1, 2. (a) O ā lamatiaga na feagai ma Paulo ma ana aumea i Efeso? (e) O le ā o le a tatou talanoaina i lenei mataupu?

 UA FAATUMULIA auala tetele o Efeso i tagata pisapisaō, feʻei ma taufetuli solo. Ua iai se vaega o tagata faatupu vevesi ma ua amata ni fetauaʻiga! E toʻalua nisi o le ʻaumalaga a Paulo ua puʻeina ma toso faamalosi atu. Na vave lava ona gaogao auala lautetele e iai le tele o faleoloa, a o faavave atu le motu o tagata, ma faatumulia ai le fale mataaga tele o le aai, lea e mafai ona ofi ai tagata e toʻa 25,000. O le toʻatele o tagata e lē iloa le māfuaaga o le pisapisaō, ae e latou te masalosalo, ua lamatia le malumalu o lo latou atua fafine pele o Atemisa. Ona latou alalaga ai lea: “E silisili lava Atemisa o Efeso!”—Galu. 19:34.

² O lea foʻi ua toe taumafai Satani e faaaogā le vaega faatupu vevesi e taofia ai le faasalalauina atu o le tala lelei o le Malo o le Atua. E moni o le faamataʻu mai o sauāga, e lē na o le pau lenā o le auala ua faaaogā e Satani. O le a tatou talanoaina i le mataupu lenei, le tele o faufauga leaga a Satani e taofia ai le galuega ma le autasi o Kerisiano i le uluaʻi senituri. Ae o le mea e sili ona tāua, o le a tatou vāai ai i le lē taulau o ana faufauga leaga uma, auā “ua matuā tupu tele . . . le afioga a Ieova, ma ua manumalo.” (Galu. 19:20) Aiseā na manumalo ai na Kerisiano iā Satani? O le māfuaaga lava e tasi o loo tatou manumalo ai foʻi i aso nei. Ioe, o Ieova e ona le manumalo, ae lē o i tatou. Peitaʻi, i le pei o Kerisiano i le uluaʻi senituri, e ao ona tatou mulimulitaʻi i faatonuga ua tuuina mai. E ala i le fesoasoani a le agaga o Ieova, ua mafai ai ona tatou maua uiga e fesoasoani iā i tatou e taulau manuia ai i la tatou faiva. Seʻi o tatou talanoaina muamua le faaaʻoaʻoga a Apolo.

3, 4. O le ā se mea na iloa e Akula ma Pisila e lē o iloa e Apolo, ma na faapefea ona la taulimaina lenā mataupu?

³ A o agaʻi atu Paulo i Efeso i lana malaga faamisionare lona tolu, na taunuu ai i le aai se tamāloa e igoa iā Apolo. E sau o ia mai i Alesania,  le aai taʻutaʻua o Aikupito. E iai ni uiga mataʻina o Apolo. E lelei lana tautala. E faaopoopo atu i na uiga, o ia foʻi “o se tagata . . . e poto i Tusitusiga Paia.” E lē gata i lea, ua “tumu o ia i le agaga.” Sa tautala atu Apolo ma le maelega tele ma le maumauaʻi i le aofia o tagata Iutaia i le sunako.—Galu. 18:24, 25.

⁴ Na faalogologo Akula ma Pisila i le lauga a Apolo. E mautinoa, na olioli i laʻua a o faalogo atu iā te ia o “aʻoaʻo atu ma le saʻo mea e uiga iā Iesu.” E moni aʻiaʻi mea na ia taʻua e faatatau iā Iesu. Peitaʻi, e leʻi umi se taimi ae mātauina e lenei ulugalii, e iai se mea tāua e lē o iloa e Apolo. “E na o le papatisoga a Ioane na ia iloa.” O lenei ulugalii lotomaulalo e galulue i le faia o faleʻie, e leʻi fefefe ona o le tulaga atamai ma le aʻoaʻoina lelei o Apolo. Nai lo o lea, na ʻla ave o ia, ma faamatala atili atu ma le saʻo iā te ia le ala o le Atua.’ (Galu. 18:25, 26) Na faapefea ona tali atu lenei tagata atamai ma le aʻoaʻoina lelei? O le mea moni, sa ia faaalia se uiga e sili ona tāua e mafai e se Kerisiano ona atiaʻe—o le lotomaulalo.

5, 6. Na faapefea ona avea Apolo o se tagata e aogā tele mo Ieova, ma o le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i lana faaaʻoaʻoga?

⁵ Talu ai sa talia e Apolo le fesoasoani a Akula ma Pisila, o lea na avea ai o ia o se auauna aogā a Ieova. Na malaga atu o ia i Akaia, ma “matuā fesoasoani” i tagata talitonu. Sa aogā tele lana talaʻiga i tagata Iutaia i lenā oganuu o ē na talitonu, o Iesu e lē o le Mesia na folafolaina. Na faamatala e Luka: “Ua ia matuā faamaonia le sesē o tagata Iutaia i luma o le lautele, a o ia faaalia atu iā i latou mai i Tusitusiga Paia, o Iesu o le Keriso lea.” (Galu. 18:27, 28) Maʻeu se faamanuiaga i le faapotopotoga ona o Apolo! O le mea moni, o Apolo o se tasi lea o māfuaaga na tupu tele ai “le afioga a Ieova.” O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i le faaaʻoaʻoga a Apolo?

⁶ E tāua tele mo se Kerisiano ona atiaʻe le lotomaulalo. Ua faamanuiaina i tatou taʻitoʻatasi i meaalofa eseese—o uiga masani o le tagata lava ia, o le poto masani, po o le atamai ua tatou maua mai i aʻoaʻoga. Ae peitaʻi, o nei meaalofa uma, e tatau ona sili atu ai lo tatou lotomaulalo. Auā a leai, e ono avea la o tatou tomai ma mea e tatou te faamaualuluga ai. Ma atonu e avea ai i tatou ma eleele lelei, e ono ola ai lenā vao leaga o le faamaualuga. (1 Kori. 4:7; Iako. 4:6) Pe afai e tatou te lotomaulalo moni lava, o le a tatou manatu ai e sili isi iā i tatou. (Fili. 2:3) O le a lē teena ai faasaʻoga, pe e tetee foʻi pe a aʻoaʻoina i tatou e isi. O le a lē taofimau ai foʻi ma le faamaualuga i o tatou lava manatu, pe afai ua iloa e lē o ōgatusa ma le taʻitaʻiga a le agaga paia i le taimi nei. Seʻiloga e tatou te tumau i le lotomaulalo, ona tatou faatoʻā aogā lea iā Ieova ma lona Alo.—Luka 1:51, 52.

7. Na faapefea ona faataatia e Paulo ma Apolo se faaaʻoaʻoga lelei o le lotomaulalo?

⁷ O le lotomaulalo foʻi e foʻia ai feeseeseaʻiga. Seʻi mafaufau i le naunau o Satani e faatupu feeseeseaʻiga i uluaʻi Kerisiano? Maʻeu lona fiafia pe ana faataga e nei tagata maelega o Apolo ma Paulo ni uiga faatautavā, e pei o le  felotoleagaaʻi, ina ia faauaʻi mai ai tagata o faapotopotoga iā i laʻua! E ono faigofie tele ona tupu lenā mea iā i laʻua. I Korinito, ua amata ona faapea mai nisi o Kerisiano, “O aʻu o le soo o Paulo,” a ua faapea mai isi, “O aʻu o le soo o Apolo.” Pe na talia e Paulo ma Apolo na faamatalaga e faatupu ai fevaevaeaʻiga? E leai! Na faailoa atu ma le lotomaulalo e Paulo le sao o Apolo i le galuega, ma tuuina atu iā te ia faaeaga i le auaunaga. Ona mulimuli lea o Apolo i faatonuga a Paulo. (1 Kori. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Maʻeu se faaaʻoaʻoga lelei o le lotomaulalo mo i tatou i aso nei!

8. O fea le auala na toe foʻi atu ai Paulo i Efeso, ma aiseā?

⁸ Na folafola atu e Paulo o le a ia toe foʻi i Efeso, ma na ia faia faapea. a (Galu. 18:20, 21) Ae mātau mai pe na faapefea ona toe foʻi o ia. O le taimi mulimuli na tatou vāai ai iā te ia, a o iai i Anetioka i Suria. Ina ia taunuu i Efeso, sa tatau ona alu i se malaga puupuu i Selukia, ina ia puʻe se vaa e folau atu ai i le mea e malaga i ai. Ae nai lo o lenā, na ui atu o ia “i vaipanoa i uta.” I se fua faatatau, o le malaga a Paulo lea o loo faamauina i le Galuega 18:23 ma le 19:1, e tusa ma le 1,000 maila [1,600 km]! Aiseā na filifili ai e Paulo lenei auala faigatā? Ona o lona sini ia “faamalosi i le ʻausoo uma.” (Galu. 18:23) I le pei foʻi o malaga muamua e lua a Paulo, sa iloa e ia o lana malaga lona tolu lenei sa manaʻomia ai lona taimi ma lona malosi, ma na manatu i ai e tāua ma aogā. Ua faaalia e ovasia matagaluega i aso nei ma a latou avā lea lava agaga e tasi. Pe e tatou te lē talisapaia ea lo latou alofa faataulaga?

9. Aiseā na manaʻomia ai ona toe papatisoina se vaega o soo, ma o le ā le lesona e tatou te aʻoaʻoina mai iā i latou?

⁹ Ina ua taunuu i Efeso, na maua ai e Paulo pe tusa ma le 12 soo o Ioane le Papatiso. Na papatisoina i latou i le papatisoga a Ioane, o se faatulagaga e lē o toe aogā. E lē gata i lea, e foliga mai e itiiti pe leai foʻi so latou iloa e uiga i le agaga paia. Na faamatala atu e Paulo iā i latou le tāua o le papatisoga i le suafa o Iesu, ma i le pei o Apolo na latou faaalia le lotomaulalo ma le naunau e aʻoaʻoina i latou. Ina ua uma ona papatisoina i latou i le suafa o Iesu, na latou maua le agaga paia ma nisi meaalofa faavavega. E manino mai, o le mulimuli i le taʻitaʻiga a le faalapotopotoga faatiokarate a Ieova, e aumaia ai faamanuiaga.—Galu. 19:1-7.

10. Aiseā na alu atu ai Paulo mai i le sunako i se faleaʻoga, ma o le ā le faaaʻoaʻoga ua ia faataatia mo i tatou i la tatou faiva?

¹⁰ O lea, o loo mulimuli mai se isi faaaʻoaʻoga o le agaʻigaʻi i luma. E tolu masina o talaʻi atu ma le lototele Paulo i le sunako. E ui sa ia “taumafai e faatalitonu i latou e faatatau i le Malo o le Atua,” ae na lotomaaa nisi ma avea ai ma tagata e matuā tetee. Nai lo o le maʻimau o le taimi iā i latou o ē e “fai upu  leaga i Le Ala,” ae na fuafua Paulo e lauga atu i aso taʻitasi i se faleaʻoga. (Galu. 19:8, 9) O i latou na mananaʻo e agaʻigaʻi i luma faaleagaga, sa manaʻomia ona ō atu mai i le sunako i le faleaʻoga. I le pei o Paulo, e tatou te ono faamuta ni talanoaga ma tagata e tatou te iloa e lē o fia faalogo, ae e na ona mananaʻo e finau. O loo toʻatele pea tagata e pei o ni mamoe o loo fia faalogo i la tatou feʻau faalaeiau!

11, 12. (a) Na faapefea ona faataatia e Paulo se faaaʻoaʻoga i le galue mamafa ma le fetuutuunaʻi? (e) Ua faapefea ona taumafai Molimau a Ieova e galulue mamafa ma fetuutuunaʻi, i la latou faiva i le lautele?

¹¹ Atonu na lauga atu Paulo i lenā faleaʻoga i aso taʻitasi, mai i le 11:00 i le taeao seʻia oo i le 4:00 i le afiafi. (Galu. 19:9) E foliga mai o le taimi lenā o le aso e sili ona toʻafilemu, ae sili foʻi ona vevela, a o mālōlō le toʻatele mai i a latou galuega mo se taumafataga. Seʻi manatu, pe ana mulimuli Paulo i lenā faasologa pisi mo le lua tausaga, o lona uiga la e na te faaalu le silia i le 3,000 itula e aʻoaʻo atu ai. b O le tasi lenei o auala na tupu tele ai ma salalau atu le afioga a Ieova. Sa galue mamafa ma fetuutuunaʻi Paulo. Sa fetuunaʻi e Paulo lana faasologa, ina ia fetaui lana faiva ma manaʻoga o tagata o le nuu. O le ā le iʻuga? “Ua faalogo i le upu a le Alii i latou uma o i le itumalo o Asia, e aofia ai tagata Iutaia atoa foʻi ma Eleni.” (Galu. 19:10) Maʻeu se molimau māeʻaeʻa na ia avatu!

¹² Ua faapena foʻi ona galulue mamafa ma fetuutuunaʻi Molimau a Ieova i aso nei. E tatou te taumafai foʻi ina ia fesootaʻi atu i tagata, i so o se taimi ma so o se nofoaga e maua ai. E tatou te molimau atu i auala tetele, i nofoaga faitele,  ma mea e paka ai taavale. E mafai foʻi ona tatou talanoa atu i tagata e ala i telefoni po o le tusia o ni tusi. Ma i le galuega mai i lea fale i lea fale, e tatou te taumafai e oo atu i tagata, i taimi talafeagai e maua ai i o latou aiga.

13, 14. (a) O le ā na mafai ona faia e Paulo ona o le fesoasoani a Ieova? (e) O le ā le mea sesē na faia e atalii o Seva, ma o le ā le manatu sesē o loo iai i le toʻatele o tagata ua faapea mai o Kerisiano i aso nei?

¹³ Ua faailoa mai e Luka iā i tatou se vaitaimi mataʻina na faia ai e Paulo “galuega mamana,” ona o le fesoasoani a Ieova. E oo lava i fasi ʻie ma ofu na ia ofuina, na avatu i tagata mamaʻi ma mālōlō ai. O auala foʻi na sa tutuliese ai agaga leaga. c (Galu. 19:11, 12) O nei ituaiga o manumalo mataʻina mai i ʻau a Satani, na matuā tosina mai ai tagata, ae e lē o tagata uma.

¹⁴ O “nisi tagata Iutaia na faimalaga solo e tutuli temoni,” ua taumafai e faataʻitaʻi i vavega na faia e Paulo. Na taumafai nisi o na tagata Iutaia e tutuli temoni, e ala i le faaaogāina o le suafa o Iesu ma Paulo. Na taʻua e Luka se faaaʻoaʻoga i atalii e toʻafitu o Seva, o sui o se aiga o ositaulaga, o ē na taumafai e faia lenei mea. Na faapea atu le temoni iā i latou: “Ou te iloa Iesu ma Paulo; a o ai la outou?” Ona osofaʻia lea o i latou e le tagata ua iai le agaga leaga ua pei o se manu feʻai, ona sosola ai lea o i latou ua manunuʻa ma lē lavalavā. (Galu. 19:13-16) O se manumalo aʻiaʻi lenei o le “afioga a Ieova,” i le manino o le eseesega o le mana na foaʻi atu iā Paulo, ma le leai o se mana o na tagata o lotu sesē. E faitau miliona tagata i aso nei e iai le manatu sesē, e tau lava o le valaau i le suafa o Iesu po o le avea o se tasi ma “Kerisiano,” ua lava lea. E pei ona faaalia e Iesu, e na o i latou e faia le finagalo o lona Tamā e iai le faamoemoe moni mo le lumanaʻi.—Mata. 7:21-23.

15. Pe a iai ni mea e fesootaʻi atu ma faiga faaagaga, e faapefea ona tatou mulimuli i faaaʻoaʻoga a tagata Efeso?

¹⁵ O le faalumaina o atalii o Seva, na iʻu ai ina matataʻu le toʻatele i le Atua, ma uunaʻia ai foʻi isi e talitonu ma lafoaʻi faiga faaagaga. Na matuā taaʻina  aganuu a Efeso i faiga faataulāitu. Sa tusia i tusi le tele o faiga faalauatau ma tapui, faapea foʻi upu faataulāitu sa lagi faapese. Na uunaʻia le toʻatele o tagata Efeso e aumai a latou tusi e faatatau i faiga faataulāitu, ma susunu i luma o le lautele—e ui o nei tusi e faitau afe tālā le tau pe a faatusatusa i aso nei. d Ua taʻua e Luka e faapea: “O lea, ua matuā tupu tele ai le afioga a Ieova, ma ua manumalo.” (Galu. 19:17-20) Maʻeu se manumalo ofoofogia o le upu moni mai i aʻoaʻoga pepelo ma faiga faatemoni! Na faataatia e na tagata faamaoni se faaaʻoaʻoga lelei mo i tatou i aso nei. Ua faapena foʻi ona tatou ola i se lalolagi ua matuā aafia i faiga faaagaga. Pe a tatou maua se mea e fesootaʻi atu ma faiga faaagaga, e tatau ona tatou faia e pei ona sa faia e tagata Efeso—ia aveese loa lava! Seʻi o tatou taumamao mai i nei faiga inosia e tusa lava po o le ā le tulaga.

16, 17. (a) Faamatala pe na faapefea ona amata e Temetiu le vevesi i Efeso. (e) Na faapefea ona faaalia e tagata Efeso lo latou maelega valea?

¹⁶ Ua tatou oo nei i le togafiti a Satani e pei ona faamatalaina e Luka i lana tusi e faapea, “ua tupu ai se vevesi tele ona o Le Ala.” E na te leʻi faateleina ni faamatalaga. e (Galu. 19:23) Na amata e se tagata fai mea siliva e igoa iā Temetiu le vevesi. Sa ia talanoa atu i isi tagata e gaosia mea faapena, ma faamanatu atu iā i latou e maua le tamaoaiga i le faatau atu o tupua. Na faapea atili atu, o le feʻau o loo talaʻia e Paulo e faaleagaina ai la tatou pisinisi, talu ai e lē tapuaʻi Kerisiano i tupua. Ona ia talosaga atu lea i tagata lotonuu o loo i tulaga taualoa, ma lapataʻia i latou “o le a faalēaogāina” le mamalu o lo latou atua fafine sili o Atemisa ma lo latou malumalu lauiloa i le lalolagi.—Galu. 19:24-27.

¹⁷ O le lauga a Temetiu, na faataunuu ai mea na ia manaʻo i ai. Na amata ona alalaga tagata faimea siliva, “E silisili lava Atemisa o Efeso!” ona matuā vevesi ai lea o le aai ma iʻu ai i le tulaga e pei ona faamatalaina i le amataga o lenei mataupu. f O le agaga faataulaga o Paulo, na naunau ai e alu atu e talanoa i tagata i le fale mataaga, ae na ʻaiʻoi atu le ʻausoo e aua neʻi alu auā e lamatia ai lona ola. O se tagata e igoa iā Alesana, sa tū i luma o le motu o  tagata ma taumafai e tautala atu. Talu ai o ia o se tagata Iutaia, atonu sa naunau ai e faamatala atu le eseesega o tagata Iutaia ma nei Kerisiano. Peitaʻi, e leʻi ano i ai le motu o tagata i nei faamatalaga. Ina ua latou iloa o ia o se Iutaia, ona alalaga lea pe ā ma le lua itula ma faapea atu, “E Silisili lava Atemisa o Efeso.” Talu mai lenā taimi, e leʻi suia lava le uiga maelega valea o na tagata mapolotu. O loo avea pea lenā uiga ma mea ua lē fetuutuunaʻi ai tagata.—Galu. 19:28-34.

18, 19. (a) Na faapefea ona faatoʻafilemu e le pulenuu o le aai le vaega faatupu vevesi i Efeso? (e) Ua faapefea ona puipuia tagata o Ieova e i latou o loo pulea malo, ma o le ā sa tatou vaega e fai ina ia maua ai lenā puipuiga?

¹⁸ Mulimuli ane, na faatoʻafilemu e le pulenuu le motu o tagata. O lenei tamāloa tomai ma mafaufau lelei, na ia faamautinoa i tagata faatupu vevesi, e lē o lamatia lo latou malumalu ma lo latou atua fafine mai i nei Kerisiano, e leʻi faia foʻi e Paulo ma ana aumea se solitulafono faasaga i le malumalu o Atemisa, ma o loo faataatia ni fuafuaga e uiga i lenei mataupu. Atonu o le faamatalaga sili ona aogā na ia faamanatu atu i tagata faatupu vevesi, ua lamatia i latou ona ua latou faatupu le ita o Roma, ona o lenei faatasiga e lē faaletulafono ma le lē pulea. O lea, na ia faataape ai le motu o tagata. E pei lava ona vave ona tupu lo latou ita, ua faapena foʻi ona vave mou atu ona o nei upu logoleleia.—Galu. 19:35-41.

¹⁹ E lē o se taimi muamua lea ua gaoioi ai se tagata agamalu ma faautauta e pulea le aai, ina ia puipuia soo o Iesu, ma e lē o se taimi mulimuli foʻi lea. O le mea moni, na muaʻi vaaia e le aposetolo o Ioane i se faaaliga e faapea, i nei aso e gata ai, o i latou o loo pulea lenei lalolagi lea o loo faaatagia e le eleele, o le a soloiesea le anoanoaʻi o sauāga a Satani faasaga i soo o Iesu. (Faaa. 12:15, 16) Na faamaonia le moni o lenā mea. O le tele o faamasinoga, ua gaoioi ai faamasino e lē faaituʻau, e puipuia le aiā tatau a Molimau a Ieova e faatasitasi ai mo le tapuaʻiga, ma talaʻi atu le tala lelei i isi. O le mea moni, o a tatou amioga lelei na saosaolaumea i na manumalo. E foliga mai o le amio a Paulo na faaaloalogia ai o ia e nisi o tagata maualuluga i Efeso, ma ua latou pulunaunau ai ia saogalemu o ia. (Galu. 19:31) Tau ina ia avea la tatou amio faamaoni ma le faaaloalo, e fiafia mai ai tagata e tatou te feiloaʻi i ai. E tatou te lē iloa po o le ā le tele o iʻuga lelei e ono oo i ai.

20. (a) O ā ni ou lagona e faatatau i le auala na manumalo ai le afioga a Ieova i le uluaʻi senituri, ma i aso nei? (e) O le ā sau faaiʻuga e faatatau i le manumalo o Ieova i aso nei?

²⁰ Pe e lē o se mea ea e fiafia ai le mātauina na “matuā tupu tele . . . le afioga a Ieova, ma ua manumalo” i le uluaʻi senituri? E faapena foʻi ona tatou fiafia e vāai atu, o loo lagolagoina e Ieova manumalo faapena i o tatou aso. Pe e te lē manaʻo e faia ai sau vaega i na manumalo e tusa lava pe itiiti? Ia aʻoaʻo mai i faaaʻoaʻoga na tatou talanoaina. Ia tumau i le lotomaulalo, ia ōgatasi ma le faapotopotoga agaʻigaʻi i luma a Ieova, ia faaauau ona galue malosi, teena faiga faaagaga, ma avatu se molimau māeʻaeʻa e ala i lau amio faamaoni ma le faaaloalo.