Mataupu Sefulutolu

Feteenaʻiga a Tupu e Toʻalua

1, 2. Aiseā e tatau ai ona tatou naunau i le valoaga o loo i le Tanielu mataupu e 11?

O LOO fetauaʻi tupu feteenaʻi e toʻalua mo le pule i le lalolagi. A o faagasolo tausaga, e uma ona tulaʻi mai o le tasi, ona soloaʻi ane foʻi lea o le isi i le pule. E iai taimi, e pule aoao ai le tasi tupu ae mālōlō le isi, ma e iai vaitaimi e lē fetauaʻi ai. Peitaʻi e faafuaseʻi ona tupu mai se taua, ona faaauau ai pea lea o le feteenaʻiga. O i latou e aofia ai i lenei vaaiga, o Seluko I Nikatora le tupu Suria, o Tulomaio Lagu le tupu Aikupito, le alo tamaʻitaʻi Suria o Keleopatara I lea na avea o se tupu tamaʻitaʻi i Aikupito, o emeperoa Roma o Aokuso ma Tiperio, atoa ai ma le tupu tamaʻitaʻi mai Palamira o Sinoia. A o faasolo ina uma le feteenaʻiga, na oo ina aofia ai foʻi Siamani na pulea e le ʻau Nasi, o atunuu sa pulea faa-Komunisi, le Malo Malosi o le Lalolagi o Amerika ma Peretania, o Malo Sosoo, atoa ai ma Malo Aufaatasi. O le iʻuga e oo i ai, e leʻi faatalitalia e se tasi o nei malo faaupufai. Na folafola mai e le agelu a Ieova iā Tanielu lenei valoaga mataʻina pe tusa ma le 2,500 tausaga ua mavae.—Tanielu, mataupu 11.

² E le taumatea le matuā fiafia o Tanielu, i lona faalogo atu i le agelu o faailoa manino mai iā te ia faamatalaga, i le feteenaʻiga i le va o tupu e toʻalua o le a tulaʻi mai! E ao foʻi ona tatou naunau i le vaaiga lenei, auā ua faaauau pea e oo mai i o tatou aso le tauiviga i le pule, a tupu e toʻalua. O le mātauina o le auala ua faaalia mai ai e talafaasolopito le moni o le vaega muamua o le valoaga, o le a faamalosia ai lo tatou faatuatua ma le mautinoa, i le moni o le faataunuuga o le vaega mulimuli o nei tala faavaloaga. O lo tatou uaʻi totoʻa atu i lenei valoaga, o le a tatou iloa lelei ai po o fea o tatou iai i le faagasologa o taimi. O le a faamalosia atili  ai foʻi la tatou filifiliga, o lo tatou solitū lea i le feteenaʻiga, a o tatou faatalitali ma le onosai iā Ieova, e gaoioi mo i tatou. (Salamo 146:3, 5) Seʻi o tatou faalogo atu ma le naunautaʻi a o talanoa atu le agelu a Ieova iā Tanielu.

TAU FAASAGA I LE MALO O ELENI

3. O ai na fesoasoani atu i ai le agelu “i le tausaga muamua o Tariu le Metai”?

³ Na faapea mai le agelu: “O aʻu foʻi, na aʻu tū atu i le tausaga muamua o Tariu le Metai [539/538 T.L.M.], e fesoasoani ma faamalosi iā te ia.” (Tanielu 11:1) E lē o toe soifua mai Tariu, ae na faasino atu le agelu i lana nofoaiga, o le amataga mai lea o le feʻau faavaloaga. O le tupu lenei lea na poloaʻi atu ina ia aveesea Tanielu mai i le lua o leona. Na poloaʻi foʻi Tariu i ona tagatānuu ina ia matataʻu i le Atua o Tanielu. (Tanielu 6:21-27) Peitaʻi ane, o ia lea na tulaʻi atu le agelu e fesoasoani i ai, e lē o Tariu le Metai, ae o le uō a le agelu, o Mekaeli—le alii o le nuu o Tanielu. (Faatusatusa i le Tanielu 10:12-14.) Na fesoasoani atu le agelu a le Atua, a o tauivi Mekaeli ma le alii temoni o Metai ma Peresia.

4, 5. O ai tupu e toʻafā o Peresia lea sa valoia mai?

⁴ Ua faaauau mai le agelu: “Faauta, e toe tutū mai tupu o Peresia e toʻatolu, a o lona toʻafā e sili lava ia ona mauʻoa iā te i latou uma; o lona malosi foʻi, e maua i lona oloa, na te lagaina mai ai i latou uma e tau ma le malo o Iavana.” (Tanielu 11:2) Faamata o ai tupu Peresia nei?

⁵ O tupu muamua e toʻatolu, o Kuresa le Sili, Kamisese II ma Tariu I. Talu ai o Patia (pe atonu o se tagata e igoa iā Gaumata o lē na faoa le nofoālii), e na o le fitu masina sa nofotupu ai, e leʻi faitaulia i le valoaga lana nofoaiga puupuu. I le 490 T.L.M., na taumafai ai le tupu lona tolu o Tariu I, e toe vagaia Eleni. Peitaʻi, na faiaina ʻau a Peresia i Malafoni ma solomuli atu i Asia Itiiti. E ui lava sa sauniuni Tariu mo se isi osofaʻiga faasaga iā Eleni, e leʻi mafai ona faataunuuina a o leʻi oo ina maliu i le fā tausaga mulimuli ane ai. Na tuu i lona atalii, o lona suli foʻi lea o Kesese I, le  tupu ‘lona fā’ na te faataunuuina. O ia o Asueru le tupu, lea sa faaipoipo atu iā Eseta.—Eseta 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Sa faapefea i le tupu lona fā ona ‘lagaina mai i latou uma e tau ma le malo o Iavana’? (e) O le ā le iʻuga o osofaʻiga a Kesese faasaga iā Eleni?

⁶ Na gaoioi moni lava Kesese I e ‘lagaina mai i latou uma e tau ma le malo o Iavana [Eleni],’ o lona uiga o setete tutoʻatasi uma o Eleni. Ua fai mai se tusi faa-Peretania e taʻua O Tagata Metai ma Peresia—O Ē Manumalo ma Aloaʻia e faapea: “Ona o uunaʻiga a le ʻaufaufautua fia manumalo, na alu atu ai se osofaʻiga tele a Kesese i le sami ma le laueleele.” Na tusi mai se tusitala Eleni o talafaasolopito o le senituri lona lima T.L.M. e igoa iā Herotota e faapea, “e leai se isi osofaʻiga e sili atu ona telē na i lo le osofaiga lenei a Kesese.” Na taʻua e faamaumauga a Herotota e faapea o ʻau i le sami “e tusa ma le 517,610 tagata. O le aofaʻi o ʻautau savavali e 1,700,000; o le ʻautiʻetiʻe solofanua e 80,000; ma e ao ona faaopoopo i ai ma tagata Arapi sa tiʻetiʻe i kamela, ma tagata Lipua sa tau i kariota, lea ou te manatu pe ā ma le 20,000 i latou. O lona uiga la, o le faitau aofaʻi uma o ʻautau i le laueleele ma le sami e 2,317,610.”

⁷ Na pau lava le manatu na iai o Kesese I o le manumalo aʻiaʻi, o lea na agaʻi atu ai lana ʻautau tele faasaga iā Eleni i le 480 T.L.M. I le manumalo mai i taumafaiga a Eleni i Tamopila e taofia i latou, na matuā faaleagaina ai Atenai e ʻau a Peresia. Peitaʻi, na latou toʻilalo leaga iā Eleni i Salamina. Na toe manumalo foʻi Eleni i Pelata i le 479 T.L.M. E leʻi iai lava se tasi o tupu e toʻafitu ia na sosoo atu iā Kesese i le nofoālii o le Emepaea o Peresia, na mafai ona toe sii taua atu iā Eleni a o faagasolo le isi 143 tausaga. Peitaʻi, na iʻu ina tulaʻi mai se tupu malosi i Eleni.

UA VAEVAEINA LE MALO TELE I VAEGA E FĀ

8. O ai le “tupu lima malosi” na tulaʻi mai, ma na faapefea ona ia ‘pule i malo e tele’?

⁸ Ua faapea mai le agelu: “E tulaʻi foʻi le tupu lima malosi,  e pule lava ia i malo e tele, ma fai mea na te loto i ai.” (Tanielu 11:3) I le 336 T.L.M., na ‘tulaʻi’ ai Alesana ua 20 ona tausaga i le taimi lea, e avea ma tupu o Maketonia. Na avea moni o ia ma “tupu lima malosi”—o Alesana le Sili lea. Ona o le uunaʻia e se fuafuaga na faataatia e lona tamā o Filipo II, na ia faoa ai itumalo o Peresia i Sasaʻe Tutotonu. Ina ua latou sopoia vaitafe o le Eufirate ma le Tikarise, na faataapeapeina ai e ona tagata e 47,000 le ʻautau e 250,000 a Tariu III i Kakemela. Na sola Tariu ma mulimuli ane fasiotia, ona muta ai lea o le soloaʻiga o tupu Peresia. Ona tulaʻi mai lea o Eleni o se malo malosi o le lalolagi, ma avea ai Alesana o le ‘pule i malo e tele ma faia mea na loto i ai.’

9, 10. Na faapefea ona faamaonia le moni o le valoaga e faapea e lē fai le malo o Alesana ma ana fanau?

⁹ E leʻi umi le pulega a Alesana i le lalolagi, auā na faaopoopo mai le agelu: “A oo ina tulaʻi o ia, ona lepetia lea o lona malo, ma vaevaeina i matagi e fā o le lagi, a e lē fai ma ana fanau, e lē tusa foʻi ma lana pule e pule ai o ia; auā e liaʻiina lona malo, e fai foʻi mo nisi a e lē o i latou.” (Tanielu 11:4) E leʻi atoa le 33 o tausaga o Alesana ae maliu i se maʻi faafuaseʻi i Papelonia, i le 323 T.L.M.

¹⁰ E leʻi tuufaasoloina atu le emepaea tele o Alesana i “ana fanau.” Sa nofotupu lona uso o Filipo III Aritaio ae e leʻi atoa se fitu tausaga o lana nofoaiga, ma fasiotia ai ona o se talosaga mai iā Olumepa, le tinā o Alesana i le 317 T.L.M. Sa nofoia le nofoālii e Alesana IV, le atalii o Alesana, seʻia oo mai i le 311 T.L.M., ina ua fasiotia o ia e Kasanata, se tasi o taʻitaʻiʻau a lona tamā. Na manaʻo Hekulasi le atalii o Alesana i lana avā faapōuliuli, na te tauaveina le igoa o lona tamā i le nofoālii, ae pagā lea, na fasiotia o ia i le 309 T.L.M. O inā na muta ai loa le gafa o Alesana, ua mou atu “lona malo” mai lona aiga.

11. Na faapefea ona “vaevaeina i matagi e fā o le lagi’ le malo o Alesana?

¹¹ Ina ua mavae le maliu o Alesana, na ‘vaevaeina ai i matagi e fā o le lagi’ lona malo. Na fefinauaʻi le toʻatele o  ana taʻitaʻiʻau a o taumafai atu mo se itumalo. Sa taumafai le taʻitaʻiʻau mata tasi o Anetikono, e faamaopoopo mai le emepaea atoa a Alesana i lalo o lana pulega. Peitaʻi na fasiotia o ia i se taua i Ipasu i Ferukia. E oo mai i le tausaga e 301 T.L.M., ua pulea e taʻitaʻiʻau e toʻafā a Alesana laueleele uma ia na maua e lo latou taʻitaʻi i ona manumalo. Na pulea Maketonia ma Eleni e Kasanata. O Lusimako sa pulea Asia Itiiti ma Tarake. O Seluko I Nikatora na umia Mesopotamia ma Suria. A o Tulomaio Lagu sa pulea Aikupito ma Palesitina. Ua moni ai upu o le valoaga, na vaevaeina le emepaea tele o Alesana i malo Eleni e fā.

UA TULAʻI MAI TUPU FETEENAʻI E TOʻALUA

12, 13. (a) Na faapefea ona totoe mai na o malo e lua mai malo Eleni e fā? (e) O le ā le soloaʻiga na amataina e Seluko i Suria?

¹² E na o ni nai tausaga talu ona tulaʻi mai Kasanata e avea ma pule, ae maliu loa, ma i le 285 T.L.M., na pulea ai e Lusimako le vaega i Europa o le Emepaea o Eleni. I le 281 T.L.M., na maliu ai Lusimako i se taua ma Seluko I Nikatora, ma pulea ai loa e Seluko le vaega tele o itumalo o Asia. I le 276 T.L.M., na nofoia ai le nofoālii o Maketonia e Anetikono II Konata, le atalii o le atalii o se tasi o taʻitaʻiʻau a Alesana. Na oo mai le taimi na faalagolago ai Maketonia iā Roma ma iʻu ai ina avea o se itumalo o Roma i le 146 T.L.M.

¹³ Ua totoe ai nei na o le lua malo, na pulea le tasi e Seluko I Nikatora a o le isi na pule ai Tulomaio Lagu. Na amataina mai iā Seluko le soloaʻiga o le ao ā Seluko i Suria. O nisi o aai sa ia fausiaina, o Anetioka le laumua fou o Suria, ma le taulaga o vaa o Selukeia. I tausaga mulimuli ane na aʻoaʻo atu ai le aposetolo o Paulo i Anetioka, le nofoaga na uluaʻi taʻua ai soo o Iesu o Kerisiano. (Galuega 11:25, 26; 13:1-4) Sa tagatavaleina Seluko i le 281 T.L.M., ae sa  pule pea lana soloaʻiga seʻia oo mai i le 64 T.L.M., ina ua faia e le taʻitaʻiʻau Roma e igoa iā Keniasi Pomepei ia Suria ma itumalo o Roma.

14. O anafea na amata ai le soloaʻiga o le ao ā Tulomaio i Aikupito?

¹⁴ O le malo sa sili ona umi lana pulega o malo Eleni e fā, o le malo o Tulomaio Lagu po o Tulomaio I, lea na fai ma tupu i le 305 T.L.M. Sa faaauau pea ona pule i Aikupito le soloaʻiga o le ao ā Tulomaio lea sa ia faavaeina, seʻia oo ina faatoʻilaloina e Roma i le 30 T.L.M.

15. O ai tupu malolosi e toʻalua na mānu aʻe mai malo Eleni e fā, ma o le ā le tauiviga na la amataina?

 ¹⁵ O malo Eleni la nei e fā, na mānu aʻe ai tupu malolosi e toʻalua—o Seluko I Nikatora i Suria, a o Tulomaio I i Aikupito. O tupu nei e toʻalua na amata mai ai se tauiviga faaumiumi i le va “o le tupu o le itu i mātū” ma le “tupu o le itu i toga” lea o loo faamatalaina i le Tanielu mataupu e 11. E leʻi taʻua e le agelu a Ieova igoa o ia tupu auā e fesuisuiaʻi faailoaga, ma atunuu o ia tupu e toʻalua a o faagasolo  le faitau senituri. E lē o taʻua mai e le agelu mea uma, ae na o tupu ma mea tutupu e fesootaʻi atu i le feteenaʻiga.

UA AMATA LE FETEENAʻIGA

16. (a) O tupu nei e toʻalua sa i le itu i mātū ma le itu i toga o ai? (e) O ai tupu na muamua lava tulaʻi e avea ma “tupu o le itu i mātū” ma “le tupu o le itu i toga”?

¹⁶ Faalogo foʻi! I le faamatalaina o le amataga o lenei feteenaʻiga mataʻina, ua faapea mai le agelu a Ieova: “E malosi foʻi le tupu o le itu i toga, ma le tasi alii e iā te ia [Alesana]; e sili foʻi lona [le tupu o le itu i mātū] malosi i lona, e pule foʻi ia; o lana pule, o le pule tele lea.” (Tanielu 11:5) O le taʻu “le tupu o le itu i mātū” ma “le tupu o le itu i toga,” e faasino atu i tupu i mātū ma toga o le nuu o Tanielu, o ē e oo ane i le taimi lenā ua uma ona faasaʻolotoina mai le nofo pologa i Papelonia, ma toe faafoʻisia i Iuta. O le uluaʻi “tupu o le itu i toga,” o Tulomaio I o Aikupito. O le tasi o taʻitaʻiʻau a Alesana sa sili atu lona malosi iā Tulomaio I ma ‘pule foʻi i malo uma,’ o Seluko I Nikatora le tupu o Suria. Sa avea o ia “o le tupu o le itu i mātū.”

17. O le pulega a ai sa iai le nuu o Iuta i le amataga o le feteenaʻiga i le va o le tupu o le itu i mātū ma le tupu o le itu i toga?

¹⁷ E amata le feteenaʻiga, o pulea Iuta e le malo o le tupu o le itu i toga. Na amata mai pe tusa o le 320 T.L.M., ona uunaia e Tulomaio I tagata Iutaia ina ia ō mai i Aikupito o ni ana kolone. Na iai se vaega tele o tagata Iutaia na aumau i Alesania, le mea na faatūina ai e Tulomaio I se faletusi lauiloa. Sa faaauau ona pulea tagata Iutaia i Iuta e Aikupito, i lalo o le soloaʻiga o le ao ā Tulomaio, le tupu o le itu i toga seʻia oo mai i le 198 T.L.M.

18, 19. A o faagasolo le taimi, na faapefea ona ‘faia se leleiga’ a tupu feteenaʻi e toʻalua?

 ¹⁸ Na faapea mai le agelu e uiga i tupu e toʻalua: “A oo i le tuluʻiga o tausaga, la te sosoo faatasi; auā o le afafine o le tupu o le itu i toga e sau o ia i le tupu o le itu i mātū e fai ai se leleiga; a e lē tumau iā te ia le lima malosi, e lē tumau foʻi o ia, po o lona malosi; a e tuuina atu o ia, atoa ma i latou e molia o ia, ma lē fanaua e ia, atoa ma lē na te faamalosia o ia i ia ona pō.” (Tanielu 11:6) Na faapefea ona faataunuuina lenei mea?

¹⁹ E leʻi taʻua i le valoaga Atioko I le atalii po o le suli foʻi lea o Seluko I Nikatora, auā na te leʻi tauina se taua mataʻina ma le tupu o le itu i toga. Ae peitaʻi, o lona suli o Atioko II na tauina se taua umi ma Tulomaio II, le atalii o Tulomaio I. O Atioko II ma Tulomaio II la, na avea ma tupu o le itu i mātū, ma le tupu o le itu i toga. Na faaipoipo atu Atioko II iā Laotika ma maua ai la laʻua tama tama e igoa iā Seluko II, a o Tulomaio II, sa iai lona afafine e igoa iā Perenike. O le 250 T.L.M., na “fai ai se leleiga” a tupu e toʻalua nei. Ina ia faamautū lenei maliega, na faateʻa ai e Atioko II lana avā o Laotika ae faaipoipo atu iā Perenike “le afafine o le tupu o le itu i toga.” Na maua sona atalii mai iā Perenike, lea na avea ma suli i le nofoālii o Suria na i lo o lona atalii iā Laotika.

20. (a) Sa faapefea ona lē tumau le “lima” malosi o Perenike? (e) Sa faapefea ona tuuina atu Perenike, o ‘i latou sa molia o ia,’ ma ‘lē na malosi ai o ia’? (i) O ai na avea ma tupu o Suria ina ua leai Atioko II ma “lona malosi”?

²⁰ O le “lima” malosi o Perenike, o lona tamā lea o Tulomaio II. Ina ua maliu lona tamā i le 246 T.L.M., e leʻi ‘tumau lona lima malosi’ iā te ia ma lana tane. Na tuua o ia e Atioko II ae toe faaipoipo atu iā Laotika ma tofia ai la laʻua tama e fai ma ona suli. E pei lava ona fafauina e Laotika, na iʻu lava ina fasiotia Perenike ma lana tama. E foliga mai o i latou ia na aumaia Perenike mai Aikupito i Suria—‘i  latou sa aumaia o ia,’—sa fasiotia foʻi. Sa faainu foʻi e Laotika ia Atioko II i se vai oona, ma e ‘leʻi tumau o ia’ i “lona malosi.” O lea la, o le tamā o Perenike, po o ‘lē na fanaua o ia’ atoa ai ma lana tane Suria lea sa ‘malosi’ ai o ia mo sina taimi, na maliliu uma i laʻua. Na avea ai loa Seluko II, le tama a Laotika e fai ma tupu o Suria. O le ā nei o le a faia e le tupu e sosoo mai ai o le ao ā Tulomaio i lenei mea?

NA TAUI ATU E LE TUPU LE FASIOTIA O LONA TUAFAFINE

21. (a) O ai “le tātupu” mai i “aa” o Perenike, ma na faapefea ona “tū mai” o ia? (e) Na faapefea ona alu atu Tulomaio III “i le ʻolo o le tupu o le itu i matu” ma manumalo ai?

²¹Na faapea mai le agelu: “A o le tātupu o ona aa e tū mai ai se tasi i lana nofoaiga, e sau foʻi o ia ma ʻau, ma alu atu i le ʻolo o le tupu o le itu i mātū, e fai lona loto iā te i latou ma manumalo ai.” (Tanielu 11:7) O “le tātupu” mai mātua po o “aa” o Perenike, o lona tuagane lea. Ina ua maliu lona tamā, na “tū mai” ai o ia o le tupu o le itu i toga, o le Farao o Aikupito, o Tulomaio III. Na amata lava i lona agaʻi atu e taui le fasiotia o lona tuafafine. I lona faasagatau atu i le tupu Suria o Seluko II, lea sa faaaogā e Laotika na te fasiotia Perenike ma lana tama tama, na alu atu ai i le “ʻolo o le tupu o le itu i mātū.” Na faatoʻilaloina e Tulomaio III le vaega nofoʻolo o Anetioka ma faaoo le oti iā Laotika. Ina ua agaʻi atu i le itulagi i sasaʻe e ui atu i laueleele o le tupu i mātū, na ia vetea Papelonia ma sopo atu ai i Initia.

22. O ā mea na aumaia e Tulomaio III i Aikupito, ma aiseā sa ‘tumau ai o ia i tausaga e sili i tausaga o le tupu o le itu i mātū’?

²² O le ā na sosoo ai? Ua taʻu mai iā i tatou e le agelu a le Atua: “Na te avea foʻi faatagataotaua i Aikupito o latou atua, ma o latou alii [“tupua ua ta,” NW], atoa ma o latou ipu manaʻomia o ario ma auro; e tumau foʻi o ia i tausaga e sili i tausaga o le tupu o le itu i mātū.” (Tanielu 11:8) I le silia ma le 200 tausaga muamua atu, na faatoʻilaloina ai Aikupito e  le tupu Peresia o Kamisese II, na alu foʻi i lona nuu ma ave atua o Aikupito, o “o latou tupua ua ta.” I le veteina o Susana le laumua muamua o le tupu o Peresia, na toe maua ai e Tulomaio III nei atua ma ave “faatagataotaua” i Aikupito. Na ia aumaia foʻi e tusa o ni vete o le taua le tele o “ipu manaʻomia o ario ma auro.” Ona sa manaʻomia ona toe foʻi atu Tulomaio III i Aikupito ma faatoʻilaloina tagata o lona lava atunuu sa fouvale ane, ‘na tumau ai o ia i le tupu o le itu i mātū,’ e leʻi toe sii taua atu iā te ia.

NA TAUIMASUI ATU LE TUPU O SURIA

23. Aiseā na ‘toe foʻi atu ai i lona lava nuu’ le tupu o le itu i mātū, ina ua uma ona alu atu i le malo o le tupu o le itu i toga?

²³ Na faapefea ona tali atu le tupu i mātū? Na taʻu atu iā Tanielu e faapea: “E alu atu foʻi o ia i le malo o le tupu o le itu i toga, ma toe foʻi i lona lava nuu.” (Tanielu 11:9) Na toe faasagatau mai foʻi le tupu o le itu i mātū, le tupu Suria o Seluko II. Na alu atu o ia “i le malo” po o le emepaea o le tupu o Aikupito i le itu i toga, ae na toʻilalo ai. Sa ‘toe foʻi atu i lona lava nuu’ Seluko II, faatasi ai ma se vaega toʻaitiiti na totoe mai o lana vaegāʻau, ma faamautū i Anetioka le laumua o Suria pe tusa o le 242 T.L.M. Ina ua maliu, na soloaʻi ane lona atalii o Seluko III, e suitulaga iā te ia.

24. (a) O le ā le mea na tupu iā Seluko III? (e) Sa faapefea iā Atioko III le tupu o Suria, ona ‘sau ma lofia le nuu ma ui ane ai’ i le malo o le tupu o le itu i toga?

²⁴ O le ā sa valoia e faatatau i le fanau a Seluko II, le tupu o Suria? Na taʻu atu e le agelu iā Tanielu e faapea: “A o ona atalii la te laga mai, ma la faapotopoto le vao ʻau e tele; ona matuā sau ai lea o le tasi, e lofia ai e ia le nuu ma ui ane ai; ona toe laga mai lea o ia e oo i lona ʻolo.” (Tanielu 11:10) E leʻi atoa le tolu tausaga ae muta le nofoaiga a Seluko III ona sa tagatavaleina. Na soloaʻi ane iā te ia i le nofoalii lona uso o Atioko III. Na faapotopoto e le atalii lenei o Seluko II vaegāʻau tele mo se osofaʻiga agaʻi i le tupu o le itu i toga,  lea sa faasino atu iā Tulomaio IV i lenā taimi. Sa manuia le osofaʻiga a le tupu fou Suria lenei o le itu i mātū faasaga iā Aikupito, ma toe maua mai ai le aai tūmatafaga o Selukeia, le itumalo o Koile-Suria, o aai o Turo ma Tolumai ma taulaga lata ane. Sa ia faatoʻilaloina ʻautau a le tupu o Tulomaio IV ma faoa le tele o aai o Iuta. I le tau e totogo ai mea i le 217 T.L.M., na tuua ai le nuu o Tolumai e Atioko III ma agaʻi atu i mātū “e oo i lona ʻolo” i Suria. Peitaʻi na lata ane se isi suiga.

UA SUIA LE TULAGA O MEA

25. O fea na tau ai le taua a Tulomaio IV ma Atioko III, ma o le ā sa ‘tuuina atu i le pule’ a le tupu Aikupito o le itu i toga?

²⁵ I le pei o Tanielu, tatou te fia faalogologo ma le naunautaʻi a o valoia atili mai e le agelu a Ieova: “E matuā ita foʻi le tupu o le itu i toga, ona alu atu lea o ia la te tau ma le tupu o le itu i mātū; na te aveina atu ʻau e tele lava; a e tuuina atu i lana pule le vao ʻau e tele.” (Tanielu 11:11) Na agaʻi atu le tupu o le itu i toga o Tulomaio IV i le itulagi i mātū faatasi ai ma ana ʻau e 75,000 e faasagatau i le fili. Na laga mai e le tupu Suria o le itu i mātū o Atioko III ana “ʻau e tele lava” e 68,000 e tetee atu iā te ia. Ae peitaʻi na ‘tuuina atu i le pule’ a le tupu o le itu i toga “ʻau e tele lava” i le taua i le talafatai o le aai o Rafia, e lē mamao tele mai le tuaoi o Aikupito.

26. (a) O le ā le “ʻau e tele” na aveesea e le tupu o le itu i toga i le taua i Rafia, ma o ā āiāiga o le maliega o le filemu sa faia i inā? (e) Sa faapefea iā Tulomaio IV ona “lē malosi ai o ia”? (i) O ai le tupu o le itu i toga na sosoo ai?

²⁶ Ua faaauau mai le valoaga e faapea: “A aveesea foʻi ia ʻau e tele ona faamaualugaina ai lea o lona loto; e manomano foʻi o ē lafotuina e ia, a e lē malosi ai o ia.” (Tanielu 11:12) Na “aveesea” e le tupu o le itu i toga o Tulomaio IV, le 10,000 o ʻautau savavali a Suria ma le 300 o ana ʻautiʻetiʻe solofanua, i le fasiotia lea o i latou aemaise lona ave faapagotaina o le 4,000 o isi. Ona fai ai lea e tupu e toʻalua  nei se maliega e faapea, e pulea e Atioko III lona aai tūmatafaga o Selukeia, ae aveesea mai iā te ia Foinie ma Koile-Suria. Sa matuā ‘faamaualuga’ lava le tupu mai Aikupito o le itu i toga i le taua lenei, aemaise lava e faasaga iā Ieova. Sa tumau pea ona pulea Iuta e Tulomaio IV. Peitaʻi, e ‘leʻi malosi ai o ia’ auā e leʻi faaauau ona ia faasagatau i le tupu Suria. Na i lo lea, na iʻu ina ola Tulomaio IV i se olaga lē pulea ma le matagā tau amio, ma avea ai loa lona atalii e lima tausaga o Tulomaio V ma tupu o le itu i toga, mo ni nai tausaga a o leʻi maliu Atioko III.

UA TOE FOʻI MAI LĒ NA FAIA MEA SILI

27. Na faapefea ona toe foʻi mai le tupu o le itu i mātū ‘i le mavae o isi tausaga’ ina ia toe maua mai oganuu sa manumalo ai Aikupito?

²⁷ Na faaigoaina Atioko III iā Atioko le Sili ona o ana galuega taʻutaʻua e tele sa fai. Na faapea mai le agelu e uiga iā te ia: “Auā e toe foʻi mai le tupu o le itu i mātū, na te aveina atu ʻau e sili ona tele i ē na muamua; a mavae isi tausaga e sau ai lava o ia ma ʻau e tele, atoa ma le oloa tele.” (Tanielu 11:13) O “tausaga” ia o loo taʻua, e 16 tausaga po o le sili atu foʻi ina ua uma ona faatoʻilaloina e Aikupito ʻau a Suria i Rafia. Ina ua avea le talavou o Tulomaio V ma tupu o le itu i toga, ona sauni ai lea e Atioko III o “ʻau e sili ona tele i ē na muamua” ina ia toe maua mai oganuu sa manumalo ai le tupu Aikupito o le itu i toga. O le māfuaaga lenā na tuufaatasi ai a la ʻautau ma le tupu Maketonia o Filipo V.

28. O ā faafitauli sa feagai ma le tupu talavou o le itu i toga?

²⁸ Sa mafatia foʻi le tupu o le itu i toga ona o lona lava malo. Na faapea mai le agelu: “O ia ona pō foʻi e toʻatele latou te tutū atu e tetee atu i le tupu o le itu i toga.” (Tanielu 11:14a) E toʻatele sa “tutū atu e tetee atu i le tupu o le itu i toga.” E lē gata sa tatau ona tau ma ʻau a Atioko III ma Maketonia lana paaga, ae sa feagai foʻi le tupu talavou o le itu i toga ma faafitauli i lona atunuu o Aikupito. Ona o le auala faamaualuga sa feutagaʻi ai lana leoleo o Akatolo, lea  sa pule e suitulaga iā te ia, ma tagata Aikupito, na māfua ai ona fouvale le toʻatele. Na faapea atili mai le agelu: “E faamaualuga foʻi tagata e i lou nuu, latou te faataunuu ai le faaaliga, a e paʻūʻū i latou.” (Tanielu 11:14e) E oo foʻi i nisi o tagata o le nuu o Tanielu, na avea o ni ‘tagata faamaualuluga,’ pe fouvale. Peitaʻi, so o se “faaaliga” po o se faanaunauga sa i tagata Iutaia i le faaiʻuina o le pulega a Nuu ese mai lo latou nuu sa sesē, ma latou te lē taulau pe e “paʻūʻū” foʻi.

29, 30. (a) Sa faapefea ona toʻilalo ‘ʻau a le itu i toga’ ona o le osofaiga mai le itu i mātū? (e) Na faapefea ona ‘tū i le nuu matagofie’ le tupu o le itu i mātū?

²⁹ Na valoia atili mai e le agelu a Ieova: “Ona sau ai lea o le tupu o le itu i mātū, e tanu e ia se mea maupuʻepuʻe, na te aʻea aai nofoʻolo; o ʻau foʻi a le itu i toga, atoa ma ona tagata ua filifilia latou te lē tetee atu, e leai lava se malosi e tetee atu ai. O lē alu atu iā te ia na te faia mea ua ia loto i ai, e leai foʻi se tasi e tū i ona luma; e tū lava ia i le nuu matagofie, e faaumaina foʻi i lona lima.”—Tanielu 11:15, 16.

³⁰ Na toʻilalo uma vaegāʻau a Tulomaio V po o ‘ʻau a le itu i toga’ ona o le osofaʻiga mai i le itu i mātū. I Pania (Kaisareia Filipo), na tuliloa e Atioko III le taʻitaʻiʻau o Aikupito o Sikopa, ma le 10,000 tagata po o “tagata ua filifilia,” agaʻi i Saitonu o le “aai nofoʻolo.” ‘Na tanu se mea maupuʻepuʻe’ i inā e Atioko III, ma faoa lea taulaga i Foinie i le 198 T.L.M. Na ia faia le “mea ua ia loto i ai” auā e leʻi mafai e ʻau a le tupu Aikupito o le itu i toga ona tū atu iā te ia. Ona agaʻi atu lea o Atioko III faasaga i Ierusalema, le laumua o “le nuu matagofie” o Iuta. I le 198 T.L.M., na tuuina atu ai Isaraelu ma Iuta lea sa pulea e le tupu Aikupito o le itu i toga, e pulea e le tupu Suria o le itu i mātū. Ona amata foʻi lea e Atioko III, le tupu o le itu i toga ona ‘tū i le nuu matagofie.’ Sa “faaumaina foʻi i lona lima” tagata Iutaia ma Aikupito uma sa tetee ane. O le ā le umi e mafai ai e le tupu lenei ona fai le mea e loto i ai?

 TAOFIOFIA E ROMA LĒ NA FAIA MEA SILI

31, 32. Aiseā na iʻu ai ina faia se ‘maliega amiotonu’ o le filemu e le tupu i mātū ma le tupu o le itu i toga?

³¹ Ua tali mai le agelu a Ieova e faapea: “E faasaga foʻi o ia [le tupu o le itu i mātū] ina ia alu atu ma le ʻau tau o lona malo uma, e faatasi foʻi ma ia [“se maliega,” NW] e amiotonu, ma na faia lava; na te avatu foʻi iā te ia le teine muli ina ia leaga ai le loto o le teine; a e lē tumau ai o ia, e lē ʻau faatasi foʻi ma ia.”—Tanielu 11:17.

³² Na “faasaga foʻi o ia,” o Atioko III lea, le tupu o le itu i mātū, ma alu atu “ma le ʻau tau o lona malo uma” e faatoʻilaloina Aikupito. Ae na iʻu ina la faia se ‘maliega’ o le filemu ma Tulomaio V, le tupu o le itu i toga. O faatonuga mai iā Roma na māfua ai ona suia fuafuaga a Atioko III. Ina ua la autasi ma le tupu Maketonia o Filipo V ina ia faatoʻilaloina itumalo o le tupu talavou o Aikupito, na liliu atu ai leoleo a Tulomaio V iā Roma mo se laveaʻi. Na gaoioi Roma e faaaogā le avanoa sa maua, e faaalia ai lona malosi.

33. (a) O ā tuutuuga o le filemu i le va o Atioko III ma Tulomaio V? (e) O le ā le fuafuaga o le faaipoipo atu o Keleopatara I iā Tulomaio V, ma aiseā na lē taulau ai lea faufauga?

³³ Ona o faatonuga malolosi mai iā Roma, na faia ai loa e Atioko III se maliega o le filemu ma le tupu o le itu i toga. Na i lo le faamatuu atu o oganuu na ia manumalo ai e pei ona manaʻo mai i ai Roma, na fuafua Atioko III e toe avatu ia fanua i se auala faatogafiti e ala i le ofoina o lona afafine o Keleopatara I “le teine muli,” e faaipoipo atu iā Tulomaio V. O itumalo e aofia ai ma Iuta, “le nuu matagofie” o le a tuuina atu lea e avea ma pēlega e momoli aloaʻia ai o ia i lana tane. Peitaʻi, ina ua faaipoipo i le 193 T.L.M., e leʻi avatua e le tupu o Suria nei itumalo iā Tulomaio V. O le faaipoipoga lea o se faiga faapolotiki, sa fai ina ia lolo atu ai Aikupito iā Suria. Ae e leʻi taulau lea faufauga ona e ‘leʻi aufaatasi ma ia’ Keleopatara I, auā na mulimuli ane ʻau atu i lana tane. Ina ua amata le taua i le va o Atioko III ma Roma, na ʻau atu Aikupito iā Roma.

34, 35. (a) O fea “nuu tū tai” na faasaga i ai le tupu o le itu i mātū? (e) Na faapefea ona faaiʻuina e Roma le ‘gao’ mai i le tupu o le itu i mātū? (i) Na faapefea ona maliu Atioko III, ma o ai le tupu o le itu i mātū na sosoo mai ai?

 ³⁴ E faatatau i le suia o le tulaga o le tupu i mātū, na faaopoopo mai le agelu: “Ona faasaga lea o ia [Atioko III] i nuu tū tai, ma na faoa nuu e tele; a o le tasi alii [Roma] na te faaiʻuina e ia lona gao; na te [Roma] faaliliu atu foʻi iā te ia lea mea [mai iā Atioko III] a e lē gaogaoina ai o ia. Ona toe faasaga lea o ia [Atioko III] i le ʻolo o lona nuu; a e tausuai o ia ma paʻū, e lē toe iloa foʻi o ia.”—Tanielu 11:18, 19.

³⁵ O “nuu tū tai,” o Maketonia, Eleni ma Asia Itiiti. Na pa se taua i Eleni i le 192 T.L.M., ona sau ai lea o Atioko III i Eleni. O le lē fiafia o Roma i le tupu Suria ma ana taumafaiga e faoa isi oganuu i inā, na folafola aloaʻia ai loa e Roma se taua fasaga iā te ia. Na toʻilalopopo ai Suria i le taua ma Roma i Tamopila. Pe tusa o se tausaga talu ona toʻilalo i le taua i Magisia i le 190 T.L.M., na ia faamatuu ese ai mea uma sa i lana pulega i Eleni, Asia Itiiti ma isi vaipanoa o le itu i sisifo o mauga o Torasi. Na faatonuina e Roma le totogia o se lafoga telē lava, ma amata ai lana pulega i le tupu Suria o le itu i mātū. Ina ua tuliesea mai Eleni ma Asia Itiiti, ma e itiiti foʻi ana vaatau na totoe, na ‘toe faasaga atu ai o ia [Atioko III] i le ʻolo o lona nuu’ o Suria. Na toe ‘faaliliu atu iā te ia lea gao’ e tagata Roma. Na maliu Atioko III a o taumafai e gaoia se malumalu i Elumai i Peresia i le 187 T.L.M. O lea na ‘paʻū’ ai o ia ina ua maliu ma tulaʻi mai ai lona atalii o Seluko IV i le nofoālii, e fai ma tupu o le itu i mātū.

UA FAAAUAU PEA LE FETEENAʻIGA

36. (a) Na faapefea ona taumafai le tupu o le itu i toga e faaauau le feteenaʻiga, ma o le ā na tupu iā te ia? (e) Na faapefea ona paʻū Seluko IV, ma o ai na tulaʻi mai e sui iā te ia?

³⁶ Na taumafai Tulomaio V, le tupu o le itu i toga, e maua mai itumalo ia sa tatau ona ia maua i le taimi o lana faaipoipoga  ma Keleopatara, ae peitaʻi na faaonāina o ia i se vai oona, ma lē oo ai ana taumafaiga. Ona soloaʻi ane lea o Tulomaio VI i le nofoālii. Ae faapefea Seluko IV? Ona sa ia manaʻomia se tupe e totogi ai le lafoga telē lea sa tatau ona totogi atu iā Roma, na auina atu ai e Seluko IV lana teutupe o Heliotoro ina ia gaoia mai ʻoa ia e faapea na teuina i le malumalu i Ierusalema. Talu ai le manaʻo o Heliotoro i le nofoālii, na ia fasiotia ai Seluko IV. Peitaʻi ane, na tofia e le tupu Perekamo o Eumene ma lona uso o Atalo, le uso o Seluko IV e igoa iā Atioko IV, e nofoia le nofoālii.

37. (a) Na faapefea ona taumafai Atioko IV e faasilia o ia lava na i lo Ieova le Atua? (e) O le ā na iʻu i ai le faaleagaina o le malumalu i Ierusalema e Atioko IV?

³⁷ Na saʻili Atioko IV le tupu fou o le itu i mātū e faasilia o ia lava na i lo le Atua, e ala i lona taumafai lea e aveesea faatulagaga o le tapuaʻiga a Ieova. I lona teena o Ieova, na ia faapaiaina ai le malumalu o Ierusalema mo Seu po o Iupita. Iā Tesema o le 167 T.L.M., na faia ai se fatafaitaulaga i atua faapaupau i luga o le fatafaitaulaga tele, i totonu o le lotoā o le malumalu, lea e ofo atu ai taulaga mū iā Ieova i aso fai soo. I le sefulu aso mulimuli ane ai, na ofo atu ai se taulaga iā Seu i lenā fatafaitaulaga faapaupau. Na avea lenei faaleagaina ma mea na fouvale ai tagata Iutaia i lalo o le taʻitaʻiga a le ʻau Makapaio. E tolu tausaga o fetauaʻi Atioko IV ma tagata Iutaia. I le 164 T.L.M., i le aso tonu na faaleagaina ai le malumalu, na toe faapaiaina ai e Iuta Makapaio le malumalu iā Ieova ma na amataina ai le tausamiga o le faaulufalega ua taʻua, o le Hanuka.—Ioane 10:22.

38. Na faapefea ona muta le pulega faa-Makapaio?

³⁸ Atonu sa faia e le ʻau Makapaio se feagaiga ma Roma i le 161 T.L.M. ma faavae ai se malo i le 104 T.L.M. Ae na faaauau pea ona feteenaʻi le ʻau Makapaio ma le tupu Suria o le itu i mātū. Na iʻu ina talosagaina Roma mo se fesoasoani. Na āʻea Ierusalema e le taʻitaʻiʻau Roma o Keniasi Pomepei, i le 63 T.L.M, ina ua uma ona vagaia mo le tolu masina. I le  39 T.L.M., na tofia ai e le Senate o Roma le tagata Etoma o Herota, e fai ma tupu o Iutaia. Na muta ai i inā le pulega faa-Makapaio, ina ua pulea Ierusalema e Herota i le 37 T.L.M.

39. Ua faapefea ona aogā iā te oe le iloiloina o le Tanielu 11:1-19?

³⁹ Maʻeu le matagofie o lenei malamalamaga i le valoaga e uiga i le feteenaʻiga a tupu e toʻalua a o faataunuuina moni lava! E mautinoa le matuā faaoso naunau e suʻesuʻe i le 500 tausaga o le talafaasolopito ina ua uma ona auina atu le feʻau faavaloaga iā Tanielu, ma le faailoaga mai o tupu e tulaʻi mai i le itu i mātū ma le itu i toga! Peitaʻi ane, o le faailoaga faalemalo o tupu nei e toʻalua, e suia a o faaauau pea la laʻua feteenaʻiga seʻia oo i le taimi na iai Iesu Keriso i le lalolagi ma faasolo mai ai i o tatou aso. O le faatusatusaina o mea tutupu ma faamatalaga mataʻina o loo faaalia mai i le valoaga lenei, o le a mafai ai ona tatou mātauina nei tupu feteenaʻi e toʻalua.

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• O ā faasologa e lua o tupu malolosi na tupuga mai i le malo o Eleni, ma o le ā le feteenaʻiga na amataina e nei tupu?

• E pei ona valoia mai i le Tanielu 11:6, na faapefea ona ‘faia se maliega’ a tupu e toʻalua?

• Sa faapefea ona faaauau le feteenaʻiga i le va o

Seluko II ma Tulomaio III (Tanielu 11:7-9)?

Atioko III ma Tulomaio IV (Tanielu 11:10-12)?

Atioko III ma Tulomaio V (Tanielu 11:13-16)?

• O le ā le fuafuaga o le faaipoipoga a Keleopatara I ma Tulomaio V, ma aiseā na lē taulau ai lenei faufauga (Tanielu 11:17-19)?

• Ua faapefea ona aogā iā te oe le uaʻi atu i le Tanielu 11:1-19?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

 [Siata/Ata i le itulau 228]

TUPU O LOO TAʻUA I LE TANIELU 11:5-19

Le Tupu o le Le Tupu o le

itu i Mātū itu i Toga

Tanielu 11:5 Seluko I Nikatora Tulomaio I

Tanielu 11:6 Atioko II Tulomaio II (lona

(lana avā o Laotika) afafine o Perenike)

Tanielu 11:7-9 Seluko II Tulomaio III

Tanielu 11:10-12 Atioko III Tulomaio IV

Tanielu 11:13-19 Atioko III (lona Tulomaio V

afafine o Keleopatara I) Le tupu na sosoo ai:

O tupu na sosoo ai: Tulomaio VI

Seluko IV

ma Atioko IV

[Ata]

Le ata o Tulomaio II ma lana avā i se tupe

[Ata]

Seluko I Nikatora

[Ata]

Atioko III

[Ata]

Tulomaio VI

[Ata]

Le malumalu o Horu i Itafu sa fausia e Tulomaio III ma tupu na sosoo ma ia, i Aikupito

[Faafanua/Ata i le itulau 216, 217]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

O le taʻu “o le tupu o le itu i mātū” ma “le tupu o le itu i toga” e faasino atu i tupu i mātū ma toga o le nuu o tagata o Tanielu

MAKETONIA

ELENI

ASIA ITIITI

ISARAELU

LIPUA

AIKUPITO

AITIOPE

SURIA

Papelonia

ARAPI

[Ata]

Tulomaio II

[Ata]

Atioko le Sili

[Ata]

Se maa na tusia ai poloaʻiga aloaʻia na faia e Atioko le Sili

[Ata]

Le ata o Tulomaio V i se tupe

[Ata]

Le Faitotoʻa o Tulomaio III, i Karanaka i Aikupito

 [Ata i le itulau 210]

[Ata i le itulau 215]

Seluko I Nikatora

[Ata i le itulau 218]

Tulomaio I