Vaega 3

Auala e mafai ai ona tatou iloa o loo soifua le Atua

1, 2. O le ā le mataupu silisili e fesoasoani ia i tatou e faamautinoa ai po o soifua se Atua?

O SE tasi o auala e faamautinoa ai po o soifua se Atua, o le faaaogāina lea o le mataupu silisili ua lelei ona faavaeina e faapea: Afai na faia se mea e tatau ona iai sē na faia. A faigatā tele le mea na faia, o le tele foi lena o le agavaa o lē na faia.

² Mo se faaaʻoaʻoga, tagai faataamilo i lou fale. O laulau, nofoa, kesi, moega, ulo, falai, ipu mafolafola, ma isi mea e taumamafa ai, e manaomia e na mea uma sē na te faia, e pei foi o puipui, fola, ma faʻalo. E ui i lea, e matuā faigofie lava ona faia o na mea. Afai e manaomia e na mea faigofie sē na te faia, pe e lē moni ea la e manaomia e mea e sili atu ona faigata se tufuga e sili atu ona atamai?

Lo Tatou Vateatea Ofoofogia

3, 4. E faapefea ona fesoasoani le vateatea ia i tatou ina ia iloa ai o loo soifua le Atua?

³ E manaomia e se uati se tagata fai uati. Ae faapefea le gasologa vāvāloloa o mea (solar system) e sili atu ona lavelave, lea o loo faatamilomilo ai le La ma ona paneta i sina taimi puupuu lava e saʻo lelei i lea senituri ma lea senituri? Ae faapefea le faaputuga ofoofogia o fetū o loo tatou ola ai, ua taʻua o le Aniva (Milky Way), ma ona fetū e sili atu i le 100 piliona? Pe na e tū ea i se po ma pulatoʻa atu i le Aniva? Sa e maofa ai ea? Mafaufau la i le vateatea aoao e lē mafaamatalaina, o loo iai le faitau piliona o faaputuga o fetū e lē mailoa e pei o lo tatou Aniva! E lē gata i lena, ona o loo tutumau pea na foafoaga faalelagi i a latou gaoioiga i lea senituri ma lea senituri, ua faatusaina ai i se uati e saʻo lelei.

⁴ Afai ua faaalia i se uati e sili ona faigofie le tatau ona iai o se tagata fai uati, e mautinoa foi ua faaalia i le vateatea vāvāloloa e sili atu ona lavelave ma ofoofogia, le iai o sē na fuafuaina ma o se tufuga. O le pogai lena ua valaaulia ai i tatou e le Tusi Paia ina ia ʻtetepa aʻe o tatou mata ma vāai,’ ona fesili mai ai lea: “O ai ea ua na faia nei mea?” O le tali: O le Atua o lē “na te taʻitaʻiina mai a latou ʻau ua faitauina; na te valaau ia te i latou uma i o latou igoa; ona o le tele o lona malosi ma lona mana tele; e leai so latou e le iloa.” (Isaia 40:26) O lea, ua mafua ona iai o le vateatea ona o se mana lē vaaia, o loo puleaina, e atamai​—o le Atua lea.

 E Uigaese le Fuafuaina o le Lalolagi

5-7. O ā mea moni e uiga i le lalolagi e faaalia ai sa iai Lē na fuafuaina?

⁵ O le tele lava o le suesue o saienitisi i le lalo­lagi, o le tele foi lena o lo latou iloa, sa uigaese lona fuafuaina ina ia aināina e tagata. Ua fetaui lelei lona mamao ese mai le la ina ia talafeagai ai le malamalama ma le vevela e maua. E faatasi i le tausaga ona ia faataamilo i le la, i se tulaga tonu e faasipa i ai, ina ia mafai ai ona maua o tau i vaega uma o le lalolagi. O loo taavili foi le lalolagi i lona lava au i itula uma e 24, ma saunia ai taimi masani o le ao ma le po. Ua iai lona ea e fetaui lelei kasa o loo tuufaatasia ai ina ia mafai ai ona tatou mānavaina ma puipuia ai mai ave malolosi e faaleagaina ai mai le vanimonimo. O loo iai foi vai aogā ma le eleele e manaomia ina ia totōina ai mea taumafa.

⁶ A aunoa ma na mea, atoa ma isi mea e galulue faatasi, o le a lē mafai la ona ola ai. Pe sa tutupu faafuaseʻi ea na mea uma? Ua faapea mai le Science News: “E foliga mai o na tulaga patino ma le saʻo aʻiaʻi e faigata tele ona teʻi lava ua iai.” Leai, e leʻi faapena. Sa faia ia mea i se auala uigā e Lē sili ona atamai i fuafuaga.

⁷ Afai e te susū atu i totonu o se fale matagofie ma mauaina ai mea taumafa sa teuina ai ma le agalelei, se faiga e pulea lelei ai le mafanafana ma le malūlū o le ea, atoa ma se auala lelei e taʻi atu ai le vai, o le ā sau faaiʻuga? Pe na teʻi lava ua iai na mea uma? Leai, e mautinoa o le a e faapea ifo, sa fuafuaina ma faia ma le matuā faaeteete e se tagata atamai. Sa fuafuaina foi ma faia ma le matuā faaeteete le lalolagi ina ia saunia ai mea e manaomia e ona tagata, ma e sili mamao atu lona lavelave ma le lava saunia na i lo so o se fale.

8. O ā isi mea e uiga i le lalolagi e faaalia ai le manatu alofa o le Atua mo i tatou?

⁸ Ia manatunatu foi, i le tele o mea e faaopoopoina ai le fiafiaga i le olaga. Tagai i le matalasi o fugalaau matagofie felanulanuai ma o latou manogi lelei e fiafia ai tagata. Ma ua iai le tele o mea taumafa eseese e matuā susua i la tatou tofo. O loo iai vaomatua, atumauga, vaituloto, ma isi foafoaga e manaia i le vaai. Ia, ae e faapefea lagoto matagofie e faagaeeina ai lo tatou fiafiaga i le olaga? Ma i le itu o manu, pe tatou lē fiafia ea ona o le taaalo ma uiga masani o lavilavi, tamai pusi, ma isi manu laiti? O lea, ua saunia foi e le lalolagi le tele o mea mananaia ofoofogia e lē tau manaomia mo le tausiga o le ola. Ua faaalia ai i na mea, sa fuafuaina le lalolagi ma le manatu alofa i tagata, ina ia lē tau ai ina tatou ola, peitai ia fiafia i le olaga.

9. O ai na faia le lalolagi, ma aiseā na ia faia ai?

⁹ O lea, o le faaiʻuga talafeagai, o le aloaia lea o Lē na foaiina mai ai nei mea uma, e pei ona faaalia e le tusitala o le Tusi Paia o lē na faapea atu ia Ieova le Atua: “O oe lava, . . . na e faia le lagi ma le lalolagi.” Mo le ā le fuafuaga? Ua ia aumaia le tali e ala i le taʻua o le Atua “o le tufuga o le na faia le lalolagi; o ia na faatumauina; na ia le faia fua, na ia faia ina ia āina.”​—Isaia 37:16; 45:18.

 Le Sela Ola Ofoofogia

10, 11. Aiseā ua matuā ofoofogia ai se sela ola?

¹⁰ Ae faapefea mea o loo iai le ola? Pe latou te lē manaomia ea sē na te faia? Mo se faaaʻoaʻoga, ia manatunatu i nisi o vaega ofoofogia o se sela o loo ola. Ua taʻua e se tagata suesue i meaola ninii o Michael Denton i lana tusi Evolution: A Theory in Crisis e faapea: “E oo lava i mea e sili ona ninii o meaola uma i le lalolagi i aso nei, e pei o sela o siama (bacteria cells), e matuā mao­aʻe lava le lavelave. E ui ina maoaʻe atu le ninii o sela o siama, . . . a o le mea moni, o na mea ninii taitasi e mafai ona matuā faaniniiina lava i se gaoioiga o loo iai le faitau afe o vaega iti sa matuā matagofie ona fuafuaina . . . e sili mamao atu ona lavelave na i lo so o se masini ua fausia e le tagata ma e augapiu ma se mea e faatusatusa i ai i mea e lē o iai le ola.”

¹¹ Ua ia faapea mai e uiga i le amataga o le afuafuaina o sela taitasi: “O le malosi o le DNA mo le teuina o faamatalaga, e matuā sili atu lava i so o se faiga o loo iai; ona o lona sologa lelei tele, ua itiiti ifo ai le mamafa o faamatalaga uma e manaomia mo le faamatalaina o se mea e pei lona lavelave o le tagata, na i lo o sina vaega o le faitau afe miliona o se kalama. . . . Ona o le atamai tele ma le lavelave ua faaalia e le sela o le ola, ua foliga mai ai e oo lava i mea ua tatou [gaosia] e sili atu ona fou, o se meanoa. Tatou te lagonaina ai lo tatou faatauvaa.”

12. O le ā na fai mai ai se saienitisi e uiga i le amataga o le sela?

¹² Ua fai mai atili Denton: “Ona o le mataʻutia tele o le lavelave o se ituaiga o sela e sili ona laitiiti, e lē mafai ai ona taliaina faapea na teʻi lava ua mafai ona tuufaatasia na mea i se tulaga e tupu faafuaseʻi, e leʻi mafaufauina.” Sa tatau lava ona iai sē na fuafuaina po o se tufuga.

Lo Tatou Faiai e Ofo Tele Ai

13, 14. Aiseā e sili mamao atu ai foi le ofoofogia o le faiai na i lo o se sela ola?

¹³ Ona faapea mai lea o lena saienitisi: “E uiga i le tulaga lavelave, e matuā faatauvaa lava le sela pe a faatusatusa atu i le faiai o le tagata. Ua iai i le faiai o le tagata le tusa ma le sefulu afe miliona o sela o neura. E feosofi mai sela o neura e tusa ma le sefulu afe e oo atu i le selau afe siʻusiʻu e fesootai ai, ia e fepiʻiti atu i isi sela o neura i le faiai. O le aofaiga atoa o na fesootaiga i le faiai o le tagata e oo atu . . . i le afe miliona ma miliona.”

¹⁴ Ua faaauau ona faapea mai Denton: “E tusa foi pe na o le tasi vae selau o fesootaiga i le faiai sa fuafuaina faapitoa, o le a avea pea lena o se mea e sili mamao atu le tele o fesootaiga pa­tino o loo iai, na i lo o felavasaiga uma  lava o fesootaiga i le Lalolagi.” Ona ia fesili mai lea: “Pe e mafai ea e na o se faiga taumatemate ona tuufaatasia ni mea faapena?” E manino lava, o le tali e leai. E tatau ona iai Sē na fuafuaina po o se Tufuga alofa o le faiai.

15. O ā faamatalaga a isi e uiga i le faiai?

¹⁵ Ua taʻufaatauvaaina foi e le faiai o le tagata komepiuta e sili ona auiluma. Na faapea mai le tusitala faasaienisi o Morton Hunt: “E faitau fia piliona faamatalaga e mafai ona manatua e o tatou faiai na i lo o se komepiuta telē faaonaponei e faia ai suesuega.” O lea, fai mai le faaiʻuga a se fomaʻi o faiai o Robert J. White: “E leai saʻu filifiliga e faia ae ou te amanaia le iai o Lē Sili ona Atamai, na saunia le fuafuaga ma le fausaga uigaese o le galulue faatasi o le faiai ma le mafaufau​—o se mea e lē matāea e le tomai e malamalama ai le tagata. . . . E iai lava loʻu talitonuga, o nei mea uma, sa iai so latou amataga atamai, e iai se Tasi na ia faia.” E tatau foi ona avea o se Tasi e alofa.

Alātoto Uigaese

16-18. (a) O ā itu e uigaese ai alātoto? (e) O le ā le faaiʻuga e ao ona tatou faia?

¹⁶ Ia manatunatu foi i alātoto uigaese, lea e feaveaia ai meaʻai ma le okesene ma puipuia ai foi mai faamaʻi. Fai mai le tusi o le ABC’s of the Human Body e uiga i sela mūmū, po o le vaega autū o nei alātoto e faapea: “O loo iai i se mataua e tasi o le toto le sili atu ma le 250 miliona sela eseese o le toto . . . E tusa ma le 25 tiliona sela o loo iai i le tino, ua lava ma totoe e lilofia ai ni malae tenisi se fa, pe a sasaaina . . . Ua faia ai ni suiga, i le vave e tusa ma le 3 miliona sela fou i sekone taitasi.”

¹⁷ Ua taʻu mai e lena lava tusi ia i tatou e uiga i sela papae o le toto, lea o loo fai aʻe ai se isi vaega o nei alātoto uigaese: “E na o le tasi lava le ituaiga o sela mūmū, ae o sela papae o le toto, e tele ona ituaiga eseese, e mafai e na ituaiga taitasi ona puipuia le tino i ni auala eseese. Mo se faataʻitaʻiga, e mafai e se tasi ituaiga ona faaleagaina sela ua mamate. A o isi ituaiga, e saunia ai malosiaga e tetee atu ai i siama o faamaʻi, e aveesea ai mea oona, pe faatamaʻia moni ai ma faamalūina ai siama e mafua ai faamaʻi.”

¹⁸ Maeu se faiga ofoofogia ma le sili atu ona solo lelei! E mautinoa, so o se mea lava e matuā lelei ona tuufaatasia ma matuā malu puipuia, e tatau ona iai sē na faamaopoopoina e sili atu ona atamai ma alofa​—o le Atua lea.

Isi Mea Ofoofogia

19. E faapefea ona faatusatusaina mata i mea faigaluega e faia e tagata?

¹⁹ O loo iai isi mea ofoofogia e tele i le tino o le tagata. O se tasi o ia mea, o mata, ua matuā maoʻae ona fuafuaina, ma e leai se meapuʻeata e mafai ona kopi i ai. Na faapea mai se tagata e tomai faapitoa i mea o le vanimonimo o Robert Jastrow, e faapea: “E foliga mai na fuafuaina mata; e leai se tusiata o mea vaai mamao e mafai ona ia faia se mea e sili atu i lo na mea.” Ma ua faamatala mai e le tusi o le Popular Photo­graphy e faapea: “E tele mamao atu mea e mafai ona iloa e mata o le tagata na i lo o se meapuʻe­ata. E tolu vaega e mafai ona vaai i ai, i se tulaga e sili ona telē, e aunoa ma le faalavelavea, i se vaaiga e faaauau pea . . . A faatusatusa atu la le meapuʻeata i mata o le tagata, e matuā eseese lava. E pei lava mata o le tagata o se komepiuta faaonaponei e sili atu ona telē, e lē mafaatusalia le tomai, e mafai ona saunia ai faamatalaga, e mataʻutia le vavave, ma e sili mamao atu auala o loo faagaoioia ai na i lo o se kome­piuta po o se meapuʻeata e faia e tagata.”

20. O ā nisi o vaega ofoofogia o le tino o le tagata?

²⁰ Ia manatunatu  foi, i le auala o loo felagolagomai ai le gaogaosa o totoga o le tino e aunoa ma so tatou mafaufau i ai. Mo se faaaʻoaʻoga, po o a lava ituaiga o meaʻai ma vaiinu tatou aveina i o tatou manava, e mafai lava e le tino ona faamalūina ma maua mai ai le malosi. Ia taumafai la e tuu na mea eseese i totonu o le tane penisini o se taavale ma vaai po o le a le umi e aogā ai! O le isi foi mea, o le vavega o le fanautama, le tuputupu aʻe o se pepe aulelei​—o se soo o ona mātua​—i le na o le iva masina. Ma, ae faapefea le tomai o se tamaitiiti faatoʻā lua tausaga lona matua i le aʻoaʻoina o le auala e tautala ai i se gagana faigata?

21. I le manatunatu atu i vaega ofoofogia o le tino, o le ā ua fai mai ai tagata mafaufau?

²¹ Ioe, o le tele o mea ofoofogia, ma le lavelave o loo i le tino o le tagata ua faatumulia ai i tatou i le maofa. E leai se inisinia e mafai ona kopi i na mea. Pe e mafai ea ona teʻi lava ua iai? E mautinoa, e leai. Na i lo lena, i le manatunatu atu i vaega ofoofogia uma o le tino o le tagata, ua faapea mai ai tagata mafaufau, e pei ona taʻua e le faisalamo: “Ou te vivii atu ia te oe [le Atua e], auā na faia aʻu e ala ai ona matautia ma ofo tele ai; o mea na e faia, o mea mamana ia.”​—Salamo 139:14.

Le Tufuga Silisiliese

22, 23. (a) Aiseā e ao ai ona tatou iloa o loo iai Lē na Foafoaina mea? (e) O le ā ua fai mai ai ma le tonu le Tusi Paia e uiga i le Atua?

²² Ua faapea mai le Tusi Paia: “O le mea moni, na fausia fale taitasi e se tasi; a o lē na fausia mea uma o le Atua lea.” (Eperu 3:4, The Jerusalem Bible) Peitai, ona e tatau i so o se fale faigofie ona faia e se tufuga, e tatau foi la ona iai se tufuga o le lagi ma le lalolagi e sili mamao atu ona lavelave, faatasi ma le anoanoai o mea eseese o loo ola i le lalolagi. Ma, ona tatou te iloa o loo iai tagata o ē na muai faia mea e pei o vaalele, televise, ma komepiuta, pe e lē ao ai foi la ona tatou iloa o loo soifua Lē na tuuina mai i tagata le faiai e faia ai na mea?

²³ O loo taʻua o ia e le Tusi Paia o “le Atua [moni] o Ieova, o le na faia le lagi, ma na faamafolafolaina ai; o le na fofola le lalolagi ma mea e tutupu mai ai; o le ua foai le mānava i nuu o i ai.” (Isaia 42:5) Ua tonu ai la ona folafola mai e le Tusi Paia e faapea: “[Ieova] e, e tatau lava oe ina ia tuu atu ia te oe le viiga, ma le faaneeneega, ma le mana; auā na e faia mea uma lava, ona o lou finagalo foi e i ai i latou ma ua faia.”​—Faaaliga 4:11.

24. E mafai faapefea ona tatou iloa o loo soifua le Atua?

²⁴ Ioe, e mafai ona tatou iloa o loo soifua le Atua e ala i mea na ia faia. “Auā o mea e le vaaia [a le Atua] talu ona faia o le lalolagi, e vaaia lava ia i le mafaufau i mea na faia [e le Atua].”​—Roma 1:20.

25, 26. Aiseā e lē avea ai le faaaogāseseina o se mea ma itu e faafitia ai le iai o sē na ia faia?

²⁵ O le mea moni, e lē faapea a faaaogāseseina se mea, ona faapea ai lea e leai sē na ia faia. E mafai ona faaaogāina se vaalele mo ni fuafuaga filemu, e pei o se vaalele laʻu pasese. Ae e mafai foi ona faaaogā mo se faaumatiaga, e pei o se vaalele tau. O lona faaaogāina la i se auala e fasiotia ai tagata e lē faapea ai ua leai se tasi na ia faia.

²⁶ E faapena foi la, o le mea moni e lē faapea ona ua masani ona faia e tagata mea leaga, ona faapea ai lea e leai Sē na Foafoaina i latou, ma e leai se Atua. O lea, ua matauina ai ma le tonu e le Tusi Paia e faapea: “E! lo outou faatuiese e. Pe faatusaina ea le omea i le tufuga? pe fai atu ea le mea na faia i le na na faia, E lei faia lava aʻu e ia? pe fai atu le mea na gaosia i le na na gaosia o ia, E leai sona mafaufau?”​—Isaia 29:16.

27. Aiseā e mafai ai ona tatou faatalialia e tali mai le Atua i a tatou fesili e uiga i puapuaga?

²⁷ Ua faaalia e Lē na Foafoaina mea lona atamai e ala i le matalasi ofoofogia o mea na ia faia. Ua ia faaalia foi lona silasila alofa mai ia i tatou e ala i le faia o le lalolagi ia talafeagai lelei e ola ai, i le faia o o tatou tino ma  mafaufau i se auala ofoofogia, ma i le faia o le tele o mea lelei mo i tatou ina ia olioli ai. E mautinoa la, o le a faapena foi ona ia faaalia lona atamai ma le alofa e ala i le faailoaina mai o tali i fesili e pei o le: Aiseā ua faatagaina ai e le Atua puapuaga? O le ā o le a ia faia e uiga i ai?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

[Ata i le itulau 5]

O le lalolagi, ma lona siomaga malu puipuia, o se nofoaga uigaese na fuafuaina mo i tatou e se Atua e silasila alofa mai

[Ata i le itulau 6]

Na faia le lalolagi faatasi ma le manatu alofa ina ia mafai ai ona tatou olioli atoatoa i le olaga

[Ata i le itulau 7]

ʻO loo iai i se faiai ni fesootaiga e sili atu na i lo o felavasaiga uma o fesootaiga i le Lalolagi.’​—Se tagata suesue i sela

[Ata i le itulau 8]

“E foliga mai na fuafuaina mata; e leai se tusiata o mea vaai mamao e mafai ona ia faia se mea e sili atu i lo na mea.”​—Se tagata e tomai faapitoa i mea o le vanimonimo