Mataupu Iva

O Ai o le a Pulea le Lalolagi?

1-3. Faamatala le miti ma faaaliga na iloa e Tanielu i le tausaga muamua o le nofoaiga a Pelesara.

UA TOE tataʻi atu nei i tatou e le valoaga faaosonaunau a Tanielu i le tausaga muamua o le tupu o Pelesara. Ua autausagā talu ona faaaunuua Tanielu i Papelonia ae e leʻi maluelue lava lona faamaoni iā Ieova. O lea ua silia ma le 70 tausaga o lona soifua, ae maua loa e le perofeta faamaoni “le miti ma faaaliga i lona moega.” Sa matuā atuatuvale le perofeta i nei faaaliga!—Tanielu 7:1, 15.

² Na alaga Tanielu e faapea: “Faauta foʻi, o matagi e fā o le lagi ua pesi tetele atu i le sami tele. Ona ō aʻe ai lea mai le sami o manu feʻai tetele e fā, ua eseese le tasi i le tasi.” O ni manu feʻai uiga ese! O le meaola muamua o le leona fai apaʻau, ma lona lua ua pei o se urosa. Ona sau ai lea o le nameri, e fā ona apaʻau ma ona ulu e fā! O le manu feʻai lona fā e mataʻutia lona malosi, e iai ona nifo uʻamea tetele ma ona nifo po o seu e sefulu. Ua tupu mai i nifo e sefulu le isi nifo “itiiti” e iai ona “mata e pei o mata o le tagata” atoa ma “le gutu ua tautalatala i upu faasausili.”—Tanielu 7:2-8.

³ Ua liliu atu nei faaaliga a Tanielu i le lagi. Ua afio mamalu Lē ua mai anamuā ona aso e fai ma Faamasino i le lagi. “Ua afe ni afe o ē auauna iā te ia, e mano ni mano o ē laulaututū i ona luma.” I le faasalaina o manu feʻai, na ia aveesea mai iā i latou le pule ma faaumatia le manu feʻai lona fā. O le pulega e faavavau i “nuu uma, ma atu nuu, ma gagana eseese” ua tuuina atu i “Lē e pei o le Atalii o le tagata.”—Tanielu 7:9-14.

4. (a) O ai na fesili i ai Tanielu mo le uiga moni o mea na ia iloa? (e) Aiseā e tāua ai iā i tatou mea na iloa ma faalogo i ai Tanielu i lenā pō?

⁴ Na faapea mai Tanielu: “O aʻu o Tanielu sa tigāina loʻu loto i totonu iā te aʻu, o faaaliga na ou iloa na ou atuatuvale  ai.” Na ia fesili i le agelu i le “uiga o ia mea uma.” Ona faamatala mai ai lea e le agelu “le uiga o ia mea.” (Tanielu 7:15-28) O mea ia na iloa ma faalogo i ai Tanielu i lenā pō, e ao ona tatou matuā naunau i ai. Auā foʻi, o loo faatulaga mai ai mea o le a tutupu i le lalolagi seʻia oo mai i o tatou aso, pe a tuuina atu le pulega i “Lē e pei o le Atalii o le tagata” e pule ai i “nuu uma, ma atu nuu, ma gagana eseese.” E mafai foʻi ona tatou malamalama i le uiga o nei faaaliga faavaloaga, e ala i le Afioga a le Atua ma le agaga paia. *

O MANU FEʻAI E FĀ NA Ō AʻE NAI LE SAMI

5. O le ā ua faaataina mai e le sami sousou?

⁵ Na faapea mai Tanielu: “Ona ō aʻe ai lea mai le sami o manu feʻai tetele e fā.” (Tanielu 7:3) O le ā sa faaataina mai e le sami sousou? I tausaga mulimuli ane ai, na iloa ai e le aposetolo o Ioane se manu feʻai e fitu ona ulu ua alu aʻe nai le “sami.” O le sami, “o nuu ia, ma motu o tagata, ma atu nuu, ma gagana eseese,” o lona uiga o le vaega tele o tagata ua vavaeese mai i le Atua. Ua avea la le sami ma faatusa talafeagai o le toʻatele o tagata ua faaesea i latou mai i le Atua.—Faaaliga 13:1, 2; 17:15; Isaia 57:20.

6. O le ā ua faaataina mai e manu feʻai e fā?

⁶ Na faapea mai le agelu a le Atua: “O ia manu tetele e fā i latou o tupu ia e toʻafā o le a tutū mai i le lalolagi.” (Tanielu 7:17) E manino lava la, na faailoa mai e le agelu o manu feʻai e fā na iloa e Tanielu, o “tupu ia e toʻafā.” O lona uiga la, o manu feʻai nei ua faaata mai ai malo malolosi o le lalolagi. Peitaʻi o ai nei malo?

7. (a) O ā faamatalaga a nisi o le ʻaufaitofā o le Tusi Paia e faatatau i le faaaliga na vaaia i le miti a Tanielu o manu feʻai e fā ma le miti a le tupu o Nepukanesa i le tupua tele? (e) O le ā ua faaata mai e vaega eseese e fā o le tupua tele?

⁷ E masani ona faafesootaʻi e le ʻaufaitofā o le Tusi Paia le  faaaliga o manu feʻai e fā i le miti a Tanielu, ma le tupua tele i le miti a Nepukanesa. O se faaaʻoaʻoga, ua taʻua e se tusi e faamatalaina le Tusi Paia: “E tutusa le mataupu 7 [o le Tanielu] ma le mataupu 2.” (The Expositor’s Bible Commentary) Ua faapea mai se isi tusi: “E masani lava ona ioeina e faapea, i le faagasologa mai o pulega a malo malolosi e fā o Nuu Ese . . . e tutusa [le Tanielu mataupu 7] ma le mea o talanoaina i le [Tanielu] mataupu 2.” (The Wycliffe Bible Commentary) Sa avea malo malolosi e fā o le lalolagi lea o loo faaataina mai e vaega eseese e fā o le tupua i le miti a Nepukanesa, ma le Emepaea o Papelonia (ulu auro), o Metai ma Peresia (fatafata ma lima ario), o Eleni (manava ma ogāvae ʻapamemea), ma le Emepaea o Roma (vae uʻamea). * (Tanielu 2:32, 33) Seʻi o tatou iloiloina, pe faapefea ona fesootaʻi atu malo nei i manu feʻai tetele e fā na iloa e Tanielu.

TAUFEʻAI E PEI O SE LEONA, SAOASAOA E PEI O SE AETO

8. (a) Na faamatalaina faapefea e Tanielu le manu feʻai muamua? (e) O ai le emepaea na faaata mai e le manu feʻai muamua, ma na faapefea ona gaoioi e pei o se leona?

⁸ E mataʻutia manu feʻai na iloa e Tanielu! Na ia faamatala mai le tasi e faapea: “O le muamua, ua pei se leona ia, ua fai foʻi apaʻau o le aeto; na aʻu vaavaai ina seʻia fufutiesea ona apaʻau, sa siitia foʻi ai le fogāeleele, sa faatūina lava i ona vae, pei se tagata, ma ua foaʻiina atu i ai le loto o le tagata.” (Tanielu 7:4) Ua faaata mai e le manu feʻai lenei le pulega lava lea na faaata mai e le ulu auro o le tupua tele, le Malo Malosi o le Lalolagi, o Papelonia (607-539 T.L.M.). I le pei o se “leona” o saʻili sana mea e ʻai, na faaumatia ai ma le sauā e Papelonia nisi atunuu, e aofia ai ma tagata o le Atua. (Ieremia 4:5-7; 50:17) Na agaʻi saosaoa atu lenei  “leona” i lana osofaʻiga malosi tele, e pei lava o iai ni ona apaʻau e pei o le aeto.—Auega 4:19; Sapakuka 1:6-8.

9. O ā suiga na oo i le manu feʻai e pei o se leona, ma na faapefea ona aafia ai ia lava?

⁹ Na oo ina “fufutiesea” apaʻau o le leona fai apaʻau. A o tau lalata i le iʻuga o le pulega a Pelesara, na mou atu le saosaoa o osofaʻiga ma le pule faa-leona a Papelonia i luga o nuu. Ua leai sona eseesega ma le savali o se tagata. Talu ai ua foaʻiina atu “i ai o le loto o le tagata” ua oo ina vaivai ai. Ua lē o toe mafai e Papelonia ona amioaʻi e pei o se tupu “i manu o le vao” ona ua leai ma ia le “loto o le leona.” (Faatusatusa i le 2 Samuelu 17:10; Mika 5:8.) Na faaumatia o ia e le isi manu feʻai malosi.

UA SOONA ʻAI E PEI O SE UROSA

10. O le ā le soloaʻiga na faaata mai e le “urosa”?

¹⁰ Na faapea mai Tanielu: “Faauta foʻi, o le tasi manu feʻai, o lona lua lea, ua pei o le urosa, ua tulaʻi atu i le tasi itu; ua i lona gutu o ivi ʻasoʻaso e tolu, ua ū ai i ona nifo, ua latou fai atu i ai, ua faapea atu, Tulaʻi ia, inā e ʻai tino e tele.” (Tanielu 7:5) O le tupu lea na faaata mai e le “urosa,” o le tupu lava lenā sa faaata mai e le fatafata ma lima ario o le tupua tele, le soloaʻiga o tupu o Metai ma Peresia (539-331 T.L.M.) na amata mai iā Tariu le Metai ma Kuresa le Sili, ae faaiʻu iā Tariu III.

11. O le ā ua faaataina mai e le tulaʻi atu o le urosa faafaatusa i le tasi itu, ma le iai o ivi ʻasoʻaso e tolu i lona gutu?

 ¹¹ Na “tulaʻi atu i le tasi itu” le urosa faafaatusa, atonu ina ia sauniuni ai e osofaʻia ma faatoʻilaloina nuu, ma faatumauina o se malo malosi o le lalolagi. Pe atonu i lea tulaga na fuafua e faaali atu ai e oo ina pule le soloaʻiga o tupu Peresia na i lo le tupu Metai e toʻatasi, o Tariu. O ivi ʻasoʻaso e tolu i le va o nifo o le urosa, e ono faasino i itūlagi e tolu sa agaʻi i ai ona manumalo. Na agaʻi atu i mātū le “urosa” o Metai ma Peresia e faoa Papelonia i le 539 T.L.M. Na agaʻi atu i le itulagi i sisifo ma ui atu i Asia Itiiti ma oo ai i Tarake. Na mulimuli ane agaʻi atu le “urosa” i saute ma faatoʻilaloina Aikupito. Talu ai e iai taimi e faaata mai ai e le numera tolu le faateteleina, e ono faamamafa mai foʻi la e ivi ʻasoʻaso e tolu le faaloloto o le urosa faafaatusa i ona manumalo.

12. O le ā na iʻu i ai ina ua usitai le urosa faafaatusa i le poloaʻiga: “Tulaʻi ia, inā e ʻai tino e tele”?

¹² Na osofaʻia e le “urosa” nuu i lana tali atu i upu nei: “Tulaʻi ia, inā e ʻai tino e tele.” I lona ʻaina o Papelonia e tusa ai ma le finagalo o le Atua, na maua ai e Metai ma Peresia le avanoa e faatino ai se auaunaga lelei i tagata o Ieova. O le tulaga lenā sa oo i ai! (Tagaʻi i le ulutala “Se Tupu Faapalepale,” i le itulau 149.) Na faasaʻoloto e Metai ma Peresia tagata Iutaia sa faaaunuua i Papelonia, ma fesoasoani iā i latou e toe fausia le malumalu o  Ieova ma toe ati aʻe pa o Ierusalema, e ala iā Kuresa le Sili, o Tariu I (Tariu le Sili), ma Aretaseta I. Na iʻu ina pulea e Metai ma Peresia itumalo e 127, a o Asueru (Kesese I) le tane a le masiofo o Eseta, na avea ma “tupu e gata mai i Initia e oo atu i Aitiope.” (Eseta 1:1) Peitaʻi, na mautinoa le fotuaʻi mai o le isi manu feʻai.

TELEVAVE E PEI O LE NAMERI FAI APAʻAU!

13. (a) O ai na faaata mai e le manu feʻai lona tolu? (e) O le ā le tulaga e faatatau i le televave o le manu feʻai lona tolu, ma le vaipanoa na ia pulea?

¹³ O le manu feʻai lona tolu, e “pei o le nameri, ua i lona tua foʻi o apaʻau e fā o le manu lele; ua i ai foʻi i le manu feʻai o ulu e fā; sa tuuina atu foʻi i ai le pule.” (Tanielu 7:6) E pei lava o le tulaga na muaʻi faaatagia mai, i le manava ma ogāvae ʻapamemea o le tupua i le miti a Nepukanesa, ua faaata mai foʻi e le nameri lenei e fā ona apaʻau ma ulu e fā, le soloaʻiga o tupu o Maketonia po o Eleni, e amata mai iā Alesana le Sili. I le pei o le fegauiaʻi ma le televave o le nameri, sa faapena ona gaoioi Alesana i lana osofaʻiga i Asia Itiiti, i saute i Aikupito, ma faasolo atu i le itūlagi i le tuaoi i sisifo o Initia. (Faatusatusa i le Sapakuka 1:8.) Na sili atu ona telē lona malo na i lo le malo o le “urosa,” auā sa aofia ai Maketonia, Eleni, ma le Emepaea o Peresia.—Tagaʻi i le ulutala “Ua Pulea le Lalolagi e se Tupu Talavou,” i le itulau 153.

14. O anafea na faatoʻā maua ai ulu e fā o le nameri?

¹⁴ Na faatoʻā maua ulu e fā o le “nameri” ina ua maliu  Alesana i le 323 T.L.M. Na iʻu ina vaefāina lona malo i ana taʻitaʻiʻau e toʻafā. Na pulea e Seluko Mesopotamia ma Suria. O Tulomaio na pulea Aikupito ma Palesitina. Na avea Lusimako ma pule i Asia Itiiti ma Tarake, a o Kasanata na pulea Maketonia ma Eleni. (Tagaʻi i le ulutala “Ua Vaevaeina se Malo Tele,” i le itulau 162.) Ona sosoo mai ai lea ma le isi manu feʻai mataʻutia.

E UIGA ESE LAVA LE MANU FEʻAI MATAʻUTIA

15. (a) Faamatala le manu feʻai lona fā. (e) O le ā le mea ua faaata mai e le manu feʻai lona fā, ma na faapefea ona ia ʻaina ma olopalaina atunuu uma na tau atu i ai?

¹⁵ Na faamatala e Tanielu le manu feʻai lona fā e “mataʻutia ma ua maaa, ua matuā malosi lava.” Na ia toe faapea mai: “Ua i ai foʻi nifo uʻamea tetele, ua ia ʻaina ma lamupalaina, a o mea ua totoe, ua na soli i ona vae. E ese lava ia i manu feʻai uma na muamua iā te ia, sa i ai foʻi nifo e sefulu i lona ulu.” (Tanielu 7:7) Na amata mai le manu feʻai mataʻutia lenei o le malo faapolotiki ma faafitafita o Roma. Na ia faatoʻilaloina faasolosolo vaega e fā o le Emepaea o Eleni, ma e oo mai i le tausaga e 30 T.L.M., ua tulaʻi mai Roma o se malo malosi e sosoo ai o le lalolagi, e pei ona valoia e le Tusi Paia. I lona faatoʻilaloina o atunuu uma na tau atu i ai e ala i le malosi faavaegāʻau, na oo ina tupu le Emepaea o Roma e amata mai i Peretania ma faasolo atu ai i se vaega tele o Europa, o nuu na siʻomia ai le Metitirani, ma tala atu o Papelonia e oo i le fagaloa o Peresia.

16. O le ā le faamatalaga a le agelu e uiga i le manu feʻai lona fā?

¹⁶ I lona fia iloaina o le uiga o le manu feʻai “ua mataʻutia tele,” na faalogologo lelei ai Tanielu a o faamatala mai e le agelu: “O ona nifo foʻi e sefulu o lenei malo, o tupu e sefulu ia, o le a tutū mai; e mulimuli ane foʻi iā te i latou ona tū mai o le tasi, e ese ia i ē na muamua, e faatoʻilaloina e ia o tupu e toʻatolu.” (Tanielu 7:19, 20, 24) O le ā le uiga o ‘nifo e sefulu’ po o “tupu e sefulu”?

17. O le ā ua faaata mai e ‘nifo e sefulu’ o le manu feʻai lona fā?

 ¹⁷ A o faateleina le tamaoaiga ma le amioleaga o tagata Roma e tausolomua ai o latou taʻitaʻi, na amata fai ifo ai le avea o se malo malosi. A o faagasolo taimi, na iʻu ina manino mai le faaitiitia o le malosi faavaegāʻau o Roma. Na iʻu lava ina vaevaeina i malo e tele le emepaea lenei sa sili ona malosi. Talu ai e masani ona faaaogā e le Tusi Paia le numera sefulu e faasino atu i le atoatoa, ua faaata mai la e ‘nifo e sefulu’ o le manu feʻai lona fā, ia malo uma lava na tutū mai ina ua taapeape le malo o Roma.—Faatusatusa i le Teuteronome 4:13; Luka 15:8; 19:13, 16, 17.

18. Na faapefea ona faaauau pea le pule a Roma i Europa mo le tele o senituri, ina ua aveesea lona emeperoa mulimuli?

¹⁸ Peitaʻi, e leʻi muta ai le pulega a Roma le Malo Malosi o le Lalolagi, i le aveesea o lona emeperoa mulimuli sa i Roma i le 476 T.A. Sa faaauau pea mo le tele o senituri ona pulea e le pope o Roma faiga faalemalo aemaise faiga faalotu i Europa. Na faia i se faatulagaga e tai pei o le faamatai, lea e ao i le toʻatele o tagatānuu o Europa ona usiusitai atu i se alii sili atoa ai ma le tupu. Na amanaia uma foʻi e tupu le pule a le pope. O lea la, sa pulea ai mea fai a le lalolagi e le Emepaea Paia o Roma lea sa faaautū i le pope o Roma i lenā vaitaimi umi o le talafaasolopito ua taʻua, o le Augātupulaga o le Pogisa.

19. E tusa ai ma le manatu o se tasi tusitala o talafaasolopito, na faapefea ona faatusatusa Roma i isi emepaea na muamua atu?

¹⁹ O ai e lē ioe e faapea, o le manu feʻai lona fā e “ese lea i malo uma”? (Tanielu 7:7, 19, 23) E tusa ma lenei manatu, na tusi le tusitala o talafaasolopito o H. G. Wells: “O le pulega fou lenei o Roma . . . e tele lava vala e ese ai mai isi emepaea malolosi na tulaʻi muamua i le lalolagi atiaʻe. . . . E toetoe lava o tagata Eleni uma o le lalolagi na [ia] pulea, ma o lona faitau aofaʻi, e toʻaitiiti lava ni tagata na tupuga mai iā Semu ma Hamo sa i ai, na i lo isi emepaea na muamua atu . . . O se faiga fou lea i le talafaasolopito . . . Sa  tupu tele le Emepaea o Roma i se tulaga e leʻi fuafuaina; e leʻi malamalama foʻi tagata Roma i le faigāmalo fou lea na latou ola ai.” Peitaʻi, e iai se isi mea o le a tupu aʻe mai i le manu feʻai lona fā.

UA TULAʻI MAI LE NIFO ITIITI

20. O le ā le faamatalaga a le agelu e uiga i le tupu aʻe o le nifo itiiti i le ulu o le manu feʻai lona fā?

²⁰ Na faapea mai Tanielu: “Na aʻu manatunatu i nifo, faauta foʻi, o le tasi nifo itiiti ua tupu aʻe i le va o ia nifo, ona faʻiesea lea i ona luma o nifo e tolu sa luaʻi tutū.” (Tanielu 7:8) E faasino atu i lea tupu aʻe na faapea mai le agelu iā Tanielu: “E mulimuli ane foʻi iā te i latou [o tupu e sefulu] ona tū mai o le tasi, e ese ia i ē na muamua, e faatoʻilaloina e ia o tupu e toʻatolu.” (Tanielu 7:24) O ai lenei tupu, o anafea na tulaʻi mai ai, ma o ai tupu e toʻatolu na ia faatoʻilaloina?

21. Na faapefea ona avea Peretania ma nifo itiiti faafaatusa o le manu feʻai lona fā?

²¹ Seʻi o tatou iloiloina le faagasologa mai o mea tutupu.  Na osofaʻia Peretania e le taʻitaʻiʻau Roma o Iulio Kaisara i le 55 T.L.M., ae e leʻi mautū lelei ai i inā. I le 43 T.A, na amata ai ona pulea tumau e le emeperoa o Kalaotio le itu i saute o Peretania. Ona fausia ai lea i le 122 T.A. e le emeperoa o Hariano se pa e sau mai le vaitafe o le Tyne i Peretania i mātū agaʻi i le vaifagaloa o Solway Firth, e faailoga ai le tuaoi i mātū o le Emepaea o Roma. I pōpōfou o le senituri lona lima, na tuua ai e vaegāʻau a Roma le motu o Peretania. Na taʻua e se tusitala o talafaasolopito e faapea: “Sa faatauvaa le malo o Egelani i le senituri lona sefuluono. Sa maulalo lona tamaoaiga pe a faatusatusa atu iā Holani. Sa sili ona itiiti lona faitau aofaʻi iā Falani. Na itiiti foʻi lana ʻautau faafitafita (e aofia ai ma fuāvaa) na i lo ʻautau a Sepania.” E aliali mai sa matuā faatauvaa le tulaga o Peretania i lenā taimi, e avea ma nifo itiiti faafaatusa o le manu feʻai lona fā. Ae na vave ona suia lenā tulaga.

22. (a) O ai isi nifo e tolu o le manu feʻai na faatoʻilaloina e le nifo “itiiti”? (e) O le ā le tulaga na aliaʻe mai ai loa Peretania?

²² I le 1588, na auina atu ai e Filipo II o Sepania fuāvaa faavaegāʻau ua taʻua o le Spanish Armada e faasagatau atu iā Peretania. Na ave e lenei fuāvaa e 130 vaa le sili atu ma le 24,000 tagata, ma folau atu i le vasa Egelani, ae na faatoʻilaloina e fuāvaa a Peretania, ma afātia ai i matagi ma afā malolosi o le vasa Atalani. Na taʻua e se tusitala e faapea, “na faailogaina i lenei mea le sili aʻe o fuāmanuao a le malo o Egelani na i lo Sepania.” I le senituri lona 17, na fausia ai e Holani se fuāvaa mo fefaatauaʻiga e sili ona telē i le lalolagi. Ae ona o le faatuputupulaʻia o kolone a Peretania i isi atunuu, na malosi atu lava Peretania iā Holani. A o faagasolo le senituri lona 18, na fetauaʻi ai Peretania ma Falani i Amerika i Mātū ma i Initia, na iʻu ai i le faia o le Feagaiga i Pale i le 1763. Na taʻua e le tusitala o William B. Willcox e faapea o le feagaiga lenei, “na mātaulia ai le tulaga  fou o Peretania, o se malo Europa sa malosi lana pule i fafo atu o Europa.” Na faamaonia le malosi tele o Peretania i lona manumalo aʻiaʻi iā Napoleone o Falani i le 1815 T.A. O lea la, o “tupu e toʻatolu” na “faatoʻilaloina” e Peretania, o Sepania, o Holani, ma Falani. (Tanielu 7:24) O le iʻuga, na mānu aʻe Peretania o se malo malosi i faiga faakolone ma i fefaatauaʻiga. Ioe, na tupu le nifo “itiiti” o se malo malosi o le lalolagi!

23. I le ā le auala na ‘ʻaina ai le lalolagi uma’ e le nifo itiiti faafaatusa?

²³ Na taʻu atu e le agelu iā Tanielu, o le a “ʻaina foʻi le lalolagi uma” e le manu feʻai lona fā, po o le malo lona fā. (Tanielu 7:23) Na taunuu moni lenā mea i le itumalo Roma sa taʻua muamua o Britannia. Na iʻu ina avea ma Emepaea o Peretania ma na ia ‘ʻaina le lalolagi uma.’ Sa iai le taimi na pulea ai e le malo lenei le kuata o le faitau aofaʻi o le lalolagi ma lona laueleele.

24. O le ā le faamatalaga a se tusitala i le ese o le Emepaea o Peretania?

²⁴ E pei ona ese le Emepaea o Roma mai malo malolosi o le lalolagi na muamua atu, o le a faapena foʻi le tupu lea na faaata mai e le nifo “itiiti,” o le a “ese ia i ē na muamua.” (Tanielu 7:24) E faatatau atu i le Emepaea o Peretania, na taʻua e le tusitala o talafaasolopito o H. G. Wells: “E leʻi tupu muamua se mea faapea. O le mea e sili ma tāua i lenei faiga atoa, ua avea le tupu ma faauluuluga o le Malo  Aufaatasi o Peretania e ui o se malo e pulea e tagata . . . E leai se matagaluega faalemalo po o se tagata atamai e malamalama i le faagaoioiga o le Emepaea o Peretania. O lona tuputupu aʻe ma mea na ia mauaina na matuā ese mai i so o se emepaea na iai muamua.”

25. (a) E tusa ai ma mea tutupu e leʻi mamao tele atu, o le ā ua faia aʻe ai le nifo itiiti faafaatusa? (e) I le ā le uiga ua iai ai “mata e pei o mata o le tagata,” atoa ma le “gutu ua tautalatala i upu faasausili” o le nifo “itiiti”?

²⁵ E lē na o le Emepaea o Peretania e faatatau i ai le nifo “itiiti.” Na ioe i ai Peretania i le vavae ese atu o ana kolone e 13 i Amerika i le 1783. Na iʻu ina avea le Iunaite Setete o Amerika ma paaga a Peretania, lea na mānu aʻe i le iʻuga o le Taua lona Lua a le Lalolagi o se atunuu e sili ona malosi i le lalolagi. O loo malosi pea ana fesootaʻiga ma Peretania. O le malo fuifuilua o le lalolagi e pei ona iai o Peretania ma Amerika, ua faia aʻe ai le ‘nifo ua iai ona mata.’ E atamai tele ma mataala le malo malosi lenei o le lalolagi! E ‘tautala faasausili,’ na te taupuleina tonu i le tele o meafai a le lalolagi ma avea o se fofoga taumomoli, po o se “perofeta pepelo.”—Tanielu 7:8, 11, 20; Faaaliga 16:13; 19:20.

UA TETEE LE NIFO ITIITI I LE ATUA MA LANA ʻAUPAIA

26. O le ā na valoia e le agelu e uiga i upu ma gaoioiga a le nifo faafaatusa faasaga iā Ieova ma ana auauna?

²⁶ Ua faaauau mai e Tanielu lana faaaliga e faapea: “Na ou iloa atu ua fai taua foʻi lenā nifo i le ʻau paia, ma ua manumalo iā te i latou.” (Tanielu 7:21) Na valoia e le agelu e tusa ai o lenei “nifo” po o le tupu e faapea: “Na te faia upu i lē Silisili ese, ma faaumatia le ʻau paia a lē Silisili ese, e manatu o ia e faaliliu i tausaga [“taimi,” NW] ma tulafono; e tuuina atu foʻi i latou i lana pule seʻia mavae le tausaga, ma tausaga, ma le vaeluagalemu o le tausaga.” (Tanielu 7:25) Na faapefea ma o anafea na faataunuuina ai le vaega lenei o le valoaga?

27. (a) O ai “le ʻau paia” na sauāina e le nifo “itiiti? (e) Na faapefea ona taumafai le nifo faafaatusa e “faalilu i taimi ma tulafono”?

 ²⁷ O le “ʻau paia,” lea na sauāina e le nifo “itiiti” po o le Malo Malosi o le Lalolagi o Peretania ma Amerika, o soo faauuagagaina o Iesu i le lalolagi. (Roma 1:7; 1 Peteru 2:9) I le tele o tausaga a o leʻi oo i le Taua Muamua a le Lalolagi, na faailoa atu ai i le lautele e le vaega totoe o lenei ʻaufaauuina, o le a faaiʻuina “taimi atofaina o nuu ese” i le 1914. (Luka 21:24, NW) Ina ua pā le taua i lenā tausaga, na atagia mai le faataligatuli o le nifo “itiiti” i lenei lapataʻiga, auā sa ia sāga faapuapuagatia “le au paia” faauuina. Na teena foʻi e le Malo Malosi o le Lalolagi o Amerika ma Peretania taumafaiga a le ʻaufaauuina e faataunuu le finagalo o le Atua (po o le, “tulafono”) o le talaʻia lea e ana molimau o le tala lelei o le Malo i le lalolagi aoao. (Mataio 24:14) I sona uiga e tusa ua taumafai le nifo “itiiti” e “faaliliu i taimi ma tulafono.”

28. O le ā le umi o le ‘taimi, ma taimi, ma le ʻafa taimi’?

²⁸ Na faasino atu le agelu a Ieova i le vaitaimi faavaloaga, o “le taimi, ma taimi ma le ʻafa taimi.” (NW) O le ā le umi o lea taimi? E ioe le aufaitofā o le Tusi Paia e faapea, o le faaupuga lenei e faailoa mai ai le tolu ma le ʻafa taimi, o le faitau aofaʻi o le tasi le taimi, lua taimi, ma le ʻafa taimi. Talu ai o le ‘fitu taimi’ lea na valea ai Nepukanesa e tutusa ma le fitu tausaga, o lea la, o le tolu ma le ʻafa taimi e tutusa lenā ma le tolu ma le ʻafa tausaga. * (Tanielu 4:16, 25, NW) Ua faitauina e le American Translation e faapea: “E tatau ona tuuina atu i latou iā te ia mo le tausaga, lua tausaga, ma le ʻafa tausaga.” E faapenei le faaliliuga a James Moffatt: “Mo le tolu tausaga ma le ʻafa tausaga.” O le vaitaimi foʻi lenā e tasi o loo taʻua i le Faaaliga 11:2-7, lea e taʻua ai faapea, o le a talaʻi molimau a le Atua e oofu i ie talatala mo le 42 masina, po o le 1,260 aso, ona fasiotia lea. O anafea na amata ma faaiʻuina ai lenei vaitaimi?

29. O anafea na amata ai le tolu ma le ʻafa tausaga faavaloaga, ma na amata faapefea?

 ²⁹ Na avea le Taua Muamua a le Lalolagi o se vaitaimi o tofotofoga mo Kerisiano faauuina. Sa latou faatalitalia le oo ane o sauāga i le faaiʻuga o le 1914. O le mau foʻi o le tausaga na filifilia mo le 1915, o le fesili a Iesu i ona soo e faapea: “Pe e mafai ea ona outou inu i laʻu ipu?” Na faavae mai le mau i le Mataio 20:22. O lea la, na amata mai iā Tesema i le 1914, ona talaʻi se vaega itiiti o molimau i “ie talatala.”

30. Na faapefea ona faapuapuagatiaina Kerisiano faauuina e le Malo o le Lalolagi o Peretania ma Amerika i le taimi o le Taua Muamua a le Lalolagi?

³⁰ Na fesagaʻi Kerisiano faauuina ma le tele o teteega a o vevesi le taua. O nisi o i latou sa faafalepuipuiina. Na faataugā e pule sauā nisi o tagata e pei o Faraniko Pelato i Egelani ma Ropeti Keleki i Kanata. I le 1918 iā Fepuari 12, na faasā ai e le Malo o Kanata, lea na iai fesootaʻiga ma Peretania le tusi lona fitu O Suʻesuʻega o le Tusi Paia (faa-Peretania), na faaulutalaina Ua Faaiʻuina le Mea Lilo, lea na faatoʻā uma lava ona lomia, ma na faapena foʻi i sāvali sa faaulutalaina Sāvali Faalemasina mo Tagata Aʻoga o le Tusi Paia (faa-Peretania). O le masina na sosoo ai, na faasā ai e le Matagaluega o Faamasinoga a le Iunaite Setete le tufatufaina o le tusi lona fitu. O le ā na iʻu i ai? Na suʻeina fale o tagata tapuaʻi o Ieova, na aveesea a latou lomiga, ma na puʻe faapagota foʻi i latou!

31. O anafea na iʻu ai le “taimi, ma taimi ma le ʻafa taimi,” ma na faapefea ona faaiʻuina?

³¹ Na taualuga le faapuapuagtiaina o tagata faauuina o le Atua iā Iuni 21, 1918, ina ua faafalepuipuiina le peresitene o J. F. Rutherford, faatasi ai ma isi sui o le Sosaiete o le Olomatamata mo ni vaitaimi uumi, ona o ni tuuaʻiga sesē. I lona faamoemoe e “faaliliu i taimi ma le tulafono,” na taofia ai e le nifo “itiiti” le galuega talaʻi lea sa  faamaopoopoina. (Faaaliga 11:7) O lea la, na iʻu le vaitaimi faavaloaga o “le taimi, ma taimi ma le ʻafa taimi” iā Iuni i le 1918.

32. Aiseā ua e faapea mai ai e leʻi faaumatiaina atoa “le ʻau paia” e le nifo “itiiti”?

³² Peitaʻi, e leʻi faaumatia atoatoa ai “le ʻau paia” i puapuaga mai le nifo “itiiti.” E pei lava ona valoia mai e le tusi o Faaaliga, a mavae se vaitaimi itiiti o le lē toe talaʻi, ona toe faaolaolaina mai lea o Kerisiano faauuina ma toe amata la latou galuega talaʻi. (Faaaliga 11:11-13) Iā Mati 26, 1919, na tatalaina ai mai le falepuipui le peresitene o le Sosaiete o le Olomatamatama ma uso na latou falepuipui faatasi, ma mulimuli ane sa faamamāina atoatoa i latou mai i tuuaʻiga sesē uma na fai faasaga iā i latou. O le taimi lava lea na toe faatulaga ai e le vaega totoe faauuina le galuega talaʻi. Ae o le ā e tupu i le nifo “itiiti”?

UA NOFOIA LE FAAMASINOGA E LĒ MAI ANAMUĀ ONA ASO

33. (a) O ai Lē ua mai anamuā ona aso? (e) O ā ‘tusi na fofola’ i le Faamasinoga i le lagi?

³³ Ina ua māeʻa ona faailoa mai e Tanielu manu feʻai e fā, ona taulaʻi atu lea o lana vaai mai le manu feʻai lona fā agaʻi i se vaaiga i le lagi. Na ia iloa atu Lē mai anamuā ona aso, ua afio i lona nofoālii mamalu e avea ma Faamasino. O Lē ua mai anamuā ona aso, ua faasino atu lea iā Ieova le Atua. (Salamo 90:2) A o faagasolo le Faamasinoga i le lagi, na vaaia ai e Tanielu ‘tusi ua fofola.’ (Tanielu 7:9, 10) Talu ai o Ieova e mai le vavau na te silafia talaaga o tagata uma e pei lava o tusia i se tusi. Ua uma ona ia mātauina manu feʻai faafaatusa uma e fā ma e mafai ona ia faamasinoina i latou e tusa ma lona silafia.

34, 35. O le ā le mea o le a tupu i le nifo “itiiti” ma isi pulega e pei o manu feʻai?

³⁴ Ua faaauau mai Tanielu: “Ona ou vaavaai atu ai lea  ona o upu faasausili na tautala mai e le nifo ua ou vaai atu ina seʻia fasimatea le manu feʻai, ua faaumatia foʻi lona tino, ma ua lafoina i le afi mumū. A o isi manu feʻai ua totoe, ua aveeseina la latou pule; a ua faafualoaina lo latou ola, ua oo i le tausaga ma le tau.” (Tanielu 7:11, 12) Na taʻu atu e le agelu iā Tanielu: “A e nofoia le faamasinoga, ona aveeseina ai lea e i latou o lana pule, ia faaiʻuina ma faaumatia ia oo i le iʻuga.”—Tanielu 7:26.

³⁵ E ala i le poloaʻiga a le Faamasino Sili o Ieova le Atua, o le a oo ai le nifo lea sa fāifāi ma faapuapuagatiaina lana “ʻau paia,” i le mea lava e tasi na oo i le Emepaea o Roma, lea na sauāina uluaʻi Kerisiano. O le a taofia lana pule. E lē toe faaauauina foʻi le pule a “tupu” faatauvaa e pei o ni nifo ia na tupuga mai i le Emepaea o Roma. Ae faapefea malo ia na tutupu mai i malo malolosi sa faaata mai e manu feʻai na muamua atu? E pei lava ona valoia mai, na faaumiumi lo latou iai “ua oo i le tausaga [“taimi,” NW ] ma le tau.” O loo faaauau ona nofoia laufanua o ia malo e tagata seʻia oo mai i aso nei. O se faataʻitaʻiga, o loo nofoia e Irake laufanua o Papelonia anamua. O Peresia (Irana) ma Eleni, o loo iai pea i aso nei. O malo o loo totoe mai o nei malo malolosi o le lalolagi, o loo avea ma vaega o Malo Aufaatasi. O le a fano faatasi foʻi nei malo i le faaumatiaga o le malo malosi mulimuli o le lalolagi. O le a aveesea malo uma faaletagata “i le taua i le aso tele o le Atua e ona le malosi uma lava.” (Faaaliga 16:14, 16) Peitaʻi, o ai o le a pulea le lalolagi i le taimi lea?

UA TOE O SE AGA ONA OO MAI LEA O LE PULEGA E FAAVAVAU!

36, 37. (a) O ai ua faasino atu i ai “Lē e pei o le Atalii o le tagata,” o anafea ma o le ā le fuafuaga na faatasi atu ai i le Faamasinoga faalelagi? (e) O le ā sa faavaeina i le 1914 T.A?

³⁶ Na alaga Tanielu e faapea: “Na ou iloa i faaaliga i le pō, faauta foʻi, ua afio mai i ao o le lagi Lē e pei o le Atalii o le  tagata, ua oo foʻi ia i Lē ua mai anamuā ona aso, ua latou momoli iā te ia i ona luma.” (Tanielu 7:13) Na taʻua e Iesu ia lava o “le Atalii o le tagata” a o iai i le lalolagi, e faailoa ai lana faiā i le fanau a tagata. (Mataio 16:13; 25:31) Na fetalai atu Iesu i le ʻau Saniterini po o le faamasinoga sili a Iutaia: “Tou te iloa ai le Atalii o le tagata e nofo i le itu taumatau o lē e ona le mana, e sau foʻi o ia i ao o le lagi.” (Mataio 26:64) I le faaaliga la a Tanielu, o lē o loo afio mai, e lē vaaia e mata o tagata, ma ua oo atu i luma o Ieova, o Iesu Keriso faamamaluina, lē ua toe faatūina. O anafea na tupu ai lenei mea?

³⁷ Ua faia e le Atua ma Iesu Keriso se feagaiga mo se Malo, e pei ona sa ia faia iā Tavita. (2 Samuelu 7:11-16; Luka 22:28-30) Ina ua faaiʻuina “taimi atofaina o nuu ese” (NW) i le 1914 T.A., sa tatau iā Iesu le suli tautupu o Tavita, ona mauaina ma le tonu lenā pule i le Malo. O loo faapea mai le faamaumauga faavaloaga a Tanielu: “Ua foaʻiina atu iā te ia le pule, ma le viiga, ma le malo, ina ia auauna iā te ia o nuu uma, ma atu nuu, ma gagana eseese; o lana pule o le pule e faavavau lea, e lē mavae atu ia, o lona malo foʻi e lē faaumatia.” (Tanielu 7:14) O lea la, na faavaeina le Malo Faa-Mesia i le lagi, i le 1914. Peitaʻi, e iai foʻi isi na tuuina atu i ai le pule.

38, 39. O ai o le a pulea e faavavau le lalolagi?

³⁸ Na faapea mai le agelu: “E maua le malo e le ʻau paia a lē Silisili ese.” (Tanielu 7:18, 22, 27) O Iesu Keriso o ia o le alii sili o le ʻaupaia. (Galuega 3:14; 4:27, 30) O isi “ʻau paia” e aofia i le pulega, o le 144,000 o Kerisiano faauuagagaina faamaoni, o suli o le Malo faatasi ma Keriso. (Roma 1:7; 8:17; 2 Tesalonia 1:5; 1 Peteru 2:9) E faatutūina i latou mai le oti o ni foafoaga agaga e lē mafai ona toe oti, ina ia pule faatasi ma Keriso i le Mauga o Siona i le lagi. (Faaaliga 2:10; 14:1; 20:6) O lona uiga la, o le a pulea le fanau a tagata e Keriso Iesu ma Kerisiano faauuina ua toe faatutūina.

 ³⁹ E tusa ai o le pulega a le Atalii o le tagata ma le “ʻau paia” ua toe faatutūina, na faapea mai le agelu: “O le malo, ma le pule, atoa ma le mamalu o le malo i lalo ifo o le lagi uma, e tuuina atu ia i le nuu o le ʻau paia a lē Silisili ese, o lona malo, o le malo e faavavau lea, e auauna ma usiusitai iā te ia o pule uma lava.” (Tanielu 7:27) E anoanoaʻi faamanuiaga o le a maua e tagata usiusitai i le pulega a lea Malo!

40. E faapefea ona aogā iā i tatou le uaʻi totoʻa atu i le miti ma faaaliga na maua e Tanielu?

⁴⁰ E leʻi vaai Tanielu i faataunuuga matagofie uma o faaaliga na tuuina i ai e le Atua. Na ia faapea mai: “Ona gata lea o lea mea; o aʻu o Tanielu sa tele loʻu atuatuvale i oʻu manatunatu, sa liua foʻi oʻu mata; a ua taofi lenei mea i loʻu loto.” (Tanielu 7:28) Peitaʻi, o lea ua tatou ola i le vaitaimi e mafai ona tatou malamalama ai i le faataunuuga o mea na vaai i ai Tanielu. O lo tatou uaʻi totoʻa atu i lenei valoaga, o le a faamalosia ai lo tatou faatuatua ma matuā faamalosia ai lo tatou mautinoa e faapea, o le a pulea le lalolagi e le Tupu Faa-Mesia a Ieova.

[Faaopoopoga i lalo]

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• O le ā ua taʻitasi ma faaata mai e ‘manu feʻai e fā na ō aʻe nai le sami’?

• O ai malo ua faia aʻe ai le nifo “itiiti”?

• Na faapuapuagatia faapefea e le nifo itiiti faafaatusa “le ʻau paia,” i le taimi o le Taua Muamua a le Lalolagi?

• O le ā o le a tupu i le nifo itiiti faafaatusa ma isi malo e pei o ni manu feʻai?

• Na faapefea ona e maua aogā i lou uaʻi totoʻa atu i le miti ma faaaliga na maua e Tanielu i “manu feʻai tetele e fā”?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

 [Pusa/Ata i le itulau 149-152]

SE TUPU FAAPALEPALE

NA MANATUA o ia e se tusitala Eleni o le senituri lona lima T.L.M. e faapea, o se tupu e faapalepale ma agalelei. O loo taʻua o ia i le Tusi Paia, o “lē ua faauuina” a le Atua ma o se “manu lele e feʻai” e sau mai “sasaʻe.” (Isaia 45:1; 46:11) O le tupu o loo taʻua i inei, o Kuresa le Sili o Peresia.

Na amata ona lauiloa Kuresa pe tusa o le 560/559 T.L.M., ina ua soloaʻi ane e suitulaga i lona tamā o Kamisese I, i le nofoālii o Anesona, o se aai po o se itumalo i Peresia anamua. O le taimi lea o pulea Anesona e le tupu Metai o Asetuaki. Na faasagatau Kuresa i le pulega a Metai, ma na vave lava ona ia manumalo ina ua lafoaʻi e ʻautau a Asetuaki lana itu ae aufaatasi atu iā Kuresa. Na fiafia tagata Metai iā Kuresa. Na amata mai ai lava i le taimi lenā ona aufaatasi Metai ma Peresia i taimi o taua i lalo o lana taʻitaʻiga. O le pogai lea o le tulaʻi mai o le malo o Metai ma Peresia, lea na oo ina faalautele atu lana pulega mai le sami Ainea seʻia oo atu i le vaitafe o le Initusi.​—Tagaʻi i le faafanua.

Ina ua tuufaatasia ʻautau a Metai ma Peresia, na muamua lava faatoʻilalo e Kuresa se vaipanoa faatupu faalavelave,  le vaega i sisifo o Metai lea na faalautele iai e le tupu Litia o Kose lana pulega i laufanua o Metai. Na agaʻi atu Kuresa i le tuaoi i sasaʻe o le Emepaea o Litia i Asia Itiiti, ma faatoʻilaloina Kose ma faoa lona laumua o Sarataisa. Ona manumalo ai lea o Kuresa i isi aai sa nonofo ai tagata Eleni, ma faaaofia ai Asia Itiiti uma i le pulega a le Emepaea o Metai ma Peresia. O le iʻuga, na avea o ia o lē e sili ona faatautee iā Papelonia ma lona tupu o Naponita.

Ona sauniuni loa lea o Kuresa mo se fetauaʻiga ma Papelonia malosi. Na amata ai i lea taimi ona aafia ai o ia i le faataunuuga o valoaga o le Tusi Paia. I le toeitiiti lua senituri muamua atu, na taʻua ai e Ieova e ala mai i le perofeta o Isaia e faapea, o Kuresa o le tupu lea o le a faatoʻilaloina Papelonia, ma faasaʻolotoina Iutaia mai le faapologaina. E ala i lenei tofiga tāua ua leva ona valoia mai, na faasino atu ai le Tusi Paia iā Kuresa, o “lē ua faauuina” a Ieova.​—Isaia 44:26-28.

O se osofaʻiga faigatā na feagai ma Kuresa ina ua faasagatau atu iā Papelonia i le 539 T.L.M. Talu ai sa siʻomia e pa maualuluga atoa ai ma alāvai loloto ma le lautetele, lea sa tafe atu i ai le vaitafe o Eufirate, sa foliga mai ai e lē mafai ona āʻea le aai. Sa iai se pa maualuga ma faitotoʻa ʻapamemea tetele i autafa o le auvai i le mea na tafe atu ai le vaitafe i Papelonia. O le a faapefea nei e Kuresa ona osofaʻia Papelonia?

I le silia ma le senituri muamua atu, na valoia mai ai e Ieova, o le a oo le “vevela i lona vai ona mate ai lea.” (Ieremia 50:38) Na taunuu moni le valoaga ina ua faatafe ese e Kuresa vai o le vaitafe o Eufirate pe tusa o ni nai maila i le itu i mātū o Papelonia.  Ona āsa atu ai lea o ana ʻautau i le alāvai, ma feʻaʻei atu i le maupuʻepuʻe e tau atu i le pa, ma ulu atu i le aai e aunoa ma se faalētonu auā sa matala faitotoʻa. I le pei o le “manu lele e feʻai” lea e vave lona osofaʻi atu i mea na te ʻaina, na faapena ona faatoʻilaloina Papelonia i le pō e tasi e lenei tupu mai “sasaʻe”!

I tagata Iutaia sa i Papelonia, na avea le manumalo o Kuresa o se saʻolotoga mai le nofo pologa ua leva ona faatalitali i ai, atoa ai ma le iʻuga o le 70 tausaga o le faatafunaga o lo latou nuu. E mautinoa lava lo latou matuā fiafia ina ua avatu e Kuresa le poloaʻiga e toe foʻi i Ierusalema ma toe fausia le malumalu! Na toe faafoʻi atu e Kuresa iā i latou ipu tāua o le malumalu ia na ave i Papelonia e Nepukanesa, ma sa faataga foʻi e le tupu le auina mai o laupapa mai Lepanona, ma se vaega tupe mai ʻoa a le tupu e fesoasoani i le fausiaina o le malumalu ma isi galuega.​—Esera 1:1-11; 6:3-5.

Sa masani ona feutagaʻi ma le agalelei ma le faapalepale Kuresa ma tagata na ia faatoʻilaloina. Atonu o se tasi o māfuaaga ona o lana tapuaʻiga. E foliga mai sa tausisi Kuresa i aʻoaʻoga a le perofeta Peresia o Soloasa ma sa tapuaʻi iā Ahura Masota, o se atua na manatu i ai o lē na foafoaina mea lelei uma. Na tusia e Farhang Mehr i lana tusi faa-­Peretania O le Tū Faa-­Soloasa e faapea: “Sa faapea  mai Soloasa e lelei atoatoa uiga o le Atua. Na ia taʻu atu i tagata e faapea, e lē tauimasui Ahura Masota ae e fai meatonu, ma e lē tatau ai ona matataʻu iā te ia ae ia alolofa i ai.” O le talitonu i se atua e amio mamā ma fai mea saʻo, atonu na iai se aafiaga i uiga o Kuresa ma faamalosia ai lona agalelei ma le faia o mea tonu.

Peitaʻi, e leʻi fiafia le tupu i le tau o Papelonia. Sa fai si vevela tele o le tau māfanafana mo ia. A o tumau pea la ona avea Papelonia ma aai e afio ai le tupu o le emepaea, sa avea foʻi ma taulaʻiga o tapuaʻiga ma aganuu, ae faatoʻā faaaogā lava e le tupu pe a oo i le tau malūlū. O le mea moni, ina ua uma le faatoʻilaloina o Papelonia, na vave lava ona toe taliu atu Kuresa i lona laumua o le tau māfanafana o Akemeta, lea e sili atu ma le 6,000 futu [1,900 mita] le maualuga mai le sami, i lalo mai o le mauga o Alani. E tutusa lelei lona fiafia i le tau mālūlū ma le tau māfanafana i inā. Na fausia foʻi e Kuresa se maota matagofie i lona laumua sa iai muamua o Pasakate (e latalata i Peresepoli), e 400 maila [650 kilomita] le mamao i saute sasaʻe o Akemeta. Sa avea lenā maota ma nofoaga e mālōlō i ai.

O lea la, e manatua Kuresa o se toa lototele ma o se tupu faapalepale. Na iʻu le 30 tausaga o lana pulega ina ua maliu i le 530 T.L.M., a o auai i sana osofaʻiga faafitafita. Sa sosoo ane lona atalii o Kamisese II e suitulaga iā te ia i le nofoālii o Peresia.

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• Sa faapefea ona avea Kuresa ma “lē ua faauuina” a Ieova?

• O le ā le auaunaga lelei sa faatino e Kuresa mo tagata o Ieova?

• Na faapefea ona feutagaʻi Kuresa ma tagata sa ia faatoʻilaloina?

[Faafanua]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

LE EMEPAEA O METAI MA PERESIA

MAKETONIA

Mafi

AIKUPITO

AITIOPE

Ierusalema

Papelonia

Akemeta

Susana

Peresepoli

INITIA

[Ata]

O le Tia o Kuresa, i Pasakate

[Ata]

Se maa na vaneina i le maota o Kuresa i Pasakate

 [Pusa/Ata i le itulau 153-161]

UA PULEA LE LALOLAGI E SE TUPU TALAVOU

PE Ā ma le 2,300 tausaga ua mavae, na tū ai i le matafaga o le Sami Metitirani se taʻitaʻiʻau lauulu enaena, pe ā ma le 20 ona tausaga. Na taulaʻi atu lana vaai i se motu po o se aai, e ʻafa maila le mamao ese atu mai le mea sa tū ai. Ona o le lē faatagaina e ulu atu i le aai, na maumauaʻi ai loa le taʻitaʻiʻau toʻatamaʻi e faatoʻilaloina le aai. O le ā nei lana auala o le a osofaʻia ai? O le fausia lea o se ala tanu agaʻi atu i le motu ma faamaopoopoina ana ʻau e tau faasaga i le aai. E oo ane i le taimi lea ua amata le faiga o le ala tanu.

Peitaʻi, na taofia mo sina taimi le galuega a le taʻitaʻiʻau talavou ona o se feʻau mai le tupu sili o le Emepaea o Peresia. O le naunau tele o le tupu Peresia mo se filemu, na ia faia ai se ofo maoaʻe: o taleni auro e 10,000 (silia ma le lua piliona tālā Amerika i aso nei), o se faaipoipoga ma se afafine o le tupu, ma le pulea o le vaega atoa i sisifo o le Emepaea o Peresia. O nei mea uma sa ofo atu ina ia toe faasaʻolotoina mai ai le aiga o le tupu lea sa ave faapagotaina e le taʻitaʻiʻau.

O le taʻitaʻiʻau lea sa filifili e tetee pe talia le ofo, o Alesana III o Maketonia. Pe sa tatau ona ia taliaina le ofo? Fai mai Ulrich Wilcken o se tusitala o talafaasolopito: “O se filifiliga tāua auā sa ono afāina ai le lumanaʻi o le lalolagi anamua. O le mea moni, o āuga o lana filifiliga na faagasolo mai i le 500 T.A. agaʻi mai i le 1500 T.A. ma faasolo mai ai i o tatou aso, e pei ona iai i Sasaʻe e oo atu i Sisifo.” A o tatou leʻi tilofaʻia le tali atu a  Alesana, seʻi o tatou vaai po o ā mea na tutupu na taʻitaʻiina atu ai i lea taimi sili ona tāua.

LE AUALA NA AVEA AI O SE TUPU MANUMALO

Na fanau mai Alesana i le 356 T.L.M. i Pela i Maketonia. O lona tamā o le tupu o Filipo II, a o lona tinā o Olumepa. Na aʻoaʻoina Alesana e lona tinā e faapea, o tupu o Maketonia na tupuga mai iā Hekulasi, le atalii o le atua Eleni o Seu. E tusa ai ma faamatalaga a Olumepa, o le tuaʻā o Alesana e igoa iā Akili, lea sa lauiloa i le solo o le Iliad a Homera. Talu ai sa fafau aʻe e ona mātua le agaga fia manumalo ma le avea ma tupu taʻutaʻua i lenei talavou, na totō ai loa i le manatu o Alesana le sini lenei. Ina ua fesiligia pe tauvā i se tuuga i Taaloga o le Olimepeka, na tali mai Alesana, e tauvā pe afai latou te taufetuli faatasi ma  tupu. O lona faanaunauga sa iai ia faia ni mea e sili atu na i lo mea sa faia e lona tamā, ma maua sona viiga i mea na te faia.

Ina ua 13 ona tausaga, sa fiafia tele Alesana i le taʻitaʻiga a le faifilosofia Eleni o Arisitoto, o lē sa fesoasoani iā te ia e ati aʻe se faanaunauga i mataupu faafilosofia, o vai faafomaʻi, ma le faasaienisi. E lē o mautinoa pe na faapefea ona aafia ai Alesana i aʻoaʻoga faafilosofia a Arisitoto. Na mātauina e se faifilosofia o le 20 senituri, o Bertrand Russell: “E mautinoa e lē tele ni mea e ioe faatasi i ai le toʻalua lea. Na faavae mai manatu faapolotiki o Arisitoto i le faiga faa-Eleni lea e pulea e tagata lo latou lava aai, lea na iʻu ina mou atu.” O le fuafuaga e faatūina se malo o le aai lava latou, e leʻi taliaina i le manatu o le aloalii faualuga, ona o lona manaʻo ia fausia se emepaea maopoopo. E lē taumatea e leʻi ioeina e Alesana le manatu o Arisitoto i le faia o tagata e lē o ni Eleni ma pologa, auā sa ia faamoemoe mo se emepaea lauolaola, ma galulue faatasi ai ana ʻau manumalo ma tagata sa latou faatoʻilaloina.

Peitaʻi, e aunoa ma se masalosalo, sa atiina aʻe e Arisitoto le naunau o Alesana e faitau ma aʻoaʻoina le tele o mea. Na avea Alesana o se tasi e naunau i le faitau tusi i lona olaga atoa, ma sa faapitoa lona fiafia i tusitusiga a Homera. E iai le talitonuga na ia taulotoina uma le solo o le Iliad, lea e 15,693 laina.

Na faafuaseʻi ona muta aʻoaʻoga sa faia e Arisitoto i le 340 T.L.M. ina ua toe foʻi atu le aloalii ua 16 ona tausaga i Pela, e pulea Maketonia ona o le toesea o lona tamā. Sa vave ona lauiloa le aloalii i ana osofaʻiga faavaegaʻau. Na matuā fiafia Filipo ina ua vave faaumatia e Alesana le fouvalega a le ituaiga Tarake o Meitei, ma vave ona osofaʻia ma faatoʻilaloina lona aai sili, ma faaigoa le nofoaga i lona igoa, o Alesanapoli.

FAAGASOLO SE OSOFAʻIGA MANUMALO

O le tagatavaleina o Filipo i le 336 T.L.M., na nofoia ai e Alesana ua 20 ona tausaga le nofoālii o Maketonia. O le tau e  totogo ai mea i le 334 T.L.M., na taunuu ai Alesana i le Elesipone (lea ua igoa nei i le Dardanelles) i Asia, ma faagasolo ai ana osofaʻiga manumalo, faatasi ai ma se vaegāʻau savavali e toʻaitiiti ae lava saunia e 30,000, ma le 5,000 e tiʻetiʻe i solofanua. Na faatasi atu foʻi i ana vaegāʻau ia inisinia, o fuafanua, o tusiata, o saienitisi ma tusitala o talafaasolopito.

I le vaitafe o Karanusi i le itu i mātū i sisifo o Asia Itiiti (lea ua igoa nei iā Take), na manumalo ai Alesana i lana uluaʻi taua faasaga iā Peresia. I le tau mālūlū o le 334 T.L.M., na ia faatoʻilaloina ai le itu i sisifo o Asia Itiiti. I le tau e afu ai mea iā Oketopa o le 333 T.L.M, na toe manumalo ai Alesana iā Peresia i se taua na fai i le laugatasi o Isusu, i le itu i saute sasaʻe o Asia Itiiti. Pe tusa e ʻafa miliona le ʻautau na alu atu ma Tariu III le tupu o Peresia e tau ai ma Alesana. Ona sa faualuga Tariu o ia e manumalo, na ia aumaia ai lona tinā, o lana avā, ma isi o lona aiga ina ia latou molimauina se mea na manatu i ai o se manumalo mataʻina. Peitaʻi, na puʻea faamanu i ofaga ʻautau a Peresia e le osofaʻiga faafuaseʻi ma le mataʻutia a Maketonia. Na matuā faatoʻilaloina e ʻau a Alesana ʻautau a Peresia, ma iʻu ai ina sola Tariu ae tiaʻi lona aiga iā Alesana.

 Na i lo le tuliloaina o ʻautau na sosola a Peresia, na agaʻi atu Alesana i le itulagi i saute o le talafatai o le Metitirani, ma faatoʻilalo nofoaga sa faaaogā e fuāvaa malolosi a Peresia. Peitaʻi na tetee mai le aai po o le motu o Turo i le osofaʻiga. O le naunautaʻi o Alesana e faatoʻilaloina lea aai, na ia vagaia ai mo le 7 masina. I le taimi na vagaia ai le aai, na oo mai ai le ofo mo se filemu mai iā Tariu e pei ona muaʻi taʻua. O se ofo sa matuā faatosina lava lea na faapea mai Pamenio le faufautua faamoemoeina a Alesana: ‘Ana o aʻu o Alesana, ou te taliaina.’ Peitaʻi na tali mai le taʻitaʻiʻau talavou: ‘E faapena foʻi aʻu pe ana o aʻu o Pamenio.’ I lona lē manaʻo e talanoaina le ofo, na faaauau ai ona vagaia ma faaumatia e Alesana lenā aai o Turo lea sa manatu i ai e lē mafai ona aʻea, iā Iulai 332 T.L.M.

Na ia faasaoina Ierusalema lea sa siilima ane iā te ia, ae agaʻi atu Alesana i le itu i saute ma faatoʻilaloina Kasa. Na talia e Aikupito Alesana e avea o se laveaʻi mo i latou ina ua fiu i le pulega a Peresia. Sa ia avatu se taulaga i le tupua povi o Apisi i Mafi, ma sa mafai ona faafiafiaina ai ositaulaga o Aikupito. Na ia faavaea foʻi le aai o Alesania, lea na mulimuli ane tutusa ma Atenai i lona tulaga maoaʻe tau aʻoaʻoga, ma o loo faaigoa pea i lona igoa e oo mai i le taimi nei.

Na sosoo ma le taliu atu o Alesana i mātū i sasaʻe, e ui atu i Palesitina ma oso atu i le vaitafe o le Tikarise. I le 331 T.L.M., na ia tau ai se taua tele lona tolu ma Peresia i Kakemela, e lē mamao mai toēga o le aai na lepetia o Nineva. O i nei na faatoʻilalo ai e fitafita e 47,000 a Alesana le vaegāʻau sa toe faatulagaina a Peresia, pe ā ma le ­250,000 o i latou! Na sola Tariu ae na mulimuli ane fasiotia e ona lava tagata.

 A o faafiafiaina i ona manumalo, na liliu atu ai Alesana i saute ma faoa Papelonia le laumua o Peresia e faaaogā pe a oo i le tau mālūlū. Sa ia nofoia foʻi laumua o Susana ma Peresepoli, ma fao faamalosi le ʻoa tele a Peresia ae susunu le maota tele o Kesese. Mulimuli ane ona ia maua foʻi lea o le laumua i Akemeta. O le vave tele o le manumalo o lenei toa na iʻu ai lava ina ia pulea isi vaega uma o Peresia, ma faasolo atu ai i le itu i sasaʻe seʻia oo i le vaitafe o Initusi, o loo i Pakisitana i aso nei.

A o sopoʻia le vaitafe o Initusi i le vaega tuaoi o Peresia i le itumalo o Tasila, na feagai ai Alesana ma se fili malosi, le tupu Initia o Poru. I lona faasagatau atu iā te ia, na tau ai Alesana mo lana taua lona fā ma o lana taua tele mulimuli foʻi lea, iā Iuni 326 T.L.M. Na aofia ai i le vaegāʻau a Poru fitafita e 35,000 ma elefane e 200, lea na matuā fefefe ai solofanua a Maketonia. O se taua mataʻutia ma le faamasaatoto, peitaʻi na malo ʻautau a Alesana. Na siilima Poru ma ʻau atu iā Alesana.

Ua silia nei ma le valu tausaga talu ona laasia Asia e ʻautau a Maketonia, ma ua logo i tino le vaivai ma maʻi manatu fitafita i o latou aiga. Ona o le atuatuvale tele i le taua mataʻutia sa latou tauina ma Poru, na toe fia foʻi ai i o latou aiga. E ui sa faatalatū Alesana i le taimi muamua, ae na malie lava e faataunuu lo latou manaʻo. Na avea moni lava Eleni ma malo malosi o le lalolagi. Na olaola le gagana ma aganuu Eleni i kolone uma o Eleni sa faavaeina i nuu na ia faatoʻilaloina.

LE TAGATA NA FAATAUNUUINA NEI MEA UMA

Na avea uiga o Alesana ma pogai o le autasi pea o ʻautau a Maketonia mo le tele o tausaga o fetauaʻiga. Pe a māeʻa se fetauaʻiga, sa masani ona asiasi atu Alesana i ē sa manunuʻa, iloilo i o latou manuʻa, faamalo i fitafita mo a latou galuega fitā, ma faamamaluina i latou e ala i le avatu i ai o se meaalofa tautupe e tusa ma galuega na latou faia. A o ē na maliliu i le taua, na saunia e Alesana ni falelauasiga sili ona lelei mo i latou. O mātua ma fanau a i latou na maliliu i le taua, sa saʻoloto mai i  le totogia o lafoga uma ma so o se ituaiga o auaunaga. I taimi e mālōlō mai ai i se taua, e faatulaga ai e Alesana ni taaloga ma ni tauvaga. Na iai foʻi se taimi sa ia faatulaga ai se mālōlōga mo tane faatoʻā faaipoipo, ina ia mafuta ai ma a latou avā i le taimi o le tau mālūlū i Maketonia. O galuega faapena sa fiafia ma viiviia ai o ia e ana ʻautau.

E faatatau i le faaipoipo atu o Alesana iā Rosana le alotamaʻitaʻi mai i Paketeria, na tusi mai le tusitala Eleni o Pulukata e faapea: “Sa mautinoa le faavaeina o le mafutaga i le alofa moni, ma i le taimi e tasi, sa fesoasoani lea i le faataunuuina o lona faamoemoe sa iai. Sa faafiafiaina ai foʻi tagata na ia faatoʻilaloina i lona filifilia o se avā mai iā i latou, ma atili faaalia lo latou māfana atu iā te ia, auā e ui lava na malosi tele lona tuʻinanau ma alofa i lenei tamaʻitaʻi, ae na pulea lelei ona faalogona, ma faatoʻā la faatasi lava ina ua avea o ia ma ana avā faaletulafono ma i se auala mamalu.”

Sa faaaloalogia foʻi e Alesana faaipoipoga a isi. E ui sa avea le masiofo a le tupu o Tariu o se tasi na ia ave faapagotaina, ae sa ia faia lelei pea. O le tulaga foʻi lea sa ia faia ina ua ia iloa ane le faileagaina e ni fitafita Maketonia se toʻalua o avā a ni tagata ese, na ia poloaʻia le fasiotia o i laʻua pe afai e faamaonia lo la nofosala.

O se tagata mapolotu Alesana e pei lava o lona tinā o Olumepa. Sa ofo atu ana taulaga a o leʻi amataina ma pe a uma foʻi se taua, ma e saʻili atu i faataulāitu i uiga o nisi o faailoga. Na ia saʻili atu foʻi i se aitu vavalo mai Amoni i Lipua. A o iai foʻi i Papelonia, sa ia usitaia faatonuga a tagata Kaletaia e faatatau i taulaga, ae patino lava iā Pele (Matuka) le atua Papelonia.

E ui lava sa fuafua tatau Alesana i ana taumafa, ae na oo ina lē pulea lana inu. O taimi uma lava e inu ai, e lē mapu lona tautalatala faamaualuga i mea na ia faia. O se tasi o mea leaga sa faia e Alesana, o le fasiotia lea o lana uō o Keleta, ina ua onā  leaga. Peitaʻi, na taʻusalaina e Alesana ia lava, ma taoto ai i lona moega mo aso e tolu, e leʻi ʻai pe inu foʻi. Mulimuli ane, na mafai e ana uō ona tauanau o ia e taumafa.

A o faagasolo le taimi, na iʻu ina aliali mai isi uiga leaga o Alesana ona o lona naunau tele mo sona viiga. Na amata ona ia faalogo i tuuaʻiga sesē ma faia faasalaga e sili ona ogaoga. O se faataʻitaʻiga, sa faatalitonuina Alesana e faapea, na faufau Filota e lamatia lona ola, o lea na ia fasiotia ai Filota ma lona tamā o Pamenio, le faufautua sa ia maufaatuatuaina muamua.

LE TOʻILALO O ALESANA

E leʻi umi ona toe foʻi atu i Papelonia, ae maua loa Alesana i le fiva malaria, le maʻi na faalētonu ai lava. Iā Iuni 13, 323 T.L.M., ina ua 32 tausaga ma le valu masina o lona soifua, na siilima ai Alesana i se fili mataʻutia, o le oti lea.

Ua moni ai le mea na mātauina e ni tagata atamamai o Initia: “Alesana le tupu e, na pau lava le telē o le vaega o le lalolagi e mafai ona pulea e tagata taʻitoʻatasi, ua na o le mea e tū ai; ma e leai lava se mea e ese ai oe mai i isi tagata, seʻi vaganā ai le anoanoaʻi o au tauiviga ma le tetele o au galuega, ua e feosofaʻi solo i le lalolagi uma e mamao mai i lou aiga, ua e faaatuatuvaleina oe lava atoa ai ma isi. Peitaʻi, e lē o toe umi ona e maliu lea, ma na pau lava le vaega o le lalolagi e te pule ai, e na o le mea e tanu ai oe.”

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• O le ā le talaaga o Alesana le Sili?

• I le taimi lava na nofoia ai le nofoālii o Maketonia, o le ā le tauiviga na faia e Alesana?

• Faamatala nisi o manumalo a Alesana.

• E faapeʻī uiga o Alesana?

[Faafanua]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

O VAEGA NA FAATOILALO E ALESANA

MAKETONIA

AIKUPITO

Papelonia

Vaitafe o Initusi

[Ata]

Alesana

[Ata]

Arisitoto ma lana tagata aʻoga o Alesana

 [Ata]

[Ata]

Le pine e faapea na faaata ai Alesana le Sili

 [Pusa/Ata i le itulau 162, 163]

UA VAEVAEINA SE MALO TELE

E FAATATAU atu i le malo o Alesana le Sili, na valoia mai e le Tusi Paia o le a lepetia ma vaevaeina, “a e lē fai ma ana fanau.” (Tanielu 11:3, 4) E tusa ai ma le valoaga, na tagatavaleina lona atalii moni o Alesana IV ma Herako lona atalii mai i lana avā faapōuliuli, ae e leʻi atoa le 14 tausaga talu mai le maliu faafuaseʻi o Alesana i le 323 T.L.M.

E oo mai i le tausaga e 301 T.L.M., ua tulaʻi mai taʻitaʻiʻau e toʻafā a Alesana e pulea le emepaea tele na faatūina e lo latou taʻitaʻi. Sa pulea e le taʻitaʻiʻau o Kasanata ia Maketonia ma Eleni. O le taʻitaʻiʻau o Lusimako na ia mauaina Asia Itiiti ma Tarake. O Seluko I Nikatora na pulea Mesopotamia ma Suria. A o Tulomaio Lagu po o Tulomaio I, na ia pulea Aikupito ma Palesitina. O malo Eleni nei e fā, na tutupu mai i le malo tele e tasi lea na pulea e Alesana.

Na sili atu ona puupuu le taimi o le pulega a Kasanata i malo Eleni uma nei e fā. E na o ni nai tausaga lava talu ona pule Kasanata, ae ua lē o toe iai sona atalii e faaauauina le gafa, ma i le 285 T.L.M., na pulea ai loa e Lusimako le vaega o laueleele i Europa o le Emepaea o Eleni. O le fā o tausaga mulimuli ane ai, na maliu ai Lusimako i se taua ma le ʻau a Seluko I Nikatora, ona pulea ai lea e Seluko o le vaega tele o laueleele o Asia. Na mua i malae Seluko i le gafa tautupu o le ao ā Seluko i Suria. Sa ia faavaea Anetioka i Suria ma avea ai ma ona laumua fou. Na tagatavaleina foʻi Seluko i le 281 T.L.M., peitaʻi na faaauau pea le soloaʻiga tautupu lea na ia amataina seʻia oo mai i le 64 T.L.M., ina ua avea Suria e le taʻitaʻiʻau Roma o Pomepei e fai ma itumalo o Roma.

Na sili ona umi le pulega a le malo o le ao ā Tulomaio, i malo uma nei e fā na tupuga  mai i le malo tele o Alesana. Na avea Tulomaio I ma tupu i le 305 T.L.M. ma avea ai foʻi ma uluaʻi tupu o tupu o Maketonia, po o le uluaʻi Farao o le faasologa o Farao o Aikupito. Sa avea Alesania ma ona laumua, ma na vave lava ona ia amataina se polokalame o ni atinaʻe tetele. O se tasi o nei galuega tele, o le Faletusi taʻutaʻua i Alesania. Na aami mai Eleni e Tulomaio se tagata atamai Atenai e suafa iā Temetiu Faresa, e na te vaaia lenei galuega tele. E tusa ai ma faamatalaga ua maua, e oo mai i le senituri muamua T.A., ua teuina i le faletusi le sili atu i le miliona tusi tāʻai. Na faaauau pea le pulega a le soloaʻiga tautupu o le ao ā Tulomaio i Aikupito, seʻia oo ina faatoʻilaloina e Roma i le 30 T.L.M. Na avea ai loa le malo o Roma ma malo malosi o le lalolagi, e suitulaga i le malo o Eleni.

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• Na vaevaeina faapefea le malo tele o Alesana?

• O le ā le umi na faaauau ai pea le pulega a le gafa tautupu o le ao ā Seluko?

• O anafea na iʻu ai le malo o le ao ā Tulomaio o Aikupito?

[Faafanua]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

LE VAEVAEINA O LE EMEPAEA O ALESANA

Kasanata

Lusimako

Tulomaio I

Seluko I

[Ata]

Tulomaio I

Seluko I

 [Siata/Ata i le itulau 139]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

MALO MALOLOSI O LE LALOLAGI I LE VALOAGA A TANIELU

O le tupua tele (Tanielu 2:31-45)

O manu feʻai e fā na ō aʻe nai le sami (Tanielu 7:3-8, 17, 25)

PAPELONIA mai le 607 T.L.M.

METAI MA PERESIA mai le 539 T.L.M.

ELENI mai le 331 T.L.M.

ROMA mai le 30 T.L.M.

AMERIKA MA PERETANIA mai le 1763 T.A.

LE LALOLAGI FEVAEVAEAʻI FAAUPUFAI i le taimi o le iʻuga

 [Ata i le itulau 128]

 [Ata i le itulau 147]