1-3. (a) Na faapefea ona taʻitaʻia Paulo ma ana aumea e le agaga paia? (e) O ā mea na tutupu o le a tatou iloiloina?

 UA TUUA e se vaega o fafine le aai o Filipi i Maketonia. E leʻi umi se taimi, ae taunuu loa i le vaitafe vāitiiti o Gangites. E tusa ai ma la latou tū masani, ua nonofo i le autafa o le vaitafe ma tatalo i le Atua o Isaraelu. Na silafia mai i latou e Ieova.—2 No. 16:9; Sala. 65:2.

² I le taimi lava lenā, na tuua ai e ni tamāloloa le aai o Lusa, i le itu i saute o Kalatia e silia ma le 500 maila [800 km] i sasaʻe o Filipi. Ina ua mavae ni nai aso, ona latou taunuu lea i auala tetele laulelei o Roma, e agaʻi atu i le itu i sisifo i se vaipanoa i le itumalo o Asia, e sili ona toʻatele tagata e nonofo ai. Ua naunau nei tamāloloa—o Paulo, Sila, ma Timoteo e malaga atu i lenā auala, ina ia asiasi i Efeso ma isi aai e nonofo ai le faitau afe o tagata, e manaʻomia ona faalogo e uiga i le Keriso. E ui i lea, a o leʻi amata la latou malaga, na taofia i latou e le agaga paia ona o se māfuaaga e lē o taʻua i le Tusi Paia. Ua faasā ona latou talaʻi i Asia. Aiseā? Talu ai, na manaʻo Iesu e ala i le agaga o le Atua—e taʻitaʻi Paulo ma lana ʻaumalaga e ō atu i Asia Itiiti e ui atu i le Sami o Ainea, ma taunuu atu i le autafa o le Vaitafe o Gangites.

³ O loo iai ni lesona tāua mo i tatou i aso nei i le auala na taʻitaʻia ai e Iesu Paulo ma lana ʻaumalaga, i lenā faigāmalaga uigaese i Maketonia. O lea, seʻi o tatou toe iloiloina nisi o mea na tutupu i le malaga faamisionare lona lua a Paulo, lea na amata pe tusa o le 49 T.A.

4, 5. (a) O le ā le mea na tupu i le ʻaumalaga a Paulo a o latalata i Pitunia? (e) O le ā le faaiʻuga na faia e le ʻausoo, ma o le ā na iʻu iai?

⁴ Ina ua taofia la latou talaʻiga i Asia, na agaʻi atu loa Paulo ma ana aumea i mātū ma talaʻi i aai o Pitunia. Ina ia taunuu i inā, e tatau ona latou savavali mo ni aso i auala lauleaga, e ui atu i aai tutū solo o Ferukia ma Kalatia e lē toʻatele nisi e nonofo ai. Peitaʻi, ina ua latou latalata atu i Pitunia, na toe taofia ai foʻi i latou e Iesu e ala i le agaga paia. (Galu. 16:6, 7) E oo ane i le taimi lenā, atonu ua lē mautonu nei tamāloloa. Ua latou iloa mea e talaʻi, le auala e talaʻi ai, ae e lē iloa po o fea e ō  e talaʻi ai. E foliga mai ua maua le avanoa e talaʻi ai i Asia—ae ua lē faatagaina. Ua maua foʻi le avanoa e talaʻi ai i Pitunia—ae ua lē faatagaina foʻi. E ui i lea, sa faaauau ona maumauaʻi Paulo e saʻili pea ni avanoa e talaʻi atu ai. Sa faia ai loa e le ʻaumalaga se faaiʻuga e latou te leʻi fuafuaina. Ua latou agaʻi atu i sisifo ma savavali mo le 350 maila [550 km], ma pasia lea aai ma lea aai seʻia taunuu i le taulaga o vaa o Teroa, le auala e masani ona ui atu ai i Maketonia. (Galu. 16:8) O i inā, o le taimi lona tolu lea na taumafai ai Paulo, ma ua maua ai le avanoa.

⁵ Na faamatala e le tusitala o le Evagelia o Luka, le mea na tupu ina ua faatasi atu ma le ʻaumalaga a Paulo i Teroa: “Ua maua e Paulo se faaaliga i le pō, o loo tū se tamāloa Maketonia ma ʻaiʻoi ane iā te ia: ʻIa e sau i Maketonia e fesoasoani mai iā i matou.’ Ina ua uma ona ia vaaia le faaaliga, ona matou sauni lea e ō i Maketonia. Ua matou manatu ua faatonuina i matou e le Atua e folafola atu le tala lelei iā i latou.” a (Galu. 16:9, 10) O lea la, ua iloa nei e Paulo le mea e ō e talaʻi ai. Maʻeu le olioli o Paulo ona o lona lē faavaivai a o faimalaga mai! Ona folau atu loa lea o i latou e toʻafā i Maketonia.

6, 7. (a) O le ā se lesona e tatou te aʻoaʻoina mai i le mea na tupu i le malaga a Paulo? (e) O ā ni faamautinoaga e tatou te maua mai i le mea na tupu iā Paulo?

⁶ O le ā le lesona e tatou te aʻoaʻoina mai i lenei tala? Mātau le mea lenei: Na faatoʻā taʻitaʻia Paulo e le agaga o le Atua ina ua amata ona alu lana malaga i Asia, na faatoʻā avatu e Iesu faatonuga iā Paulo ina ua latalata i Pitunia, ma na faatoʻā faatonu e Iesu Paulo e alu i Maketonia ina ua taunuu i Teroa. E ono taʻitaʻia  i tatou i aso nei i se auala faapena e Iesu, le Ulu o le faapotopotoga. (Kolo. 1:18) O se faaaʻoaʻoga, atonu na tatou mafaufau e fia auauna o se paeonia, pe siitia atu foʻi i se nofoaga o loo manaʻomia tele ai tagata talaʻi o le Malo. Peitaʻi, atonu e faatoʻā taʻitaʻia i tatou e Iesu, e ala i le agaga paia o le Atua ina ua uma ona uia laasaga uma e faataunuu ai o tatou sini. Aiseā? Mafaufau i le faataʻitaʻiga lenei: E faatoʻā mafai e le ave taavale ona faatonu le taavale e afe i le itu taumatau po o le itu agavale, pe afai o loo minoi le taavale. I se tulaga tutusa, e faatoʻā taʻitaʻia i tatou e Iesu i le faateleina o la tatou faiva, pe afai o loo tatou gaoioi—ma pe afai o loo tatou faia ni taumafaiga malolosi.

⁷ Ae e faapefea pe afai e lē taulau a tatou taumafaiga i le taimi lava lenā? Po o le a tatou fiu, ma manatu e lē o taʻitaʻia i tatou e le agaga paia o le Atua? E leai. Manatua sa feagai foʻi Paulo ma tulaga faapena. Peitaʻi, sa faaauau pea ona ia saʻili seʻia oo ina maua le avanoa e talaʻi ai. E tatou te mautinoa foʻi, o le finafinau e saʻilia pea se “faitotoʻa lautele e fai ai le galuega,” o le a tauia.—1 Kori. 16:9.

8. (a) Faamatala pe faapeʻī le aai o Filipi. (e) O le ā le mea fiafia na tupu ina ua talaʻi atu Paulo i le “nofoaga e fai ai tatalo”?

⁸ Ina ua taunuu i le itumalo o Maketonia, na agaʻi loa Paulo ma lana ʻaumalaga i Filipi—o se aai e mitamita ona tagata i le avea ma tagatānuu o Roma. Auā o loo nonofo ai i inā fitafita Roma ua litaea, ma sa pei ai le kolone o Filipi o se faatusa laʻitiiti o le atunuu o Italia—ma ua pei o se tamaʻi aai o Roma ua tū i totonu o Maketonia. I tua o le faitotoʻa o le aai, i tafatafa o se vaitafe vaiti, na maua ai e misionare se nofoaga na latou manatu “o se nofoaga e fai ai tatalo.” b I le Sapati, na ō ifo ai i latou i lenā nofoaga ma maua nisi o fafine o loo faapotopoto ai i inā e tapuaʻi i le Atua. Ona nonofo lea i lalo o soo ma talanoa atu iā i latou. Ua faalogo se fafine e igoa iā Litia, ma ua “tatala e Ieova lona loto.” Na matuā ootia le loto o Litia i mea na ia aʻoaʻoina mai i misionare, o lea na papatisoina ai o ia ma lona ʻauaiga. Ona ave lea e ia o Paulo ma lana ʻaumalaga ma nonofo i lona fale. c—Galu. 16:13-15.

9. E faapefea ona faataʻitaʻi le toʻatele i aso nei i le faaaʻoaʻoga a Paulo, ma o ā ni faamanuiaga e iʻu i ai?

⁹ Seʻi manatu i le olioli o Litia ina ua papatisoina o ia! Maʻeu le fiafia atonu na oo iā Paulo i lona taliaina o le valaaulia “e sau i Maketonia,” ma ua silafia e Ieova, e talafeagai ona faaaogā o ia ma ana aumea e tali atu i tatalo a na fafine matataʻu i le Atua! E toʻatele uso ma tuafāfine i aso nei—o talavou ma ē matutua, nofofua ma ē faaipoipo—ua siitia atu foʻi i nofoaga o loo manaʻomia tele ai tagata talaʻi o le Malo. O le mea moni, o loo fesagaʻi i latou ma faigatā, ae o se mea noa pe a faatusatusa atu i le lotomalie e lagona a o maua tagata e pei o Litia, o ē e talia ma faatatau upu moni o le Tusi Paia. Pe e mafai ona e  faia ni fetuutuunaʻiga ina ia e ʻalu atu’ i se oganuu o loo manaʻomia tele ai le fesoasoani? O loo faatali mai faamanuiaga mo oe. O se faaaʻoaʻoga, manatu iā Arona, o se uso ua 20 ona tausaga, o lē na siitia atu i se atunuu i Amerika Tutotonu. Na ia faaleo atu lagona o loo moomoo i ai le toʻatele i lona faapea atu: “Ua fesoasoani loʻu auauna i isi atunuu, ina ia tuputupu aʻe ai faaleagaga ma mafuta vavalalata atu ai iā Ieova. E ese le manaia o le auaunaga i le fanua, ma e valu aʻu suʻesuʻega faale-Tusi Paia o loo faia!”

10. Na faapefea ona aafia ai gaoioiga faatemoni i le faapogaia o sauāga na oo iā Paulo ma ana aumea?

¹⁰ E mautinoa, ua matuā lilivau Satani ona ua mauaa le tala lelei i lenā vaega o le lalolagi, lea sa pule ai o ia ma ana temoni e aunoa ma le faalavelavea. E lētioa la ona matuā taumafai temoni e faapogaia sauāga uma na oo iā Paulo ma ana aumea! A o latou asiasi atu pea i le nofoaga e fai ai tatalo, na taumulimuli solo iā i latou le auauna teine na ulutinoina e temoni, lea na maua mai ai tupe a ona matai i ana valoaga, ma alaga atu e faapea: “O nei tane o pologa a le Atua Silisili Ese, ma o loo folafolaina atu iā te outou le ala i le faaolataga.” Atonu na faapogaia e le temoni le alaga atu o le teine i nei upu e faafoliga atu ai, e tasi lava le puna o ana valoaga, ma aʻoaʻoga a Paulo. O le faia faapea, na taaʻina ese ai manatu o tagata o loo vaavaai ane, mai i soo moni o Keriso. Ae na faatoʻafilemu e Paulo le teine i le tuliesea o le temoni.—Galu. 16:16-18.

11. O le ā le mea na tupu iā Paulo ma Sila, ina ua uma ona tuliese le temoni mai i le teine?

¹¹ Sa matuā feita matai o lenei auauna teine, ina ua latou iloa ua leai le puna sa faigofie ona maua ai a latou ʻoa. Na latou fetoso iā Paulo ma Sila i le nofoaga faitele, lea e masani ona fai ai faamasinoga e sui o le malo o Roma. Sa talosaga matai o lenei teine i faamasino faailoga tagata ma le lotonuu e faapea: “Ua matuā faalavelave mai nei tagata i lo tatou aai. O i laʻua o ni Iutaia, ma ua la folafola atu tū e faasā ona tatou talia pe faia foʻi, ona o i tatou o ni tagata Roma.” Na vave ona maua iʻuga o la latou talosaga. “Ona tetee atu lea o le motu o tagata [o loo i le maketi] iā i laʻua [Paulo ma Sila],” ma avatu loa e le faamasino lana faatonuga ina ia “sasa i laʻua i laau.” Ina ua māeʻa lenā, ona fetoso atu lea o Paulo ma Sila i le falepuipui. Ona tuu lea o i laʻua e le pule o le falepuipui i le potu pito i totonu, ma faamau o la vae i laau. (Galu. 16:19-24) Ina ua tapuni e le pule o le falepuipui le faitotoʻa, ona faatumulia lea o le potu i le pōuliuli, ma ua lē mafai ai e le isi ona iloa atu le isi. Peitaʻi, o loo silafia mai e Ieova.—Sala. 139:12.

12. (a) O le ā le vaaiga a soo o Iesu i sauāga, ma aiseā? (e) O ā ituaiga o teteega o loo faaaogā pea e Satani ma ona sui?

¹² I tausaga muamua atu, na taʻu atu ai e Iesu i ona soo e faapea: “E latou te faasauā foʻi iā te outou.” (Ioa. 15:20) O lea, ina ua taunuu Paulo ma lana ʻaumalaga i Maketonia, na nofosauni i latou e faafetaiaʻia teteega. Ina ua  tutupu sauāga, na latou manatu iai e lē o se faailoga o le lē fiafia o Ieova, ae e faaalia ai le ita o Satani. I aso nei, o loo faaaogā pea e sui o Satani metotia sa faaaogā i Filipi. Ua tuuaʻia sesē e tagata taufaasesē i tatou i aʻoga ma fale faigaluega, ma ua faateteleina ai teteega. I nisi atunuu, ua tuuaʻia sesē i tatou i faamasinoga e tagata lotu tetee, i le faapea mai: ʻO nei Molimau, ua latou faatupu le vevesi e ala i le aʻoaʻoina o tū, e lē tutusa ma o “tatou talitonuga.”’ I nisi nofoaga, e sasaina ai o tatou uso talitonu ma lafo i le falepuipui. Peitaʻi, o loo silafia mai e Ieova.—1 Pete. 3:12.

13. O ā mea na tutupu na māfua ai ona fesili le leoleo o le falepuipui: “O le ā se mea e ao ona ou faia ina ia faaolaina ai aʻu?”

¹³ Atonu na manaʻomia e Paulo ma Sila sina taimi e la te mafaufau loloto ai i fevesiaʻiga na tutupu i lenā aso. Ae i le vaeluapō, ua teʻa le tigā o o la manuʻa ma “ua tatalo . . . ma usu viiga i le Atua.” Ona faafuaseʻi lea ona lūlūina le falepuipui i se mafuiʻe! Ua ala le leoleo o le falepuipui, ma ua vaai atu ua matalatala faitotoʻa, ona fefe ai lea o ia ma manatu ua sosola pagota. Sa iloa o le a faasalaina o ia ona ua tuu pagota e sosola, o lea na “seʻi aʻe lana pelu o le a pule i lona ola.” Ae ua alaga atu Paulo: “Aua neʻi e faia lenā mea iā te oe, o loo matou iai uma lava i inei!” Ona fesili atu lea o le leoleo o le falepuipui o loo popole: “Lua susuga e, o le ā se mea e ao ona ou faia ina ia faaolaina ai aʻu?” E lē mafai e Paulo ma Sila ona faaolaina o ia, ae e na o Iesu e mafaia. Ona la tali atu lea: “Ia e talitonu i le Alii o Iesu, ona faaolaina ai lea o oe.”—Galu. 16:25-31.

14. (a) O le ā le fesoasoani na avatu e Paulo ma Sila i le leoleo o le falepuipui? (e) O le ā le faamanuiaga na maua e Paulo ma Sila i lo la faafetaiaʻia ma le olioli o sauāga?

¹⁴ Pe na sau mai i le loto le fesili a le leoleo o le falepuipui? E leʻi masalomia e Paulo le faamaoni o le loto o lenei tagata. O le leoleo o le falepuipui, o se tagata o Nuu Ese e lē iloa Tusitusiga Paia. A o leʻi avea o se Kerisiano, sa manaʻomia ona ia aʻoaʻoina ma talia upu moni faavae o Tusitusiga Paia. O lea, na faaalu ai e Paulo ma Sila se taimi e ʻtaʻu atu ai le afioga a Ieova iā te ia.’ A o uaʻi totoʻa atu i aʻoaʻoga mai i Tusitusiga Paia, atonu na galo ai i nei tamāloloa o la tigā mai i le sasaina o i laʻua. O lea, na mātauina ai e le leoleo o le falepuipui manuʻa tugā i o la tua, ma na ia fusifusia ai. “Ona papatisoina ai loa lea o ia ma lona aiga atoa.” Maʻeu se faamanuiaga na maua e Paulo ma Sila, ona o le faafetaiaʻia ma le olioli o sauāga!—Galu. 16:32-34.

15. (a) Ua faapefea ona mulimuli le toʻatele o Molimau i aso nei i le faaaʻoaʻoga a Paulo ma Sila? (e) Aiseā e tatau ai ona tatou asiasi atu pea i aiga o i latou e nonofo i la tatou oganuu?

¹⁵ I le pei o Paulo ma Sila, e toʻatele Molimau i aso nei o loo talaʻia le tala lelei a o faafalepuipuiina ona o lo latou faatuatua, ma ua maua ai iʻuga lelei. O se faaaʻoaʻoga, i se tasi o atunuu e faasā ai la tatou galuega, na iai le taimi na maua ai e le 40 pasene o Molimau uma e nonofo ai i inā, le upu moni e uiga iā Ieova a o iai i le falepuipui! (Isa. 54:17) Mātau foʻi, na talosaga atu le  pule o le falepuipui mo se fesoasoani, ina ua faatoʻā uma ona lūlū le mafuiʻe. E faapena foʻi nisi tagata i aso nei, o ē e leʻi talileleia lava le feʻau o le Malo, na latou faia faapea ina ua uma ona aafia i se mala na tupu faafuaseʻi. O le asiasi atu pea lava pea iā i latou e nonofo i la tatou oganuu, e faamautinoa ai o loo tatou avanoa e fesoasoani atu iā i latou.

16. Na faapefea ona suia le tulaga o mea ina ua uma ona sasaina Paulo ma Sila?

¹⁶ I le taeao ina ua uma ona sasaina i laʻua, na faatonuina ai e le faamasinoga ia tatala Paulo ma Sila. A ua faapea atu Paulo: “Na latou sasaina i maʻua i luma o tagata, e ui o i maʻua o tagata Roma e leai se sala, ma tuuina i maʻua i le falepuipui. Ae po ua latou mananaʻo ea e tatala faalilolilo i maʻua? E leai! Ia fai i ai e ō mai e tatala i maʻua.” Ina ua iloa o i laʻua o tagatānuu Roma, sa “fefefe” le faamasinoga ina ua latou lē amanaʻia le aiā tatau a nei tagata. d Na suia le tulaga o mea. Na sasaina le ʻausoo i luma o le lautele, a o lenei e tatau ona faatoese le faamasinoga i luma o le lautele. Ona latou ʻaiʻoi atu lea iā Paulo ma Sila ia ō ese ma Filipi. Na usitaʻi nei soo e toʻalua, ae na la faaaluina muamua se taimi e faamalosiau atu ai i le vaega o le ʻausoo ua faatoʻateleina. Ona la ō ese loa lea.

17. O le ā le lesona tāua ua aʻoaʻoina e soo fou i le mātauina o le onosaʻi o Paulo ma Sila?

¹⁷ Pe ana latou amanaʻia muamua le aiā a Paulo ma Sila o ni tagatānuu o Roma, atonu e lē sasaina i laʻua. (Galu. 22:25, 26) Peitaʻi, e ono manatu ai le ʻausoo i Filipi, ua faaaogā e nei tagata lo la tulaga o ni tagatānuu o Roma, ina ia faasao ai i laʻua mai puapuaga ona o le Keriso. Na faapefea ona aafia ai le faatuatua o soo e lē o ni tagatānuu o Roma i lenei mea? Auā o le mea moni, o le a lē puipuia e le tulafono i laʻua mai le sasaina. O lea la, o le onosaia o faasalaga, na faaalia ai e Paulo ma lana aumea i tagata talitonu fou e ala i faaaʻoaʻoga, e mafai e soo o Keriso ona tutūmausalī i sauāga. E lē gata i lea, o le finau atu ina ia amanaʻia lo laʻua tulaga o ni tagatānuu, na faamalosia ai e Paulo ma Sila le faamasinoga ia faailoa atu i le lautele, ua lē tusa la latou gaoioiga ma le tulafono. O le faia faapea, atonu na taofia ai i latou mai i le faileagaina o uso talitonu o Paulo, ma saunia ai se puipuiga faaletulafono mai i osofaʻiga faapena i le lumanaʻi.

18. (a) E faapefea ona faataʻitaʻi ovasia Kerisiano i aso nei i le faaaʻoaʻoga a Paulo? (e) E faapefea ona tatou ʻpuipuia ma faamautūina faaletulafono le tala lelei’ i o tatou aso?

¹⁸ I aso nei, ua taʻitaʻia e ovasia Kerisiano le faapotopotoga e ala i a latou faaaʻoaʻoga. E tatau i ovasia ona faia so o se mea e latou te faatalitalia e faia e uso talitonu. I le pei foʻi o Paulo, e tatou te iloilo ma le faaeteete le taimi e tatau ai ona faaaogā la tatou aiā tatau faaletulafono, ina ia maua ai le  puipuiga. Pe a manaʻomia, e tatou te talosaga atu i faamasinoga a nuu, faaleatunuu, ma faavaomalo ina ia maua le puipuiga faaletulafono e faaauau ai la tatou tapuaʻiga. O lo tatou sini, e lē o le toe faaleleia o le vā fealoaʻi, ae ʻo le puipuia ma le faamautūina faaletulafono o le tala lelei,’ e pei ona tusi atu ai Paulo i le faapotopotoga i Filipi, pe ā ma le sefulu tausaga ina ua mavae le faafalepuipuiina o ia i inā. (Fili. 1:7) Peitaʻi, e tusa lava po o le ā le iʻuga na oo iai lenā faamasinoga, ae i le pei o Paulo ma ana aumea, e tatou te maumauaʻi e faaauau pea ona “folafola atu le tala lelei,” i so o se mea e taʻitaʻiina i ai i tatou e le agaga o le Atua.—Galu. 16:10.