Mataupu Lima

Na Tumau lo Latou Faatuatua e ui i se Tofotofoga Ogaoga

1. O le ā le lagona o le toʻatele e tusa ai o le tuutoina atu i le Atua ma o latou atunuu?

PE E tatau ona e tuutoina atu i le Atua, po o lou atunuu moni? E toʻatele e tali mai: ‘Ou te faamaoni atu i le Atua atoa foʻi ma loʻu atunuu. Ou te tapuaʻi i le Atua e tusa ai ma tulafono a laʻu tapuaʻiga, ae i le taimi e tasi, ou te faamaoni i laʻu taʻutinoga ua fai i loʻu atunuu.’

2. Na faapefea i le tupu o Papelonia ona avea o se tagata lotu, ae i le taimi e tasi e auai i faiga faalemalo?

² I aso nei, e lē o maʻoti se eseesega o iai i le va o le tuutoina faalotu ma le lotonuu, ae i Papelonia anamua, e toetoe lava leai se eseesega. Talu ai sa milo faatasi faiga faaleatunuu ma faiga faalotu, na lē mafai ai ona iloa le eseesega i nisi o taimi. Na tusi mai le polofesa o Charles F. Pfeiffer, “i Papelonia anamua, sa avea le tupu o le ositaulaga sili, ae i le taimi foʻi e tasi na avea ai o se pule faaleatunuu. Na ia osia taulaga ma pulea le tapuaʻiga a ona tagata.”

3. E faapefea ona tatou iloa le mapolotu o Nepukanesa i lana tapuaʻiga?

³ Seʻi o tatou iloiloina le tulaga o Nepukanesa. O le uiga o lona igoa “Nepo e, Leoleo le Suli Tautupu!” Sa avea Nepo ma atua o le atamai ma faiga faafaatoʻaga. O Nepukanesa la o se tagata mapolotu. E pei ona taʻua muamua, na ia fausia ma teuteuina malumalu o le anoanoaʻi o atua o Papelonia, ma tuutoina faapitoa atu ia lava iā Matuka, o lē na ia viiviia mo ona manumalo i taua. * E foliga mai foʻi sa faalagolago tele Nepukanesa i faiga faataulāitu  auā ana tapenapenaga mo le taua.—Esekielu 21:18-23.

4. Faamatala mai le agaga faalotu sa iai i Papelonia.

⁴ Ioe, na lauolaola le agaga faalotu i Papelonia atoa. Sa iai malumalu e sili atu ma le 50 i le aai, lea sa tapuaʻia ai atua ma atua fafine. E aofia ai i atua nei le atua tasitolu o Anu (le atua o le lagi), Enelilo (le atua o le laueleele, ʻea ma matagi malolosi), ma Ea (le atua o vai). O se isi tolutasi sa aofia ai Sina (le atua masina), Samasi (le atua lā), ma Isita (le atua fafine o le fanautama). O le iite i ao o le lagi, o faiga faataulāitu, ma le saʻiliʻili atu i fetu sa avea o se vaega tāua i le tapuaʻiga a Papelonia.

5. O le ā le luʻi sa aumaia e le siʻomaga faalotu o Papelonia i tagata Iutaia sa faaaunuua ai?

⁵ Na avea o se luʻi sili ona faigatā i tagata Iutaia sa faaaunuua i Papelonia, le ola faatasi ma i latou e tapuaʻi i atua e tele. I senituri muamua atu, na lapataʻia ai e Mose tagata Isaraelu i iʻuga mataʻutia e oo iā i latou pe afai latou te fouvale i le Faitulafono Sili. Na faapea atu Mose: “E taʻitaʻiina e Ieova o oe, ma lou tupu ua e tofia mo oe, i le nuu ua lē iloa e oe po o ou tamā; e te auauna foʻi i lea mea i atua ese, o laau ma maa.”—Teuteronome 28:15, 36.

6. Aiseā na avea ai o se luʻi mo Tanielu, Hanania, Mesaelu, ma Asaria le ola aʻe i Papelonia?

⁶ Ua ao nei i tagata Iutaia ona fai se filifiliga maʻoti i le mea e ao ona fai. O le a lē faigofie mo i latou ona tausia pea le faamaoni iā Ieova, aemaise lava mo Tanielu, Hanania, Mesaelu, ma Asaria. O nei talavou Eperu e toʻafā, sa filifilia faapitoa lava ina ia aʻoaʻoina i galuega faalemalo. (Tanielu 1:3-5) Manatua na ave foʻi i ai igoa Papelonia e pei o Peletisara, Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, atonu ina ia faamasani atu ai talavou i lo latou siʻomaga fou. * O tulaga  maualuluga faalemalo o nei tane, o le a matuā matilatila ai lo latou lē tapuaʻi atu i atua o le atunuu, o le a oo foʻi ina foliga mai o se faatautee i le malo.

SE LAMATIAGA NA IAI ONA O LE TUPUA AURO

7. (a) Faamatala le tupua na faatūina e Nepukanesa. (e) O le ā le fuafuaga mo le tupua?

⁷ E foliga mai atonu ina ia faamalosia le autasia o lona malo, na faatūina ai e Nepukanesa se tupua auro i le fanua laugatasi o Turu. E 60 kupita [90 futu po o 27 mita] lona maualuga ae 6 kupita [9 futu po o 2.7 mita] lona lautele. * E talitonu nisi e faapea o lenei tupua o se poutū, po o se poutū faatafafā. Atonu sa iai sona tulaga e maualuga lava, lea sa faatiʻetiʻe ai le faatusa tele e pei o se tagata, atonu na faaataina ai Nepukanesa lava ia po o le atua, o Nepo. Po o le ā lava le tulaga, sa fai lenei tupua maualuga ma faailoga o le Emepaea o Papelonia. O se mea faapena sa tatau ona maimoaina ma faamamaluina.—Tanielu 3:1.

8. (a) O ai sa tatau ona iai i le sauniga aloaʻia na faia mo le tupua, ma o le ā sa tatau ona fai e i latou sa auai? (e) O le ā le faasalaga o le lē ifo atu i le tupua?

⁸ Sa fuafua e Nepukanesa se sauniga aloaʻia mo lenei tupua. Sa ia faapotopotoina ona alii sili, o faipule, ē pule i nuu, ē popoto i tulafono, ē tausi tupe, o faamasino, ē faamatala tulafono atoa ma faipule uma o itumalo. Ona alaga atu lea o se avefeʻau: “O le upu iā te outou nuu e, ma atu nuu, ma gagana eseese. Se itu aso tou te lagona ai le leo o le pu, le faaili, le kitara, le sapeka, le saniteri, le sumefono, atoa ma laaupese uiga eseese uma, tou te faapaʻūʻū ai ma ifo i le tupua auro ua faatūina e le tupu o Nepukanesa. Ai se tasi e lē faapaʻū ma ifo e lafoina o ia i lea lava itu aso i totonu o le ogaumu e mū ai le afi.”—Tanielu 3:2-6.

9. O le ā e foliga mai sa uiga i ai le ifo atu i le tupua na faatūina e Nepukanesa?

 ⁹ E talitonu nisi na faatulagaina e Nepukanesa lenei sauniga ma le faamoemoe ia lafoaʻia e tagata Iutaia la latou tapuaʻiga iā Ieova. Ae e foliga mai e lē saʻo lea talitonuga, auā e pei ona faaalia i faamaumauga, e na o tagata maualuluga lava o le malo sa tatau ona auai i lea sauniga. O lea la, na pau tagata Iutaia sa auai, o i latou ia sa galulue i tiute faalemalo. E foliga mai la o le ifo atu i le tupua, o se sauniga sa fuafuaina e faamalosia ai le autasia o ē sa i tulagātofi. E pei ona taʻua e John F. Walvoord, o se tasi o le ʻaufaitofā: “O le auai o nei alii maualuluga uma o le malo, e lē gata na faailoa ai le malosi o le malo o Nepukanesa, ae ia amanaʻia ai foʻi atua o ē na manatu i ai Papelonia, o le pogai o a latou manumalo.”

E LEʻI LOLO ATU AUAUNA A IEOVA

10. Aiseā na faigofie ai mo tagata e lē o ni Iutaia ona usiusitai atu i le poloaʻiga a Nepukanesa?

¹⁰ E ui i lo latou tuutoina atu i atua eseese, o le toʻatele o i latou sa potopoto i luma o le tupua a Nepukanesa, e leʻi afāina iā i latou le tapuaʻi atu i le faatusa. Na faamatalaina e se tasi alii faitofā o le Tusi Paia: “E masani ona latou tapuaʻi i faatusa, ma o le tapuaʻia o se atua patino sa lē taofia ai le ifo atu i se isi atua.” Ua toe faapea mai: “Sa ōgatusa lea tulaga ma le talitonuga masani a tagata ifo i tupua e faapea, e iai atua e toʻatele . . . ma e lē leaga le ifo atu i le atua a so o se tagata po o se atunuu.”

11. Aiseā na lē ifo ai Sataraka, Mesako, ma Apeteniko i le tupua?

¹¹ Ae peitaʻi na ese le tulaga o tagata Iutaia. Ua uma ona poloaʻiina i latou e lo latou Atua o Ieova: “Aua e te fai mo oe se tupua ua tā, po o se faatusa lava o se mea o i le lagi i lugā, po o i le fanua i lalo, po o i le sami o i lalo o le fanua; aua e te ifo i ai, aua foʻi e te auauna i ai; auā o aʻu  o Ieova lou Atua, o le Atua fuā.” (Esoto 20:4, 5) O lea la, a o amata ona tā mai musika, na taufai faapaʻūʻū atu uma i latou na auai ma ifo i le tupua, vaganā ai talavou Eperu e toʻatolu o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, sa latou tutulaʻi pea.—Tanielu 3:7.

12. O le ā le solitulafono na molia ai Eperu e toʻatolu e ni tagata Kaletaia, ma aiseā na latou faia ai faapea?

¹² Na matuā feita nisi tagata Kaletaia ona ua lē ifo atu nei Eperu e toʻatolu, o ni alii maualuluga o le malo i le tupua. Na vave lava ona latou “momoli i sa Iutā” i luma o le tupu. * Latou te leʻi fia faalogo lava i se isi faamatalaga. I lo latou mananaʻo ina ia faasalaina tane Eperu ona o le lē faamaoni ma le faatautee i le malo, na faapea atu ai le ʻaufaitio: “O i ai tagata o sa Iutā, o ē na tofia e oe e pule i sauniga o le itu malo o Papelonia, o Sataraka, o Mesako, ma Apeteniko; le tupu e, ua lē ava ia tagata iā te oe, latou te lē auauna i ou atua, ua lē ifo foʻi i latou i le tupua auro ua e faatūina.”—Tanielu 3:8-12.

13, 14. Na faapefea ona tali atu Nepukanesa i le gaoioiga a Sataraka, Mesako, ma Apeteniko?

¹³ Pagā le toʻatamaʻi o Nepukanesa i le lē usitaia o lana poloaʻiga e nei Eperu e toʻatolu! Ua manino lona lē taulau ona faaliliuina mai o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko e avea o nisi e lagolagosua faamaoni i le Emepaea o Papelonia. Pe na te leʻi aʻoaʻoina ea i latou i le poto o tagata Kaletaia? Ioe, na ia suia foʻi o latou igoa! Peitaʻi, afai na manatu Nepukanesa e faapea e mafai e se aʻoaʻoga maoaʻe ona aʻoaʻoina se tapuaʻiga fou iā i latou, po o le suia foʻi o latou igoa o le a suia ai o latou uiga, na matuā sesē lava la lona manatu. Na tumau pea Sataraka, Mesako, ma Apeteniko o ni auauna faamaoni a Ieova.

 ¹⁴ Na faateteleina le toʻatamaʻi o Nepukanesa. Na vave ona ia amia Sataraka, Mesako, ma Apeteniko i ona luma. Na ia fesili atu: “Sataraka e, Mesako e, ma Apeteniko, pe se matuā manatu ea tou te lē auauna i oʻu atua, ma outou lē ifo i le tupua auro na aʻu faatūina?” E lē taumatea sa fesili atu Nepukanesa i upu nei ma le faateʻia tele, i lona lē talitonu. Atonu na ia taumānatu, ‘pe faapefea lava i nei alii atamamai e toʻatolu ona lē usitaia lenei faatonuga tuusaʻo ma le manino, ma o se faatonuga e mamafa lona faasalaga pe a lē usitaia?’—Tanielu 3:13, 14.

15, 16. O le ā le avanoa na toe tuu atu e Nepukanesa i Eperu e toʻatolu?

¹⁵ Na finagalo malie Nepukanesa e tuu atu se isi avanoa i Eperu e toʻatolu. Na ia faapea atu: “O lenei, afai ua saunia outou pe a outou lagona le leo o le pu, le faaili, le kitara, le sapeka, le saniteri, le sumefono, atoa ma laaupese uiga eseese uma, tou te faapaʻūʻū ma ifo i le tupua ua aʻu faia, e lelei; a e afai tou te lē ifo, e lafoina outou i lenā lava itu aso i totonu o le ogaumu e mū ai le afi; o ai foʻi se Atua na te laveaʻiina outou ai laʻu pule?”—Tanielu 3:15.

¹⁶ E foliga mai e leʻi manatua e Nepukanesa se lesona mai le tupua na miti i ai (o loo tusia i le Tanielu mataupu e 2). Atonu ua galo iā te ia lana lava faamatalaga sa fai iā Tanielu e faapea: “E moni, o lo outou Atua o le Atua o atua ia, ma le Alii o tupu.” (Tanielu 2:47) Ua foliga mai nei ua luʻia e Nepukanesa Ieova i lona fai atu, e lē mafai foʻi ona Ia laveaʻiina talavou Eperu mai le faasalaga o loo faatalitali mai mo i latou.

17. Na faapefea ona tali atu Sataraka, Mesako, ma Apeteniko i le fanoga o le tupu?

¹⁷ E leʻi toe tau iloiloina le mataupu e Sataraka, Mesako, ma Apeteniko. Na vave lava ona latou tali atu:  “Nepukanesa e, e lē aogā ona matou tali atu iā te oe i lenei mea; afai o lea, ua mafai lo matou Atua, matou te auauna i ai, ona laveaʻi mai iā te i matou ai le ogaumu e mū ai le afi, na te laveaʻiina mai lava i matou ai lau pule le tupu. A e peitaʻi, a lē o lea, ia e silafia e oe le tupu e, matou te lē auauna i ou atua; o le tupua auro foʻi ua e faatūina, matou te lē ifo i ai.”—Tanielu 3:16-18.

LAFOINA I LE OGAUMU AASA!

18, 19. O le ā na tupu ina ua lafoina Eperu e toʻatolu i le ogaumu aasa?

¹⁸ O le toʻatamaʻi tele o Nepukanesa, na ia poloaʻiina ai ana auauna ina ia faaaasaina le ogaumu, ia faafitu taimi e sili atu ai na i lo le mea masani. Ona ia faatonu lea o “tagata e sili ona totoa” ina ia saisai iā Sataraka, Mesako ma Apeteniko, ma “lafoina i le ogaumu e mū ai le afi.” E tusa ai ma le faatonuga a le tupu, na latou lafo ai loa Eperu e toʻatolu i le afi, ua saisai faatasi ma o latou ofu, atonu ina ia vave ai ona mū. Peitaʻi, na toe faaumatia ai lava tagata totoa a Nepukanesa i le mumū o le afi.—Tanielu 3:19-22.

¹⁹ Peitaʻi e iai se mea uigaese na tupu. E ui na iai Sataraka, Mesako ma Apeteniko i totonu o le ogaumu aasa, ae e leʻi mū ai i le afi. Seʻi manatu i le ofo tele o Nepukanesa! Na lafoina i latou i le afi aasa, na mau lelei ona saisaiina, ae e leʻi feoti ai. E le gata i lea na latou fesavaliaʻi foʻi i le afi! Peitaʻi na iloa atu e Nepukanesa se isi mea. Na ia fesili atu i ana alii silisili: “Pe na tatou lē lafoina ea tagata e toʻatolu o fusifusia i totonu o le afi?” Na latou tali mai: “Le tupu e, sa faapea lava.” Ona alaga atu lea o Nepukanesa e faapea: “Faauta, ua ou iloa tagata e toʻafā, ua tatalaina, ua feoaʻi i totonu o le afi, ua le afāina lava i latou; ua tino mai lona toʻafā ua pei o se alo o le Atua.”—Tanielu 3:23-25.

20, 21. (a) O le ā se mea na mātauina e Nepukanesa e uiga iā Sataraka, Mesako ma Apeteniko ina ua latou ō ese mai le afi? (e) O le ā na oo ina iloa e Nepukanesa?

 ²⁰ Na faalatalata atu Nepukanesa i le gutu o le ogaumu aasa. Na ia valaau atu: “Sataraka e, Mesako, ma Apeteniko, o auauna a le Atua silisili, ō mai ia, ina ō mai.” Ona ō mai ai lea o Eperu e toʻatolu i fafo mai le afi. E lē taumatea sa meia i latou uma lava sa molimauina lenei vavega, e aofia ai alii sili, faipule, pule o nuu, ma tagata maualuluga o le malo. O le tulaga na iai, e pei lava e leʻi lafoina nei alii talavou e toʻatolu i le ogaumu! E leʻi oo foʻi i ai le namu afi, ma e leai foʻi se lauulu na mū.—Tanielu 3:26, 27.

²¹ Na oo ina iloa e Nepukanesa, o Ieova o le Atua Silisili Ese. Na ia faapea atu: “Ia faafetaia le Atua o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, o lē na auina mai lana agelu, ua laveaʻiina ai ana auauna ē na faatuatua iā te ia, ua liliuina foʻi le upu a le tupu, ma ua latou tuuina atu o latou tino ina neʻi latou auauna ma ifo i se tasi atua, tau lava o lo latou lava Atua.” Ona avatu lea e le tupu se lapataʻiga maʻoti faapenei: “O le mea lea ou te pule ai, Ai se nuu, po o se atu nuu, po o se gagana ese, na te faia se upu vale i le Atua o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko, e vaevaeniniiina i latou, e fai foʻi o latou fale ma faatāfuna; auā e leai se isi atua na te mafaia ona laveaʻiina faapena.” Ona toe finagalo malie ai lea o le tupu i nei Eperu e toʻatolu, ma manuia ai ‘i le itumalo o Papelonia, i le pule a le tupu.’—Tanielu 3:28-30.

LE FAATUATUA MA TOFOTOFOGA OGAOGA I ASO NEI

22. E faapefea ona fesagaʻi auauna a Ieova o aso nei ma se tulaga e pei ona sa iai Sataraka, Mesako ma Apeteniko?

²² Ua feagai auauna a Ieova i aso nei ma se tulaga e  pei ona sa iai Sataraka, Mesako ma Apeteniko. E moni, atonu e lē faaaunuua tagata o Ieova i se tulaga faaletino. Peitaʻi na fetalai Iesu, o ona soo e “lē ni o le lalolagi” i latou. (Ioane 17:14) O i latou o ni “tagata ese,” e latou te lē mulimuli i aganuu e lē faale-Tusi Paia, po o faiga ma amioga a tagata o loo siʻomia ai i latou. E pei ona tusi le aposetolo o Paulo, e lē tatau i Kerisiano ona “amio faatasi ma lenei lalolagi.”—Roma 12:2.

23. Na faaalia faapefea le maumauaʻi o Eperu e toʻatolu, ma e faapefea ona mulimuli Kerisiano o aso nei i la latou faaaʻoaʻoga?

²³ E leʻi lolo atu talavou Eperu i faiga faa-Papelonia. E ui foʻi ina aʻoaʻoina lelei i le poto o Kaletaia, e leʻi maileia ai i latou. E leʻi mafai ona suia la latou tapuaʻiga, ma na latou faamaoni pea iā Ieova. E tatau foʻi i Kerisiano i aso nei ona maumauaʻi faapena. E lē tatau ona mamā ai, ona e ese mai i latou i tagata o le lalolagi. Ioe, o le a “mavae atu foʻi le lalolagi, atoa ma lona tuʻinanau.” (1 Ioane 2:17) O lea la, o se mea valea ma lē aogā le mulimuli atu i lenei faiga o mea ua toe o se aga mou atu.

24. E faapefea ona faatusatusa le tulaga o Kerisiano moni ma mea na fai e Eperu e toʻatolu?

²⁴ E manaʻomia e Kerisiano uma ona leoleo faasaga i so o se ituaiga o ifogatupua, e aofia ai ma faiga e lē tuusaʻo. * (1 Ioane 5:21) Na usiusitai Sataraka, Mesako ma Apeteniko ma tutū faaaloalo i luma o le tupua auro, auā na latou iloa lelei o le ifo atu i le tupua e sili atu mea e aofia ai na i lo na o se faaaloalo. O lea tulaga o se gaoioiga faaletapuaʻiga, ma o le auai i ai e faatupuina ai le toʻasā o le Atua. (Teuteronome 5:8-10) Ua tusi mai John F. Walvoord: “E tutusa lava lea ma le fāʻalo atu i le fuʻa,  ma ona o fesootaʻiga faalotu ma le lotonuu, atonu sa iai foʻi sona sootaga faaletapuaʻiga.” E tatau la i Kerisiano ona faaalia lea foʻi uiga maumauaʻi i aso nei faasaga i ifogatupua.

25. O le ā se lesona ua e aʻoaʻoina mai i le tala e uiga iā Sataraka, Mesako, ma Apeteniko?

²⁵ Ua aumaia e le tala iā Sataraka, Mesako ma Apeteniko, se lesona sili ona lelei mo ē o loo naunau e tapuaʻi tau lava o Ieova. E mautinoa o talavou Eperu nei e toʻatolu na manatu i ai Paulo ina ua ia talanoa e uiga i le toʻatele o ē na faatuatua, e aofia ai i latou “na tinei ai le malosi o le afi.” (Eperu 11:33, 34) O le a tauia e Ieova i latou uma o ē faaalia lea lava faatuatua. Na laveaʻiina Eperu e toʻatolu mai i le ogaumu aasa, ae ua tatou mautinoa o le a Ia toe faatutūina ē faamaoni uma ua maliliu ona o lo latou tutumau, ma o le a latou maua le faamanuiaga o le ola e faavavau. Po o le ā lava le tulaga, “o loo tausi e ia i agaga o ona tagata amio Atua; na te laveaʻiina i latou ai lima o ē amio leaga.”—Salamo 97:10.

[Faaopoopoga i lalo]

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• Aiseā na lē ifo ai Sataraka, Mesako, ma Apeteniko i le tupua na faatūina e Nepukanesa?

• Na faapefea ona tali atu Nepukanesa i le gaoioiga maumauaʻi a talavou Eperu e toʻatolu?

• Na tauia faapefea e Ieova le faatuatua o Eperu e toʻatolu?

• O le ā se lesona aogā ua e aʻoaʻoina mai i le uaʻi atu i le tala iā Sataraka, Mesako, ma Apeteniko?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

 [Ata i le itulau 68]

 [Ata i le itulau 70]

1. Malumalu (foliga i se perimita) i Papelonia

2. Malumalu o Matuka

3. Faailoga ʻapamemea ua faaalia ai le atua o Matuka (tauagavale) ma Nepo (taumatau) o loo tutū i luga o tarako

4. Faatusa na vaneina o Nepukanesa, na logologoā i ana faugāfale

 [Ata i le itulau 76]

 [Ata i le itulau 78]