Fagaloa o Peresia). E tovā atumauga nei e vanu lauolaola o tofē ua lilofia i laau. E ola lelei laau i vanu ona o le lelei o le tau, ae o laufanua maualuluga, e mago ma lafulafuā, e matuā mālūlū lava pe a oo i le tau mālūlū. O tafatafa ane o loo iai le toafa o mauga laugatasi e tau leai nisi e nonofo ai. O le vaipanoa lea i le itu i sasaʻe o Mesopotamia, na aliaʻe mai ai le Emepaea o Metai ma Peresia.

Na nonofo tagata Metai i le itu i mātū o le vaega laugatasi, ae na mulimuli ane nonofo solo i Aminia, ma Kilikia. Ae o tagata Peresia, sa nonofo i le vaega i saute i sisifo o le fanua laugatasi maualuga, i sasaʻe o le Vanu o Tikarise. I le pulega a Kuresa i le ogatotonu o le senituri lona ono T.L.M., na tuufaatasia ai nei malo e lua, o Metai ma Peresia, ma avea o se Malo Malosi o le Lalolagi.

Na faatoʻilaloina e Kuresa Papelonia i le 539 T.L.M. Na faalautele atu lona emepaea agaʻi i sasaʻe i Initia. O le itu agaʻi i sisifo, na aofia ai Aikupito ma le mea ua taʻua o Take i aso nei. Ua talafeagai ai ona faamatalaina e Tanielu le Emepaea o Metai ma Peresia, o se “urosa” feʻai na ‘ʻaina tino e tele.’ (Ta 7:5) Na faaalia e Kuresa le agalelei ma le faapalepale i tagata o lana pulega. Sa ia  vaevaeina le emepaea i itumalo. Na taʻitasi ma pulea e se alii sili, e masani lava o se tagata Peresia, peitaʻi e iai foʻi le pule a se pulenuu e i lalo o lana vaavaaiga. Sa faalaeiauina foʻi tagatānuu o le emepaea ina ia tausia a latou aganuu ma tapuaʻiga.

Ina ia tausia pea lea fuafuaga, na faataga e Kuresa tagata Iutaia e toe foʻi e faafoʻisia le tapuaʻiga moni, ma toe fausia Ierusalema e pei ona faamatalaina e Esera ma Neemia. Pe e te manatu na toe foʻi atu lenei vaega o tagata i le ala na uia e Aperaamo i le Eufirate agaʻi atu i Karekimisa, pe na latou uia le auala ʻalo e ui atu i Tatemora ma Tamaseko? E lē o taʻua mai i le Tusi Paia. (Tagaʻi i le itulau 6-7.) Na oo ina nofoia e Iutaia isi vaega o le emepaea e pei o le vai o le Naila ma nofoaga i le pito i saute. E toʻatele le faitau aofaʻi o Iutaia sa iai pea i Papelonia, atonu o le māfuaaga lenā o le asiasiga a le aposetolo o Peteru i inā i senituri mulimuli ane ai. (1Pe 5:13) O lea la, o le pogai o le salalau atu o Iutaia i le tele o nofoaga a o faagasolo manumalo a le emepaea o Eleni ma Roma, ona o le Emepaea o Metai ma Peresia.

Ina ua māeʻa ona faatoʻilaloina Papelonia, ona faaaogā lea e Metai ma Peresia le aai tau māfanafana, e avea ma faauluuluga o mataupufai. Sa avea Susana, le laumua anamua o Elama, o se tasi o aai tautupu. O i inā, na mulimuli ane ai avea Eseta ma masiofo a le tupu Peresia o Asueru (e aliali mai o ia lea o Kesese I), ma faalēaogāina le taupulepulega i le faaumatiaina o tagata o le Atua o loo nonofo i le emepaea tele. O isi laumua e lua o Metai ma Peresia, o Akemeta (o le maualuga e tū ai, e sili atu ma le 6,200 futu [1,900 mita], faatasi ai ma le manaia o lona tau māfanafana), ma Pasakate (e i le maualuga lava lea e tasi, pe ā o le 400 maila [650 kilomita] i saute i sasaʻe).

Na faapefea ona muta le pulega a lenei malo malosi o le lalolagi? I le mea e gata mai ai lona malosi, na tali atu Metai ma Peresia i le vevesi na faatupu e Eleni i le tuaoi i mātū i sisifo o le emepaea o Peresia. Ona fetauaʻi lea o aai taʻitasi o Eleni, peitaʻi na felagolagomaʻi ʻau nei e faatoʻilaloina ʻau a Peresia i le taua i Malafoni ma Salamina. Na amata faamalosia ai i lenei mea Eleni e tau faasaga iā Metai ma Peresia.

[Pusa i le itulau 25]

I le pulega a Serupapelu, e toeitiiti lava atoa le 50,000 o tagata Isaraelu na malaga atu i le 500 i le 1,000 maila ([800 i le 1,600 kilomita], e faalagolago i le auala) e toe foʻi ai i Ierusalema. Sa mafatia i latou i tulaga tau tupe. Ua fitusefulu tausaga talu ona uma le faatafunaina o lo latou atunuu. Na amata ona toe faafoʻisia le tapuaʻiga moni e i latou na toe foʻi ane, e ala i le toe fausia o le fatafaitaulaga ma ofoina atu taulaga iā Ieova. I le tau e afu ai mea i le 537 T.L.M., na latou faia ai le Tausamiga o Faleapitaga. (Ie 25:11; 29:10) Ona fai ai lea e i latou na toe foʻi atu le faavae o le fale o Ieova.

[Pusa i le itulau 25]

O TUSI O LE TUSI PAIA MAI LE VAITAIMI LEA:

Tanielu

Hakai

Sakaria

Eseta

Salamo (vaega)

Nofoaiga a Tupu 1 ma le 2

Esera

Neemia

Malaki

[Faafanua i le itulau 24]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Le Emepaea o Metai ma Peresia

A2 MAKETONIA

A2 TARAKE

A4 Kurene

A4 LIPUA

E2 Pisanitimu

E2 LITIA

E3 Sarataisa

E4 Mafi (Nafi)

E4 AIKUPITO

E5 Noamoni (Fipe)

E5 Seveni

I3 KILIKIA

I3 Taso

I3 Isusu

I3 Karekimisa

I3 Tatemora

I3 SURIA

I3 Saitonu

I3 Tamaseko

I3 Turo

I4 Ierusalema

O2 Fasisi

O2 AMINIA

O3 ASURIA

O3 Nineva

O4 Papelonia

U3 METAI

U3 Akemeta

U3 HEREKANIA

U4 Susana (Susa)

U4 ELAMA

U4 Pasakate

U4 Peresepoli

U4 PERESIA

F3 PARATIA

F4 TARAKIANA

G2 Marakana (Samakani)

G3 SOKITIANA

G3 PAKETERIA

G3 ARIA

G4 ARAKOSIA

G4 KETIROSIA

L5 INITIA

[O isi nofoaga]

A2 ELENI

A3 Malafoni

A3 Atenai

A3 Salamina

I1 SEKUTIA

I4 Elata

I4 Tema

O4 ARAPI

[Mauga]

U3 MAUGA O ELAPASA

U4 MAUGA O SAKOLOSI

[Vai]

E3 Sami Metitirani (Sami Tele)

I2 Sami Uliuli

I5 Sami Ulaula

U2 Sami Kasipiane

U4 Fagaloa o Peresia

[Vaitafe]

E4 Naila

I3 Eufirate

O3 Tikarise

L4 Initusi

[Ata i le itulau 24]

Sa sopoʻia e ʻautau a Kuresa mauga o Sakolosi ina ia taunuu ai i Papelonia

[Ata i le itulau 25]

Luga: Faitotoʻa o Nuu Uma, i Peresepoli

[Ata i le itulau 25]

Tamaʻi ata: Le loa o Kuresa i Pasakate