O le Tula‘i Mai ma le Pa‘ū o se Tupua Tele
Mataupu Fā
O le Tulaʻi Mai ma le Paʻū o se Tupua Tele
1. Aiseā tatou te naunau ai i se mea na tupu i le sefulu o tausaga talu ona faaaunuua Tanielu ma isi e Nepukanesa?
UA MAVAE le sefulu tausaga talu ona faaaunuua Tanielu ma isi “alii sili o le nuu” o Iuta, e le tupu o Nepukanesa i Papelonia. (2 Tupu 24:15) O loo auauna le talavou o Tanielu i le maota o le tupu, ae tulaʻi mai loa se tulaga na lamatia ai lona ola. Aiseā tatou te naunau ai i lenei mea? Auā foʻi o le auala na faalaa ai Ieova i le mataupu, e lē gata na faasaoina ai ola o Tanielu ma isi, ae tatou te iloa ai foʻi le faagasologa mai o malo malolosi o le lalolagi, lea o loo valoia mai e le Tusi Paia seʻia oo mai i o tatou aso.
UA FESAGAʻI SE TUPU MA SE FAAFITAULI TUGĀ
2. O anafea na fai ai le miti faavaloaga muamua a Nepukanesa?
2 Na tusi le perofeta o Tanielu e faapea, o le “lua tausaga o le nofoaiga a Nepukanesa, ona fai ai lea o miti a Nepukanesa, ua atuatuvale ai lona finagalo, ua lē iloa e ia sina moe.” (Tanielu 2:1) O Nepukanesa, le tupu o le malo o Papelonia lea sa fai lana miti. Ina ua faatagaina e Ieova le Atua na te faaumatia Ierusalema ma lona malumalu, na avea ai loa o ia ma pule o le lalolagi i le 607 T.L.M. O le tausaga lona lua o le nofoaiga a Nepukanesa o se pule o le lalolagi (606/605 T.L.M.), na avatu ai e le Atua iā te ia se miti e faamataʻuina ai.
3. O ai na lē mafaia ona faamatala le uiga o le miti a le tupu, ma na faapea ona tali atu i ai Nepukanesa?
3 Sa matuā atuatuvale Nepukanesa ona o lenei miti, ma e leʻi maua ai sana moe. E mautinoa lava lona naunau e fia iloa le uiga. Ae ua galo i le tupu malosi le miti! O lea na ia tālo ai taulāitu, vaafaatau ma ē fai togafiti faataulāitu o Papelonia, ma faatonu atu ina ia latou faamatala mai lana miti ma lona uiga. Latou te leʻi mafaia ona faamatala. O le toʻatamaʻi tele o le tupu i lo latou lē taulau, na ia faatonu ai “ia faaumatia le ʻau popoto uma o i Papelonia.” Ona o lenei faatonuga, ua tatau ai la ona fesagaʻi le perofeta o Tanielu ma le tagata faaoosala. Aiseā? Auā foʻi o ia ma ana uō Eperu e toʻatolu o Hanania, Mesaelu, ma Asaria, na faitaulia i alii popoto o Papelonia.—Tanielu 2:2-14.
NA FAASAOINA ONA O TANIELU
4. (a) Na faapefea ona iloa e Tanielu le miti a Nepukanesa ma lona uiga? (e) O ā upu na faaalia ai le agaga faafetai o Tanielu iā Ieova?
4 Ina ua iloa e Tanielu le māfuaaga o le faatonuga sauā a Nepukanesa, “ona ulufale atu ai lea o Tanielu, ma faatoga atu i le tupu, seʻi faatuatuai, ona faailoa ai lea o le uiga i le tupu.” Na talia lana talosaga. Na toe foʻi Tanielu i lona fale ma latou tatalo atu ai faatasi ma ana uō Eperu e toʻatolu, ina “ia alofa mai le Atua o le lagi i lenei mea ua lilo.” I lenā lava pō, na faaali mai ai e Ieova i se faaaliga iā Tanielu le uiga lilo o le miti. Na faapea atu Tanielu ma lona agaga faafetai: “Ia viia le suafa o le Atua e faavavau, e faavavau lava; auā e ona le poto ma le mana. O ia foʻi na te liua tausaga ma tau; e aveeseina e ia o tupu, e tofia foʻi e ia o tupu; e foaʻiina mai e ia le poto i ē o popoto, ma le malamalama i ē o iloa mafaufau. O ia na te faaalia mai mea loloto ma mea ua lilo; ua na silafia le mea o loo o i le pōuliuli, o le malamalama foʻi la te mau faatasi ma ia.” Na viia Ieova e Tanielu ona o lenā malamalamaga.—Tanielu 2:15-23.
5. (a) Na faapefea ona faamamaluina Ieova e Tanielu a o i luma o le tupu? (e) Aiseā tatou te naunau ai i aso nei i le faamatalaga a Tanielu?
5 O le aso na sosoo ai, na alu ai Tanielu iā Arioka le taʻitaʻi o le ʻauleoleo, o lē na tofia e le tupu na te faaumatia alii popoto o Papelonia. Ina ua iloa e Arioka e mafai e Tanielu ona faamatala le uiga o le miti, sa la faanatinati atu loa i luma o le tupu. Na faapea atu Tanielu ma le lotomaulalo: “O i ai le Atua i le lagi, o lē na te faaalia mea ua lilo, ma faailoa mai iā Nepukanesa le tupu o mea e oo mai i aso amuli.” Ua sauni nei Tanielu e faailoa mai e lē gata o le lumanaʻi o le malo o Papelonia, ae o le faagasologa o mea tutupu i le lalolagi mai le taimi o Nepukanesa, seʻia oo mai i o tatou aso ma faasolo atu i le lumanaʻi.—Tanielu 2:24-30.
NA MANATUA LE MITI A NEPUKANESA
6, 7. O le ā le miti na faamanatu e Tanielu i le tupu?
6 Sa faalogologo ma le totoʻa Nepukanesa a o faamatala e Tanielu le miti: “O oe, le tupu e, na e silafia, faauta foʻi o le tasi tupua tele; o lenei tupua tele sa maʻeu lona matagofie, na tū i ou luma, sa mataʻutia foʻi lona tino mai. O le ulu o lenei tupua, o le auro lelei lea; o lona fatafata ma ona lima, o le ario ia; o lona manava ma ona ogāvae o le ʻapa memea ia. O ona vae, o uʻamea ia, o ona tapuvae o uʻamea isi mea, a o omea isi mea. Na e silasila ua tofia le maa a e leʻi tofia i lima, na lavea ai le tupua i ona tapuvae na fai i uʻamea ma omea, ua nutililii ai ia mea. Ona nutililii faatasiina ai lea o le uʻamea, o le omea, o le ʻapa memea, o le ario, atoa ma le auro, ua pei o le aputi i le mea e soli aʻi saito, ua lelea i le matagi, ua lē maua lava se mea latou te i ai; a o le maa na lavea ai le tupua ua avea lea ma mauga tele, ua tumu ai le lalolagi uma.”—Tanielu 2:31-35.
7 Atonu sa matuā faafiafiaina Nepukanesa ina ua faalogo atu iā Tanielu a o ia faamanatu mai le miti! Ae faatali la! E faatoʻā faasaoina alii popoto o Papelonia, pe afai foʻi e mafai e Tanielu ona faamatalaina le uiga o le miti. Na faapea atu Tanielu e fai ma sui o i latou ma ana uō e toʻatolu: “O le faalepō lenā, o le a matou taʻuina atu foʻi i le tupu lona uiga.”—Tanielu 2:36.
SE MALO NA ILOGA LONA TULAʻI MAI
8. (a) O ai, po o le ā na faamatalaina e Tanielu sa faaata mai e le ulu auro? (e) O anafea na aliaʻe ai le ulu auro?
8 “Le tupu e, o oe o le tupu o tupu; auā ua foaʻiina mai iā te oe e le Atua o le lagi le malo, ma le malosi, ma le mamalu, ma le viiga; ua na avatu foʻi iā te oe mea uma e mau ai tagata, ma manu o le vao, ma manu felelei, ua tuuina atu ia mea uma i lau pule; o le ulu auro o oe lava lea.” (Tanielu 2:37, 38) Sa faatatau atu upu nei iā Nepukanesa ina ua uma ona faaaogā o ia e Ieova e faaumatia Ierusalema i le 607 T.L.M. Na māfua lea tulaga ona o tupu sa nofoia le nofoālii i Ierusalema, e ō mai i le gafa o Tavita, le tupu faauuina a Ieova. Sa avea Ierusalema ma laumua o Iuta le malo faafaiata o le Atua, lea sa faaataina le pule silisili ese a Ieova i le lalolagi. E leʻi toe iai lea malo faafaiata o le Atua talu mai le faaumatiaga o Ierusalema i le 607 T.L.M. (1 Nofoaiga a Tupu 29:23; 2 Nofoaiga a Tupu 36:17-21) Ua mafai nei e malo malolosi o le lalolagi e tulaʻi mai, e pei ona faaata mai e vaega eseese o le tupua, ona pule i le lalolagi e aunoa ma le faalavelave i ai o le malo faafaiata o le Atua. Ona sa faaata mai Nepukanesa e le ulu auro, o se mea sa sili ona tāua i aso anamua, na iloga ai o ia i lona lafotuina o lenā malo e ala i le faaumatiaina o Ierusalema.—Tagaʻi i le mataupu “Ua Faavaeina e se Tupu Toa se Emepaea,” i le itulau e 63.
9. O le ā na faaataina mai e le ulu auro?
9 O Nepukanesa lea na nofotupu mo le 43 tausaga, o ia na muamua i le soloaʻiga o tupu sa pulea le malo o Papelonia. Na aofia ai Naponita le tane a lona afafine, ma lona atalii matua o Evile-marota. Sa faaauau pea lenā pulega tautupu mo le isi foʻi 43 tausaga, seʻia oo i le maliu o Pelesara le atalii o Naponita i le 539 T.L.M. (2 Tupu 25:27; Tanielu 5:30) O lona uiga la, o le ulu auro o le tupua i le miti, sa faaata mai ai e lē gata iā Nepukanesa, ae faapea foʻi le soloaʻiga tautupu atoa a Papelonia.
10. (a) Sa faapefea ona faailoa mai i le miti a Nepukanesa le lē tumau ai pea ona avea Papelonia ma Malo Malosi o le Lalolagi? (e) O le ā na valoia mai e Isaia e faatatau i lē o le a faatoʻilaloina Papelonia? (i) O le ā le itu na lē tusa ai le mamalu o Metai ma Peresia mai le malo o Papelonia?
10 Na taʻu atu e Tanielu iā Nepukanesa: “A mavae atu oe, ona tū lea o le tasi malo, e lē tusa ma oe.” (Tanielu 2:39) O le malo lea na faaata mai e le fatafata ma lima ario o le tupua, o le a suia le soloaʻiga tautupu na amata mai iā Nepukanesa. Pe tusa ma le 200 tausaga muamua atu, na valoia mai ai e Isaia le malo lenei, e oo foʻi i le igoa o lona tupu manumalo, o Kuresa. (Isaia 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) O le malo lenei o Metai ma Peresia. E ui lava sa mataʻina le tulaʻi mai o le pulega a Metai ma Peresia, lea sa tutusa atu i le malo o Papelonia, ae o le malo lenei na faaata mai e le ario, o se mea e itiiti ifo lona tāua na i lo le auro. E lē tusa lona mamalu ma le Malo Malosi o Papelonia, ona o Papelonia na lafotuina Iuta, le malo faafaiata o le Atua ma lona laumua i Ierusalema.
11. O anafea na muta ai le soloaʻiga o tupu na amata mai iā Nepukanesa?
11 Pe tusa ma le 60 tausaga talu le faamatalaina o le miti, na molimauina ai e Tanielu le mutaaga o le soloaʻiga tautupu na amata mai iā Nepukanesa. Sa iai Tanielu i le pō o Oketopa 5/6, 539 T.L.M. ina ua faatoʻilaloina e ʻau a Metai ma Peresia ia Papelonia, le malo na foliga mai e lē mafaatoʻilaloina, ma fasiotia ai le tupu o Pelesara. Na muta ai loa le malo o Papelonia, le ulu auro o le tupua i le miti, talu mai le maliu o Pelesara.
FAASAʻOLOTOINA E SE MALO Ē SA FAAAUNUUA
12. Na aogā faapefea le poloaʻiga a Kuresa i le 537 T.L.M., mo tagata Iutaia sa faaaunuua?
12 Na suitulaga le malo o Metai ma Peresia i le malo o Papelonia i le 539 T.L.M, e avea ma malo malosi o le lalolagi. O le 62 o tausaga o Tariu le Metai, na avea ai o ia ma tupu muamua o le aai o Papelonia lea ua faatoʻilaloina. (Tanielu 5:30, 31) E na o sina taimi lava sa la nofolua ai ma Kuresa le Peresia, i le malo o Metai ma Peresia. Ina ua maliu Tariu, na pulea toʻatasi ai loa e Kuresa le malo o Peresia. Na avea le nofoaiga a Kuresa o se saʻolotoga mo tagata Iutaia sa faaaunuua i Papelonia. I le 537 T.L.M., na avatu ai le poloaʻiga a Kuresa ina ia faataga tagata Iutaia o le tafeaga i Papelonia, e toe foʻi i lo latou nuu ma toe fausia Ierusalema ma le malumalu o Ieova. Peitaʻi, e leʻi toe faavaeina le malo faafaiata o le Atua i Iuta ma Ierusalema.—2 Nofoaiga a Tupu 36:22, 23; Esera 1:1–2:2a.
13. O le ā sa faaataina mai e le fatafata ma lima ario o le tupua, i le miti a Nepukanesa?
13 O le fatafata ma lima ario o le tupua o le miti, na faaata mai ai le faasologa o tupu Peresia e amata mai iā Kuresa le Sili. E silia ma le 200 tausaga le umi o lenā soloaʻiga tautupu. E iai le talitonuga na maliu Kuresa a o tau i sana osofaʻiga faavaegāʻau i le 530 T.L.M. I le 12 o tupu na mulimuli mai iā te ia i le nofoālii o le malo o Peresia, e pe ā ma le toʻalua sa agalelei i tagata o Ieova. O i laʻua ia o Tariu I (o se Peresia), ma Aretaseta I.
14, 15. O le ā le fesoasoani na avatu e Tariu le Sili ma Aretaseta I i tagata sā Iutā?
14 I le faasologa mai o tupu o Peresia ina ua mavae Kuresa le Sili, e lona tolu ai Tariu I. O le isi toʻalua na muamua atu o Kamisese II ma lona uso o Patia (pe atonu o se Makoi e igoa iā Gaumata o lē na faoa le nofoālii mo sina taimi). E oo ane i le taimi na nofoia ai e Tariu I, po o Tariu le Sili, le nofoālii i le 521 T.L.M., ua faasāina le galuega o le toe fausiaina o le malumalu i Ierusalema. Ina ua maua i faamaumauga sa teuina i Akemeta le tusi sa tusia ai le poloaʻiga a Kuresa, e lē gata na tatalaina e Tariu le faasāsaaga i le 520 T.L.M., ae na ia avatu foʻi se vaega tupe mai ʻoa a le tupu mo le toe fausiaina o le malumalu.—Esera 6:1-12.
15 O le isi tupu o Peresia na fesoasoani i galuega atiaʻe a tagata sā Iutā, o Aretaseta I, o lē na sosoo ma lona tamā o Asueru (Kesese I) i le 475 T.L.M. O Aretaseta lenei sa faaiʻu iā Limaumi ona e umī atu lona lima taumatau i lona lima tauagavale. I le tausaga e luasefulu o lana nofoaiga i le 455 T.L.M., na ia tofia ai lana tautū uaina sa Iutā o Neemia, e fai ma kovana o Iuta ma ia toe fausia pa o Ierusalema. Na faailogaina ai i lenei gaoioiga le amataga o le ‘fitusefulu vaiasosa o tausaga,’ lea o loo otooto mai i le mataupu e 9 o le tusi o Tanielu, ma faatulaga ai le taimi o le aliaʻi mai ma le maliu o le Mesia po o le Keriso, o Iesu le Nasareta.—Tanielu 9:24-27; Neemia 1:1; 2:1-18.
16. O anafea ma o ai le tupu na muta ai le avea o Metai ma Peresia o se Malo Malosi o le Lalolagi?
16 O le tupu mulimuli lava o tupu e toʻaono na sosoo ma Aretaseta I i le nofoālii o le malo o Peresia, o Tariu III. Sa faafuaseʻi ona muta lana nofoaiga i le 331 T.L.M., ina ua toʻilalo leaga iā Alesana le Sili i Kakemela, e latalata iā Nineva anamua. Na faamuta ai foʻi i lenei toʻilalo le avea o Metai ma Peresia ma Malo Malosi o le Lalolagi, e pei ona faaata mai e le vaega ario o le tupua, i le miti a Nepukanesa. O le malo malosi na sosoo ai, e iai itu na maualuga ai, e iai foʻi itu sa maulalo ai. O le a tatou malamalama i lea manatu, a o faamatala atili mai e Tanielu le miti a Nepukanesa.
SE MALO NA MAMAO LANA PULEGA AE E IAI ITU NA MAULALO AI
17-19. (a) O ai le malo malosi o le lalolagi na faaataina mai e le manava ma ogāvae ʻapa memea, ma o le ā le mamao na oo i ai lana pule? (e) O ai Alesana III? (i) Na faapefea ona avea le gagana Eleni ma gagana faavaomalo, ma na talafeagai lelei mo le ā?
17 Na taʻu atu e Tanielu iā Nepukanesa e faapea, o le manava ma ogāvae o le tupua tele, ua faaata mai ai “le tasi o lona tolu foʻi o malo, o le ʻapa memea lea, e pule foʻi lea i le lalolagi uma.” (Tanielu 2:32, 39) O le malo lona tolu lenei, lea o le a sosoo mai iā Papelonia, ma Metai ma Peresia. E pei lava ona maulalo le tulaga o le ʻapa memea i le ario, e faapena foʻi ona maulalo le malo fou malosi lenei o le lalolagi iā Metai ma Peresia, auā e lē faamamaluina lenei malo i se faaeaga e pei o le faasaʻolotoina o tagata o Ieova. Peitaʻi, o le malo lenei na faaataina mai e le ʻapa memea, o le a “pule . . . i le lalolagi uma,” ua faailoa mai ai o le a sili ona mamao lana pulega na i lo Papelonia, po o Metai ma Peresia. O le ā ua faaalia mai e mea moni o le talafaasolopito e uiga i lenei malo malosi o le lalolagi?
18 E leʻi umi lava talu ona nofoia e Alesana III le nofoālii o Maketonia i le 336 T.L.M. i le 20 o ona tausaga, ae amata loa ana osofaʻiga manumalo. Ona o lona malosi faavaegāʻau, na iʻu ai ina taʻua o ia o Alesana le Sili. Ona o lona manumalo aʻiaʻi i so o se mea lava na iai, sa faaauau pea lava ona alu seʻia oo atu i vaipanoa e pulea e Peresia. Ina ua faatoʻilaloina Tariu III i le taua i Kakemela, i le 331 T.L.M., na amata ai loa ona malepe le Emepaea o Peresia, ae faatulaga ai Eleni e Alesana, e fai ma malo fou malosi o le lalolagi.
19 Ina ua uma ona manumalo i Kakemela, na faoa ai loa e Alesana ia laumua o Peresia, e pei o Papelonia, Susana, Peresepoli, ma Akemeta. Ina ua māeʻa ona faatoʻilaloina vaega na totoe o le malo o Peresia, ona faalautele atu lea o lana pule i le itu i sisifo o Initia. Na amata ona iai kolone o Eleni i atunuu sa faatoʻilaloina. O le māfuaaga lenā o le salalau atu o le gagana Eleni ma aganuu a Eleni i vaipanoa uma. O le tulaga moni lava ia, sa sili atu le Emepaea o Eleni na i lo se isi lava malo na muamua atu. E pei lava ona valoia mai e Tanielu, o le malo lea na faaatagia mai e le ʻapa memea na ‘pulea le lalolagi uma.’ Na iʻu ina avea le gagana Eleni faigofie (Koine) ma gagana a isi atunuu. Ona sa tulaga ese i le saʻo o faaupuga, sa faamaonia le matuā talafeagai mo le tusia ai o Tusitusiga Paia Eleni faa-Kerisiano atoa ma le faasalalauina o le tala lelei o le Malo o le Atua.
20. O le ā le mea na tupu i le malo o Eleni ina ua maliu Alesana le Sili?
20 E na o le valu tausaga na avea ai Alesana le Sili ma pule o le lalolagi. A o talavou lava Alesana faatoʻā 32 tausaga o lona soifua, na faataotolia ai i se gasegase i le māeʻa o se faigaʻai ma maliu ai lava iā Iuni 13, 323 T.L.M. Mulimuli ane ona vaevaeina ai lea o lona malo i vaega e fā, e tofu ana taʻitaʻiʻau ma lana vaega e pule ai. O le malo la lenei e tasi na tupuga mai ai malo e fā, lea na oo ina faatoʻilaloina e le Emepaea o Roma. Na faaauau pea le pulega a le malo malosi lea sa faaata mai e le ʻapa memea seʻia oo i le 30 T.L.M. O le tausaga lenā na faatoʻilaloina ai e Roma le malo mulimuli o malo nei e fā, le soloaʻiga tautupu o le ʻau Tulomaio lea sa pulea Aikupito.
SE MALO NA TE NUTILILIIA MA TUʻIMOMOMOINA
21. Na faapefea ona faamatalaina mai e Tanielu ‘le malo lona fā’?
21 Ua faaauau ona faamatala e Tanielu le tupua o le miti e faapea: “O lona fā foʻi o malo [pe a mavae atu Papelonia, Metai ma Peresia, ma Eleni] e malosi ia pei o le uʻamea; auā e nutililii ma tuʻimomomo mea uma i le uʻamea, e pei o le uʻamea ona tuʻimomomo o ia mea uma e faapea lea malo ona nutililii ma tuʻimomomo.” (Tanielu 2:40) O lona malosi ma le tomai na te nutililiia ai mea, o le a pei ai o se uʻamea le malo malosi lenei o le lalolagi, e sili atu lona malosi na i lo malo na faaataina mai e le auro, ario, po o le ʻapa memea. O le tulaga lenā sa iai le Emepaea o Roma.
22. Na faapefea ona avea Roma o se Emepaea e pei o le uʻamea?
22 Na nutipalaina ma tuʻimomomoina e Roma le Emepaea o Eleni. Na oo foʻi ina pulea e Roma vaega uma na totoe o malo malolosi o le lalolagi na iai e pei o Metai ma Peresia, atoa ai ma Papelonia. Na faaalia lona lē faaaloalo i le Malo o le Atua sa folafola atu e Iesu Keriso, i lona faaoo lea o le maliu iā te ia i luga o se laau faaoosala i le 33 T.A. Na sauāina foʻi e Roma soo o Iesu, i se taumafaiga e taofia ai le Faa-Kerisiano moni. E lē gata i lea, na faaumatia foʻi e Roma Ierusalema ma lona malumalu i le 70 T.A.
23, 24. E faaopoopo atu i le malo o Roma, o le ā na faaata mai e vae o le tupua?
23 O loo faaataina mai e vae uʻamea o le tupua i le miti a Nepukanesa, e lē gata o le Emepaea o Roma ae faapena foʻi malo na tupuga mai ai. Mātau mai upu nei o loo i le Faaaliga 17:10: “O tupu foʻi ia e toʻafitu; e toʻalima ua paʻūʻū, o loo i ai le tasi, e leʻi oo mai nei foʻi le tasi; pe a oo mai e tusa ona saasaa ona pō e tumau ai.” Na tusia e Ioane upu nei a o faaaunuua e Roma i le motu o Patamo. O tupu e toʻalima ua paʻūʻū, po o malo malolosi o le lalolagi, o Aikupito, Asuria, Papelonia, Metai ma Peresia, ma Eleni. O le malo lona ono, o le Emepaea o Roma, lea sa pule pea i le taimi lenā. Ae o le a oo foʻi ina paʻū, ma o le a tulaʻi mai le malo lona fitu i se tasi o atunuu sa pulea e Roma. O ai le malo malosi lenei o le lalolagi?
24 Sa avea muamua Peretania ma vaega i mātū i sisifo o le Emepaea o Roma. Ae o le tausaga e 1763, na avea ai o le Emepaea o Peretania—po o Peretania lea sa pulea vasa e fitu o le lalolagi. E oo mai i le 1776, ua uma ona faalauiloa mai e ona kolone e 13 i Amerika lo latou vavaeese mai i le pulega a Peretania, ina ia faatū ai le Iunaite Setete o Amerika. Peitaʻi, i tausaga mulimuli ane ai, na galulue faatasi ai Peretania ma le Iunaite Setete i taimi o taua ma taimi o le filemu. O lea la, na tulaʻi mai ai loa le malo fuifuilua o Amerika ma Peretania, e avea ma malo malosi lona fitu o le lalolagi e tusa ai ma le valoaga a le Tusi Paia. E pei lava o le Emepaea o Roma, ua faamaonia lona “malosi . . . e pei o le uʻamea” i le faaalia o lana pule malosi i le lalolagi. O vae uʻamea la o le tupua, e aofia ai le Emepaea o Roma ma le malo fuifuilua o Amerika ma Peretania, lea ua avea nei ma malo malosi o le lalolagi.
E LĒ FILOGIA LE UʻAMEA MA LE OMEA
25. O le ā le faamatalaga a Tanielu e uiga i vae ma tamatamaʻi vae o le tupua?
25 Na faapea atu atili Tanielu iā Nepukanesa: “E vaevaeina foʻi le malo, auā na e silafia tapuvae ma tamatamaʻi vae o uʻamea isi mea, a o isi mea o omea a le fai ipu omea; a e peitaʻi e i ai lava iā te ia le malosi o le uʻamea, auā na e silafia le uʻamea ua filogia ma le omea a le fai ipu. O tamatamaʻi vae foʻi o uʻamea isi mea a o omea isi mea, e faapea lava le malo, e malosi nisi mea a e vaivai nisi mea. Na e silafia le uʻamea ua fefiloi ma le omea a le fai ipu, e faapea foʻi ona filogia o i latou ma le fanau a tagata; a e latou te lē pipii le tasi i le tasi, e pei ona lē filogia foʻi o le uʻamea ma le omea.”—Tanielu 2:41-43.
26. O afea e faailoa mai ai le pulega ua faaataina mai e vae ma tamatamaʻi vae o le tupua?
26 O le faasologa mai o malo malolosi o le lalolagi lea sa faaata mai e vaega eseese o le tupua i le miti a Nepukanesa, na amata mai i le ulu ma faasolo ai lava seʻia oo i vae. Ua talafeagai la le avea o vae, ma tamatamaʻi vae “uʻamea ua filogia ma le omea,” e faaata mai ai pulega mulimuli a tagata i “ona pō o le iʻuga.”—Tanielu 12:4.
27. (a) O le ā le tulaga o mea i le lalolagi o loo faaata mai e vae ma tamatamaʻi vae uʻamea ua filogia ma le omea? (e) O le ā ua faaata mai e tamatamaʻi vae e sefulu o le tupua?
27 I le amataga mai o le senituri lona 20, na pulea ai e le Emepaea o Peretania le kuata o le faitau aofaʻi o le lalolagi. A o isi emepaea o Europa sa latou pulea le faitau miliona o isi tagata. Ae o le Taua Muamua a le Lalolagi, na tulaʻi mai ai ni vaega o atunuu e suia ai emepaea. Sa faateteleina lenei gaoioiga ina ua uma atu le Taua Lona Lua a le Lalolagi. A o faatupulaʻia pea le lotonuu, ua faatuputeleina foʻi le faitau aofaʻi o malo i le lalolagi. O nei faigāmalo uma lava ua aliaʻi mai o loo faaataina mai e tamatamaʻi vae e sefulu o le tupua, auā o le numera sefulu i le Tusi Paia, i nisi taimi ua faaata mai ai le atoaga o mea faalelalolagi.—Faatusatusa i le Esoto 34:28; Mataio 25:1; Faaaliga 2:10.
28, 29. (a) E tusa ai ma le faamatalaga a Tanielu, o le ā ua faaataina mai e le omea? (e) O le ā e mafai ona fai atu ai e uiga i le filogia o le uʻamea ma le omea?
28 Ona o lea ua tatou iai nei i “ona pō o le iʻuga,” ua tatou ola nei la i taimi o pulega o loo faaataina mai e vae o le tupua. O nisi o faigāmalo o loo faaata mai e vae ma tamatamaʻi vae uʻamea ua filogia ma le omea, e malosi e pei o le uʻamea, e ala i le pulepuletutū ma le faifaamalosi. O isi ua pei o le omea. I le ā le itu? Na faafesootaʻi atu e Tanielu le omea i le “fanau a tagata.” (Tanielu 2:43) E ui i se tulaga vaivai o le omea, lea na faia ai le fanau a tagata, ae ua faamalosia faigāmalo malolosi e pei o le uʻamea e faalogo i tagata lautele, a o faaalia mai o latou manatu i faigāmalo o loo pulea i latou. (Iopu 10:9) Ae e lē mafai ona malilie faatasi pulega faifaamalosi ma tagata lautele, e pei lava ona lē filogia o le uʻamea ma le omea. E mautinoa o le a fevaevaeaʻi faaupufai le lalolagi, i le taimi e faaumatia ai le tupua!
29 Pe o le a avea le tulaga fevaevaeaʻi o vae ma tamatamaʻi vae ma pogai o le malepe o le tupua? O le ā le mea o le a tupu i le tupua?
SE IʻUGA MATAʻINA!
30. Faamatala mai le iʻuga mataʻina o le miti a Nepukanesa.
30 Seʻi mātau le iʻuga mataʻina o le miti. Na taʻu atu e Tanielu i le tupu: “Na e silasila ua tofia le maa a e leʻi tofia i lima, na lavea ai le tupua i ona tapuvae na fai i uʻamea ma omea, ua nutililii ai ia mea. Ona nutililii faatasiina ai lea o le uʻamea, o le omea, o le ʻapa memea, o le ario, atoa ma le auro, ua pei o le aputi i le mea e soli ai saito, ua lelea i le matagi, ua lē maua lava se mea latou te i ai; a o le maa na lavea ai le tupua ua avea lea ma mauga tele, ua tumu ai le lalolagi uma.”—Tanielu 2:34, 35.
31, 32 O le ā sa valoia mai e faatatau i le vaega mulimuli o le miti a Nepukanesa?
31 Ina ia manino atili, ua faaauau mai le valoaga e faapea: “O ona pō o ia tupu e faatūina ai e le Atua o le lagi o le malo e lē faaumatia e faavavau; o lea malo foʻi, e lē tuuina atu ia i se tasi nuu, na te tuʻimomomoina ma faaumatia ia malo uma lava, a o ia e tumau lava e faavavau; e pei ona e silafia na tofia le maa i le mauga, a e leʻi tofia i lima, ma na tuʻimomomoina le uʻamea, le ʻapa memea, le omea, le ario, atoa ma le auro. O mea ia ua faailoa mai ai e le Atua silisili i le tupu o mea e oo mai amuli; e moni lava le liʻa, e faamaoni foʻi lona uiga.”—Tanielu 2:44, 45.
32 Ina ua iloa o lea ua mafai ona toe manatua ma faamatalaina le uiga o lana miti, na taʻutino ai e Nepukanesa e faapea, e na o le Atua lava o Tanielu o “le Alii o tupu, o lē faaali foʻi i mea ua lilo.” Na avatu foʻi e le tupu ni tulaga maufaatuatuaina o lona malo iā Tanielu ma ana uō Eperu e toʻatolu. (Tanielu 2:46-49) O le ā la le faatatauga faaonapōnei o le ‘uiga moni’ o le miti na faamatalaina e Tanielu?
‘SE MAUGA UA TUMU AI LE LALOLAGI’
33. O le ā le “mauga” lea na tofia mai ai le “maa,” ma o anafea ma na faapefea ona tupu lea mea?
33 Ina ua “faaiʻuina tausaga o nuu ese” iā Oketopa 1914, na faatūina ai e “le Atua o le lagi” le malo faalelagi, e ala i le faanofotupu o lona Alo faauuina, o Iesu Keriso, e fai ma “Tupu o tupu, ma le Alii o alii.” * (Luka 21:24; Faaaliga 12:1-5; 19:16) O lona uiga la, o le mana tauatua ae e lē o se malosi faaletagata na tofia ai le “maa” o le Malo faa-Mesia, mai i le “mauga” o le pule silisili ese aoao a Ieova. O lenei malo faalelagi o loo i aao o Iesu Keriso, o lē na faaee i ai e le Atua ia soifua pea lava pea. (Roma 6:9; 1 Timoteo 6:15, 16) O lea la, o lenei ‘malo mo lo tatou Alii [Atua] ma lona Keriso,’ o se faailoaga o le pule silisili ese aoao a Ieova, o le a lē tuuina atu lea i se tasi. E tumau lea malo e faavavau.—Faaaliga 11:15.
34. Na faapefea ona fanau mai le Malo o le Atua i “ona pō o ia tupu”?
34 Na fanau mai le Malo i “ona pō o ia tupu.” (Tanielu 2:44) E lē gata o tupu ua faaataina mai e tamatamaʻi vae o le tupua, ae e aofia ai foʻi ma i latou sa faaataina mai e ona vaega uʻamea, ʻapa memea, ario, ma le auro. E ui e lē o toe iai malo malolosi o le lalolagi e pei o Papelonia, Peresia, Eleni, ma Roma, ae na totoe ai pea ni vaega o ia malo e oo mai i le 1914. Na nofoia le laueleele o Papelonia e le Emepaea o Take, ma sa iai ni faigāmalo faaleatunuu i Peresia (Irana), ma Eleni, ma Roma i Italia.
35. O afea e taia ai le tupua e le “maa,” ma o le a faapefea ona faaumatia atoatoa le tupua?
35 Ua toe lava o se aga ona taia loa lea e le Malo faalelagi o le Atua le tupua faafaatusa i ona vae. O lona uiga la, o malo uma lava sa faaatagia mai e le tupua, o le a nutipalaina ma faaumatia e faavavau. Ioe, “i le taua i le aso tele o le Atua e ona le malosi uma lava” o le a taia ai e lenā “maa” i lona malosi uigaese, e olopalaina ai le tupua e avea e pei o se pauta, ma tafiesea e Ieova e pei o le lelea o aputi o saito i le fale e soli aʻi saito. (Faaaliga 16:14, 16) E pei ona avea le maa ma mauga tele na tumu ai le lalolagi, o le a faapena ona avea le Malo o le Atua ma mauga faalemalo, e pulea “le lalolagi uma.”—Tanielu 2:35.
36. Aiseā e taʻua ai le Malo o le Mesia, o se malo mautū?
36 E ui lava e i le lagi le Malo Faa-Mesia, ae o le a oo mai lana pule i lo tatou lalolagi mo le manuia o tagata usiusitai o le a mau ai. O lea malo tumau, “e lē faaumatia e faavavau” pe “tuuina atu ia i se tasi nuu.” E lē pei o isi pulega faaletagata e fai ma mou atu, “a o ia e tumau lava e faavavau.” (Tanielu 2:44) Tau ina ia avea oe o se tasi e ola e faavavau i lea malo.
[Faaopoopoga i lalo]
^ pala. 33 Tagaʻi i le Mataupu e 6 o le tusi lenei.
O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?
• O ai malo malolosi o le lalolagi, o loo faaataina mai e vaega eseese o le tupua tele i le miti a Nepukanesa?
• O le ā le tulaga i le lalolagi ua faaataina mai e vae ma tamatamaʻi vae uʻamea ua filogia ma le omea?
• O anafea ma o le ā le “mauga” na tofia mai ai le “maa”?
• O afea e taia ai e le “maa” le tupua?
[Fesili mo le Suʻesuʻega]
[Pusa/Ata i le itulau 63-67]
UA FAAVAEINA E SE TUPU TOA SE EMEPAEA
NA FAAUMATIA e le aloalii o Papelonia ma lana vaegāʻau le ʻautau a Farao Neko o Aikupito, i Karekimisa i Suria. Na sosola atu lenei ʻautau toʻilalo i saute agaʻi atu i Aikupito, ae na tuliloa atu lava i latou e ʻau a Papelonia. Peitaʻi, o se feʻau mai Papelonia sa faamalosia ai le aloalii manumalo e tuua lana tuliloaga. O le feʻau lea na aumai e faapea, ua maliu lona tamā o Napopolasa. Sa tuu atu i ana taʻitaʻiʻau latou te aumaia pagota o le taua ma le vete, ae faavavevave ona taliu atu Nepukanesa i lona aiga ma nofoia le nofoālii sa nofoia e lona tamā.
Na nofoia e Nepukanesa le nofoālii o Papelonia i le 624 T.L.M. ma avea ai ma tupu lona lua o le Emepaea o Papelonia. I totonu o le 43 tausaga o lana nofoaiga, na ia pulea ai atunuu sa nofoia muamua e le Malo Malosi o le Lalolagi, o Asuria, ma sa faalautele atu ai lana pule i Suria i le itu i mātū, ma Palesitina i le itu i sisifo seʻia oo ifo i tuaoi o Aikupito.—Tagaʻi i le faafanua.
O lona fā o tausaga o lana nofoaiga (620 T.L.M.), na faia ai Iuta e Nepukanesa o se malo i lalo o lana vaavaaiga. (2 Tupu 24:1) Pe tusa ma le tolu tausaga mulimuli ane ai, na osofaʻia ai Ierusalema e Papelonia, ona o se fouvalega a Iutaia. Ona ave faapagotaina ai lea o Ioakina, Tanielu, ma isi e Nepukanesa i Papelonia. Na ave foʻi e le tupu nisi o ipu o le malumalu o Ieova. Na ia tofia foʻi Setekaia, le uso o le tamā o Ioakina, e fai ma tupu i Iuta i lalo o lana pulega.—2 Tupu 24:2-17; Tanielu 1:6, 7.
Mulimuli ane ona faatautee foʻi lea o Setekaia ma ʻau atu iā Aikupito. Ona toe vagaia foʻi lea o Ierusalema e Nepukanesa, ma i le 607 T.L.M., na ia lepetia ai ona pa, susunuina le malumalu, ma faatamaʻia le aai. Na ia fasiotia atalii uma o Setekaia, saisaia ma faatauaso o ia, ina ia ave faapagotaina i Papelonia. Na ave faatagataotauaina e Nepukanesa le toʻatele, ma ave uma i Papelonia ipu na totoe o le malumalu. “Na tāfea foʻi Iuta nai lo latou laueleele.”—2 Tupu 24:18–25:21.
Na faoa foʻi e Nepukanesa Turo e ala i lona osofaʻia o le aai. O le umi o lea osofaʻiga e 13 tausaga. A o faagasolo le osofaʻiga, na “tutula” uma ulu o fitafita mai le oloia i o latou pulou. Na “fatuamoa” foʻi o latou ua i le tauaveina o mea sa faaaogā e fausia ai se auala mo le osofaʻiga. (Esekielu 29:18) Na iʻu lava ina siilima Turo i ʻautau a Papelonia.
Na faamaonia le avea o le tupu o Papelonia o se tagata tau e mafaufau lelei. Na taʻua foʻi e nisi tusi e faasino tonu atu i le amataga mai o Papelonia, o ia o se tupu e fai mea tonu. E ui e lē o taʻua mai e le Tusi Paia e faapea e fai mea tonu Nepukanesa, ae na faapea mai Ieremia, e ui lava sa faatautee Setekaia, ae ‘afai e matuā alu atu i alii o le tupu o Papelonia,’ o le a fai lelei pea o ia. (Ieremia 38:17, 18) Na fai leleia foʻi e Nepukanesa Ieremia ina ua māeʻa le faaumatiaga o Ierusalema. Na poloaʻi atu le tupu e faatatau iā Ieremia: “Ia e ave iā te ia, ia e tausi foʻi iā te ia, aua neʻi fai se mea leaga iā te ia; a e pei ona fai mai o ia iā te oe, ia faapea ona e fai iā te ia.”—Ieremia 39:11, 12; 40:1-4.
Ona o ia o le pule, na vave lava ona iloa e Nepukanesa tomai ma uiga lelei o Tanielu ma ana uō o Sataraka, Mesako, ma Apeteniko—o o latou suafa i le faa-Eperu o Hanania, Mesaelu, ma Asaria. Ona tofia lea o i latou e le tupu i ni tofiga maualuluga o lona malo.—Tanielu 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Sa faapitoa lava ona tapuaʻi Nepukanesa iā Matuka le atua sili o Papelonia. Na viiviia foʻi e le tupu Matuka i ona manumalo uma. Na iā fausia ma faamatagofieina malumalu o Matuka i Papelonia, ma le anoanoaʻi o malumalu o isi atua o Papelonia. O le tupua auro lea sa faatū i le laugatasi o Turu, atonu sa fai faapitoa mo Matuka. E aliali mai foʻi sa faalagolago tele atu Nepukanesa i togafiti faataulāitu mo le fuafuaina o ana faigā taua.
Sa faamaualuga foʻi Nepukanesa i lona toe fausia o Papelonia, le aai ma ona pa malolosi na sili atu lona telē i lo se isi aai i na aso. Na faia e Nepukanesa le aai e foliga mai e lē mafaatoʻilaloina e se tasi, i lona faamāeʻaina lea o pa atulua tetele sa amata ona fausiaina e lona tamā. Na toe faafouina e le tupu le maota tuai sa i le ogatotonu o le aai. Na ia fausia foʻi se maota e mālōlō i ai i le tau māfanafana, e tasi ma le ʻafa maila [pe tusa ma le 2 kilomita] le mamao agaʻi i le itu i mātū. Ina ia faafiafiaina lana masiofo mai Metai, o lē sa moomoo i mauga ma vaomatua o i lona atunuu, fai mai le tala na fausia ai e Nepukanesa se togālaau maualuga ma matagofie, na avea o se tasi o mataaga e fitu o le lalolagi i aso anamua.
“E lē o Papelonia tele ea lenei na aʻu faia i loʻu malosi tele lava, e fai ma fale o le malo, ia viia ai foʻi loʻu mamalu?” O upu faamaualuga na a le tupu a o femaliuaʻi solo i lona maota i Papelonia. “A o tautala mai le tupu,” na faafuaseʻi ona valea o ia. Ina ua lē toe talafeagai ona avea o ia ma tupu mo le fitu tausaga, na ʻai o ia i le mutia, e pei lava ona valoia e Tanielu. Ina ua māeʻa tausaga e fitu, ona toe tuu atu lea o le pulega o le malo iā Nepukanesa seʻia oo i lona maliu i le 582 T.L.M.—Tanielu 4:30-36.
O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?
O le ā se faamatalaga e fai e uiga iā Nepukanesa i le avea ai ma
• se tagata tau e mafaufau lelei?
• se pule?
• se tagata tapuaʻi iā Matuka?
• se tufuga?
[Faafanua]
(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)
EMEPAEA O PAPELONIA
SAMI ULAULA
Ierusalema
Vaitafe o le Eufirate
Vaitafe o le Tikarise
Nineva
Susana
Papelonia
Uro
[Ata]
Papelonia, le aai ma ona pa malolosi na sili atu lona telē i lo se isi aai i na aso
[Ata]
Sa avea le tarako ma faatusa o Matuka
[Ata]
Le togālaau maualuga ma matagofie o Papelonia
[Siata/Ata i le itulau 56]
(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)
MALO MALOLOSI O LE LALOLAGI I LE VALOAGA A TANIELU
O le tupua tele (Tanielu 2:31-45)
PAPELONIA mai le 607 T.L.M.
METAI MA PERESIA mai le 539 T.L.M.
ELENI mai le 331 T.L.M.
ROMA mai le 30 T.L.M.
AMERIKA MA PERETANIA mai le 1763 T.A.
LE LALOLAGI FEVAEVAEAʻI FAAUPUFAI i le taimi o le iʻuga
[Ata i le itulau 47]
[Ata i le itulau 58]
