1-3. (a) Aiseā e faamautinoa ai e se tinā ua lelei ma mamā foliga o lana tama? (e) Aiseā e finagalo ai Ieova e mamā ona tagata tapuaʻi, ma aiseā tatou te mananaʻo ai ina ia tatou mamā?

UA SAUNI e se tinā lana tama e alu i se mea. E faamautinoa e le tinā ua faataele o ia, ma ua lelei ma mamā ona ofu. E iloa e le tinā, e tāua tele le tumamā mo le ola mālōlōina o le tamaitiiti. Ua iloa foʻi e le tinā, o foliga o lana tama e taʻuleleia pe e taʻuleagaina ai foʻi ona mātua.

² E finagalo Ieova lo tatou Tamā o i le lagi ina ia mamā ana auauna. Ua faapea mai lana Afioga: “Seʻi o tatou faamamā . . . iā i tatou mai i mea uma e faaleagaina ai le tino ma le agaga.” * (2 Korinito 7:1) E alofa Ieova iā i tatou, ma ua silafia  e ia o le tumamā e lelei mo i tatou. E finagalo foʻi o ia ina ia taʻuleleia o ia ona o i tatou o ana Molimau. O le mea moni, e faamamaluina Ieova ma lona suafa paia i o tatou foliga mamā ma amioga mamā, ae e lē faalumaina ai o ia.​—Esekielu 36:22; faitau le 1 Peteru 2:12.

³ Talu ai ua tatou iloa e alofa Ieova i tagata mamā, e uunaʻia ai i tatou ina ia tumamā. Tatou te mananaʻo e faamamaluina o ia i o tatou olaga, ona e tatou te alolofa iā te ia. Tatou te mananaʻo foʻi e tumau i lona alofa. Seʻi o tatou talanoa la i le pogai e tausia ai le mamā, o le uiga o le mamā, ma pe e faapefea ona tatou mamā. O lenei talanoaga, o le a tatou iloa ai pe e iai se vala o le olaga e manaʻomia ona faaleleia.

4, 5. (a) O le ā le pogai autū e tatau ai ona tatou mamā? (e) E faapefea ona iloa le mamā o Ieova i ana foafoaga vaaia?

⁴ Ua faataatia e Ieova le faaaʻoaʻoga e tatou te mulimuli ai. Ua pulunaunauina i tatou e lana Afioga ina “ia faaaʻoaʻo i le Atua.” (Efeso 5:1) O le pogai autū lenei e tatau ai ona tatou mamā: O Ieova lo tatou Atua o lē e tatou te tapuaʻi i ai, e matuā mamā ma paia o ia.​—Faitau le Levitiko 11:44, 45.

⁵ E pei o le tele o isi ona uiga ma ala, e iloa le mamā o Ieova i ana foafoaga vaaia. (Roma 1:20) Na saunia le lalolagi e fai ma nofoaga mamā mo tagata. Ua faatulaga e Ieova ni faataamilosaga faalenatura e faamamā ai le ʻea ma le vai. E liua e ni meaola ninii otaota e avea ma mea aogā. Ua faaaogā e saienitisi nisi o nei meaola matuā ninii lava, ina ia faamamā suāuu ua masaa ma isi mea ua faapolusioneina ona o le manatu faapito ma le matapeʻapeʻa o tagata. E manino mai la, e tāua tele le tumamā i ʻLē na faia le lalolagi.’ (Ieremia 10:12) E tatau foʻi la ona tāua iā i tatou.

6, 7. E faapefea ona faamatilatila i le Tulafono a Mose le tatau ona tumamā o tagata e tapuaʻi i le Atua?

⁶ O se isi māfuaaga e tatau ai ona tatou mamā, auā o Ieova  lo tatou Pule Silisili Ese, e finagalo o ia ina ia mamā tagata e tapuaʻi iā te ia. I le Tulafono na tuuina atu e Ieova iā Isaraelu, na tāua tele le tumamā i le tapuaʻiga. Na faatonu mai e le Tulafono e tatau i le ositaulaga sili ona taʻele faalua i le Aso o le Togisala. (Levitiko 16:4, 23, 24) Na tatau i ositaulaga o loo faia taulaga ona fufulu o latou lima ma vae a o leʻi ofoina atu taulaga iā Ieova. (Esoto 30:17-21; 2 Nofoaiga a Tupu 4:6) Na taʻua i le Tulafono ni mea e 70 e lē mamā ai se tagata, ma lē mamā ai mo le tapuaʻiga. E leʻi mafai e se tagata Isaraelu o iai i se tulaga lē mamā, ona auai i le tapuaʻiga, ma i nisi taimi e faasalaina ai i le oti. (Levitiko 15:31) O se tasi na teena lenā faatulagaga o le faamamāina, e aofia ai le faamamā o lona tino ma ona ofu, na tatau “ona fasiotia o ia” pe vavaeesea mai le faapotopotoga.​—Numera 19:17-20.

⁷ E ui lava tatou te lē o toe ola i le Tulafono a Mose, ae ua fesoasoani ina ia tatou malamalama ai i le silafaga a le Atua. E manino mai na faamatilatila e le Tulafono, e tatau ona tumamā tagata e tapuaʻi i le Atua. E lē liliu lava Ieova. (Malaki 3:6) E lē taliaina e ia la tatou tapuaʻiga seʻi vaganā lava e “mamā ma lē taʻuleagaina.” (Iakopo 1:27) E tatau la ona tatou iloa le mea ua ia faafinagaloina mai iā i tatou i lenei mataupu.

8. O ā vala e finagalo Ieova e tatou te mamā ai?

⁸ O le mamā e pei ona taʻua i le Tusi Paia, e lē o faasino atu na o le mamā faaletino. O le mamā i le silafaga a le Atua, e aofia ai vala uma lava o o tatou olaga. E finagalo Ieova ina ia tatou mamā i ni vala se fā. O le faaleagaga, tau amio, mafaufau, ma le faaletino. Seʻi o tatou iloiloina le uiga o nei vala taʻitasi.

9, 10. O le ā le uiga o le mamā faaleagaga, ma o ā mea e teena e Kerisiano moni?

⁹ Mamā faaleagaga. Pe a faga saʻo le malama, o le mamā faaleagaga o lona uiga e lē faafefiloi faatasi le tapuaʻiga moni  ma tapuaʻiga sesē. Ina ua tuua e le nuu o Isaraelu Papelonia e toe foʻi i Ierusalema, na tatau ona latou utagiaina lenei faatonuga: “Ia ō ese mai i inā, aua tou te papaʻi atu i se mea e lē mamā; . . . ia outou tausisi i le mamā.” (Isaia 52:11) Na toe foʻi atu tagata Isaraelu ina ia toe faafoʻisia le tapuaʻiga iā Ieova. Na tatau ona mamā lenā tapuaʻiga, e lē pisipisia i aʻoaʻoga, o faiga, ma tū masani a tapuaʻiga a Papelonia, ia na faalumaina ai le Atua.

¹⁰ E tatau foʻi i Kerisiano moni i aso nei, ona matuā faaeteete ina neʻi pisipisia i latou i tapuaʻiga sesē. (Faitau le 1 Korinito 10:21.) E tatau ona mataala i lenei itu, auā ua matuā sasao taaʻiga a lotu sesē. Ua iai tū masani, o faiga, ma sauniga e fesootaʻi atu i aʻoaʻoga a lotu sesē i le tele o atunuu, e pei o le talitonuga e ola pea le agaga pe a tatou feoti. (Failauga 9:5, 6, 10) E teena e Kerisiano moni aganuu e fesootaʻi atu i talitonuga a lotu sesē. * Tatou te lē faagutugutulua i le tausiaina o tapulaa a le Tusi Paia i le tapuaʻiga mamā, ona o omiga mai i isi.​—Galuega 5:29.

11. O le ā le uiga o le mamā tau amio, ma aiseā e matuā tāua ai le tausisi i ai?

¹¹ Mamā tau amio. E tatau ona teena feusuaʻiga lē mamā uma lava ina ia tausisi i le mamā tau amio. (Faitau le Efeso 5:5.) E matuā tāua ona tatou tausisi ina ia mamā a tatou amio. Ina ia tatou tumau i le alofa o le Atua, e tatau ona tatou “sosola ese i le faitaaga” e pei ona taʻua i le mataupu o sosoo mai o lenei tusi. O i latou e faia le faitaaga e aunoa ma le salamō, “e lē fai mo latou tofi le malo o le Atua.” (1 Korinito 6:9, 10, 18) I le silafaga a le Atua, o tagata na o “ē e faia mea matagā e inosia.” Afai e lē suia a latou amioga lē mamā, “o lo latou iʻuga . . . o le oti faalua lea.”​—Faaaliga 21:8.

12, 13. O le ā le sootaga o manatunatuga ma gaoioiga, ma e faapefea ona mamā o tatou mafaufauga?

¹² Mamā le mafaufau. O gaoioiga, e tupuga mai i  mafaufauga. Afai e faaauau ona iai ni manatunatuga leaga i totonu o o tatou mafaufau ma loto, e iʻu ai lava ina tatou faia ni amioga lē mamā. (Mataio 5:28; 15:18-20) Peitaʻi, afai e faatumu o tatou mafaufau i manatu e mamā ma lelei, e uunaʻia ai i tatou e faia amioga mamā. (Faitau le Filipi 4:8.) E faapefea ona tatou tausisi i mafaufauga mamā? E tāua ona tatou teena so o se faafiafiaga e mafai ona faaeleelea ai o tatou mafaufau. * E lē gata i lea, e mafai ona faatumu o tatou mafaufau i manatu mamā, e ala i le suʻesuʻeina e lē aunoa o le Afioga a le Atua.​—Salamo 19:8, 9.

¹³ Ina ia tumau i le alofa o le Atua, e tāua ona tatou mamā i le itu faaleagaga, o amioga ma mafaufauga. O loo auʻiliʻili nei vala i isi mataupu o lenei tusi. Seʻi o tatou iloiloina loa le vala lona fā, o le mamā faaletino.

14. Aiseā e lē o se mataupu e fitoitonu i le tagata lava ia le mamā faaletino?

¹⁴ O le mamā faaletino e aofia ai le mamā o o tatou tino ma siʻomaga. Po o se mataupu lenei e fitoitonu i le tagata lava ia, ma e lē tatau ona aiā ai isi? E leai, e aafia ai foʻi ma isi, ona o i tatou o tagata tapuaʻi o Ieova. E pei ona taʻua muamua, e tāua iā Ieova lo tatou mamā faaletino, auā e mo lo tatou lelei, ma e taʻuleleia pe e faalumaina ai o ia. Seʻi mafaufau i le faataʻitaʻiga i le amataga o le mataupu. Pe a e vaai i se tamaitiiti e palapalā ma e lē fai lelei ona lavalava i taimi uma, pe e te lē manatu ai ea po o le tama a ai lenā tamaitiiti? Tatou te lē mananaʻo foʻi la e faalumaina lo tatou Tamā o i lagi, pe e taʻuleagaina la tatou galuega talaʻi, ona o o tatou foliga vaaia ma o tatou olaga. Ua faapea mai le Afioga a le Atua: “Ua matou lē faia se mea e tausuai ai, ina ia aua neʻi taʻuleagaina la matou faiva; ae i mea uma lava ua matou faailoa  atu ai i matou o ni auauna a le Atua.” (2 Korinito 6:3, 4) E faapefea la ona tatou tausisi i le mamā faaletino?

15, 16. O le ā e aofia ai i le tumamā, ma o le ā le tulaga e tatau ona iai o tatou lavalava?

¹⁵ O lo tatou tumamā ma o tatou foliga vaaia. E ui lava e eseese aganuu ma le soifuaga i atunuu taʻitasi, ae e mafai lava ona maua se fasimoli ma vai e taeele ai, ma faamautinoa ua mamā a tatou fanau ma i tatou foʻi. O le tumamā e aofia ai le fufuluina o lima i se fasimoli a o leʻi aai, pe a o leʻi saunia meaʻai, pe a uma ona faaaogā le faleese, ma pe a uma foʻi ona sui le napekini o se pepe. O le fufuluina o lima i se fasimoli e mafai ona ʻalofia ai faamaʻi ma faasaoina ai ola. E mafai ona taofia ai foʻi le pipisi o vairusi ma siama, ma lē aafia ai tagata i faamaʻi eseese o le manava tatā. I atunuu e lē o iai ni mea e lafoaʻi i ai otaotavale i fale o aiga, e mafai  ona tanumia otaotavale e pei ona sa faia i Isaraelu anamua.​—Teuteronome 23:12, 13.

¹⁶ E manaʻomia foʻi ona fai ma tatā o tatou lavalava ina ia mamā ma manaia. E lē faapea e tatau ona taugatā ofu o Kerisiano ma mulimuli i aʻega, ae e tatau ona mamā ma onomea. (Faitau le 1 Timoteo 2:9, 10.) Po o fea lava e tatou te iai, ae e tatou te mananaʻo e “faamamaluina i mea uma lava aʻoaʻoga a le Atua lo tatou Faaola,” e ala i o tatou foliga vaaia.​—Tito 2:10.

17. Aiseā e tatau ai ona mamā ma lelei o tatou fale ma siʻomaga?

¹⁷ O lo tatou fale ma siʻomaga. Atonu e faatauvaa o tatou fale, ae e tatau ona mamā ma lelei e tusa ai ma o tatou tulaga. Afai foʻi e tatou te faaaogā se taavale e ō ai i sauniga ma talaʻiga, ia tatou taumafai malosi e teu mamā totonu ma le tino o le taavale. Aua neʻi galo, e tatou te tuuina atu se molimau lelei pe a mamā o tatou fale ma siʻomaga. Ua tatou aʻoaʻoina tagata e faapea o Ieova o le Atua mamā, e na te “faafanoina . . . i latou o loo faaleagaina le laueleele,” ma ua toeitiiti ona liua lea e lona Malo lo tatou lalolagi e fai ma parataiso. (Faaaliga 11:18; Luka 23:43) Tatou te mananaʻo la e mamā o tatou fale ma meafaitino, ina ia faaali atu ai i isi tagata o loo tatou tausisi i le mamā i le taimi lenei, lea o le a ōgatusa ma le olaga mamā i le lalolagi fou o loo fotuaʻi mai.

18. E faapefea ona faaalia lo tatou faaaloalo i lo tatou Maota mo Sauniga?

¹⁸ O lo tatou maota tapuaʻi. O le alofa iā Ieova, e uunaʻia ai i tatou e faaaloalo i lo tatou Maota mo Sauniga, o le mea e faaautū i ai le tapuaʻiga moni i se vaipanoa. Pe a ō mai tagata fou i lo tatou maota, tatou te mananaʻo ina ia fiafia i latou i lo tatou nofoaga mo sauniga. E tatau ona faamamā ma toe faaleleia e lē aunoa le maota, ina ia tumau lona matagofie ma lona lelei. E faaalia le faaaloalo i lo tatou Maota mo Sauniga, e ala i le faia o so tatou sao ina ia tausi lelei. O se faaeaga le tauofo o lo tatou taimi e fesoasoani ai i le faamamāina ma “teuteu ma toe faaleleia” lo tatou nofoaga mo  le tapuaʻiga. (2 Nofoaiga a Tupu 34:10) E faatatauina foʻi na mataupu silisili pe a tatou feiloaʻi i Maota mo Fonotaga, po o se isi nofoaga e fai ai fonotaga ma tauaofiaga.

19. O le ā le mea e tatau ona tatou ʻalofia ina ia tausisia ai le mamā faaletino, ma e faapefea ona fesoasoani mai le Tusi Paia i lenei mataupu?

¹⁹ Ina ia tatou tausisi i le mamā faaletino, e ao ona tatou ʻalofia amioga ma masaniga leaga e pei o le taumafa tapaa, o le inu tele i le ʻava malosi, ma le faaaogā sesē o fualaau ma vailaau. E lē o taʻu saʻo mai e le Tusi Paia masaniga ma amioga matagā ma le leaga uma o loo taatele i aso nei, ae o loo iai mataupu silisili e mafai ona tatou iloa ai faalogona o Ieova i na mea. Talu ai ua tatou iloa le silafaga a Ieova e faatatau i na mataupu, ua uunaʻia i tatou e lo tatou alofa iā te ia ina ia uia le ala e faafiafia ai lona finagalo. Seʻi o tatou iloiloina ni mataupu silisili e lima o le Tusi Paia.

20, 21. O ā amioga e finagalo Ieova e tatou te ʻaloese mai ai, ma o le ā le māfuaaga malosi e tatou te usiusitaʻi ai?

²⁰ “O le mea lea le ʻaupele e, ona ua tuuina mai iā i tatou o nei folafolaga, o lea seʻi o tatou faamamā ai iā i tatou mai i mea uma e faaleagaina ai le tino ma le agaga, a ia faaatoatoaina le faapaiaina i le mataʻu i le Atua.” (2 Korinito 7:1) E finagalo Ieova ina ia tatou ʻaloese mai i amioga e faaleagaina ai o tatou tino ma agaga, o le agaga e faasino atu i o tatou uiga ma mafaufauga. E tatau la ona tatou teena amioga e faigatā ona tuu lea e faaleagaina ai le tino ma le mafaufau.

²¹ Ua taʻua e le Tusi Paia se māfuaaga malosi e “faamamā ai iā i tatou mai i mea uma e faaleagaina ai.” Ua faapea mai le 2 Korinito 7:1: “Ua tuuina mai iā i tatou o nei folafolaga.” O ā folafolaga? Ua folafola mai Ieova e pei ona taʻua i fuaiupu o loo muamua atu: “Ona ou talia ai lea o outou. E avea  aʻu ma o outou tamā.” (2 Korinito 6:17, 18) Seʻi manatu foʻi i ai: Ua folafola mai e Ieova e na te puipuia oe, ma alofa iā te oe e pei ona alofa se tamā i lona atalii po o se afafine. Ae e faatoʻā faataunuu e Ieova na folafolaga, pe afai e te teena mea e faaleagaina ai “le tino ma le agaga.” Pagā le valea o le melea o lenā faiā māfana ma le tautele ma Ieova, ona o le faia o na amioga ma masaniga matagā!

22-25. O ā ni mataupu silisili o le Tusi Paia e fesoasoani e tatou te teena ai amioga ma masaniga lē mamā?

²² “Ia e alofa atu iā Ieova lou Atua ma lou lotoatoa, ma lou ola atoa, ma lou mafaufau atoa.” (Mataio 22:37) Na filifilia e Iesu lenei poloaʻiga e fai ma poloaʻiga silisili. (Mataio 22:38) Ua ono ma tatau iā Ieova lo tatou alofa. O le alofa la iā te ia ma o tatou loto, tino ma le mafaufau atoa, e tatau ai ona tatou teena amioga e faapuupuuina ai o tatou ola, pe afāina ai o tatou tomai mai i le Atua e mafaufau ai.

²³ ʻUa foaʻi mai e Ieova i tagata uma le ola, ma le mānava, ma mea uma lava.’ (Galuega 17:24, 25) O le ola o se meaalofa mai i le Atua. E tatou te fia faaalia le faaaloalo i lenā meaalofa, auā e tatou te alolofa i Lē na foaʻi maia. E tatou te teena so o se masaniga po o amioga e lamatia ai lo tatou ola mālōlōina, auā ua tatou iloa o amioga faapena e faaalia ai le matuā lē faaaloalo i le meaalofa o le ola.​—Salamo 36:9.

²⁴ “Ia e alofa atu i lou tuaoi e pei o oe lava iā te oe.” (Mataio 22:39) O amioga ma masaniga lē mamā, e aafia ai lē o loo faia na amioga atoa foʻi ma ē o loo faatasi ma ia. O se faaaʻoaʻoga, e iai āuga mataʻutia o le tagata lea o loo mānavaina le asu mai i le tapaa a le isi tagata. O se tagata e faia mea e afāina ai ē o loo latou faatasi, ua solia e ia le tulafono a le Atua ia alofa i o tatou tuaoi. Ua pepelo o ia i lona faapea mai e alofa i le Atua.​—1 Ioane 4:20, 21.

²⁵ “Ia faamanatu atu pea iā i latou ina ia gauaʻi ma usiusitaʻi i malo ma pule.” (Tito 3:1) O se solitulafono i le tele o atunuu le umia po o le faaaogā o nisi o fualaau. Tatou te  lē umia pe faaaogāina ni fualaau faasāina, talu ai o i tatou o Kerisiano moni.​—Roma 13:1.

26. (a) O le ā le mea e tatau ona tatou faia ina ia tumau ai i le alofa o le Atua? (e) Aiseā o se auala sili e ola ai le tausisi i le mamā i le silafaga a le Atua?

²⁶ Ina ia tatou tumau i le alofa o le Atua, e tatau ona tausisi i le mamā i vala uma lava o le olaga. E ui lava ina faigatā, ae e mafai ona tatou lafoaʻia ma faamamao ese mai i masaniga ma amioga e faaleagaina ai. * O le auala sili lenei e ola ai, auā e aʻoaʻo i tatou e Ieova i mea e sili ona aogā iā i tatou. (Faitau le Isaia 48:17.) O le sili o na mea uma, ua faamalieina i tatou i le iloa e taʻuleleia le Atua o lē e tatou te alolofa i ai, ona o le tausisi i le mamā, ma faapea ona faatumauina ai i tatou i lona alofa.