1-3. (a) O le ā le tulaga mataʻutia o loo fesagaʻi ma Setefano, ae na faapefea ona ia tali atu i ai? (e) O ā fesili o le a tatou iloiloina?

 O LOO tū Setefano i luma o faamasino i totonu o se potu ua faatumulia i tagata mamalu, o loo nonofo faataaliʻoliʻo ai tane e toʻa 71, atonu e latalata i le malumalu i Ierusalema. O le aso lenei o loo nofoia ai e le ʻau Saniterini le faamasinoga e faamasinoina ai Setefano. O nei faamasino, o ni tagata e pulepuletutū ma malolosi a latou taaʻiga, ma o le toʻatele o i latou e lē faaaloalo i lenei soo. O le mea moni, o le tamāloa o loo taʻitaʻia le faamasinoga, o le Ositaulaga Sili o Kaiafa, o lē sa taʻitaʻia foʻi le faamasinoga, lea na faasalaina ai e le ʻau Saniterini Iesu Keriso i le oti i nai masina ua mavae. Pe na fefe Setefano?

² E iai se mea mataʻina o loo vaaia i foliga o Setefano i lenā taimi. Ua pulatoʻa atu faamasino iā te ia, ma ua iloa ai ua pei ona fofoga “o fofoga o se agelu.” (Galu. 6:15) O agelu e aumaia feʻau mai iā Ieova le Atua, o le mea lea e lē fefefe ai, ae e toʻafilemu. O le faalogona lenā sa iā Setefano—ma sa mafai ona iloa atu lenā mea e faamasino o loo tumu i le ʻinoʻino. Na faapefea ona toʻafilemu pea o ia?

³ E tele mea e mafai ona aʻoaʻo e Kerisiano i aso nei mai i le tali o lenā fesili. E tatou te fia iloa foʻi la le māfuaaga ua oo ai Setefano i lenei tulaga faigatā. Na faapefea ona ia puipuia lona faatuatua i le taimi ua mavae? Ma o ā auala e mafai ona tatou faataʻitaʻi ai iā te ia?

4, 5. (a) Aiseā na avea ai Setefano ma fesoasoani aogā i le faapotopotoga? (e) E faapefea ona faamaonia o Setefano o sē na “finagalo malie i ai le Atua ma ua tumu i le mana”?

⁴ Ua tatou iloa sa avea Setefano ma fesoasoani aogā i le faapotopotoga Kerisiano fou. I le mataupu faatoʻā mavae atu, na tatou iloa ai o ia o se tasi o tane lotomaulalo e toʻafitu, na lotomalilie e fesoasoani i le ʻauaposetolo ina ua manaʻomia. E mataʻina lona lotomaulalo, pe a tatou  iloiloina atili meaalofa sa maua e lenei soo mai i le Atua. Ua tatou faitau i le Galuega 6:8 e faapea, na mafai ona ia faia “mea ofoofogia ma faailoga,” e pei ona sa faia foʻi e nisi o aposetolo. Na taʻu mai foʻi iā i tatou, sa ʻfinagalo malie le Atua iā te ia ma na tumu i le mana.’ O le ā le uiga o lenā mea?

⁵ O le upu Eleni ua faaliliuina i le “finagalo malie,” e mafai foʻi ona faaliliuina i le “agalelei.” E faamaonia o Setefano o se tagata alofa ma agalelei, auā na fiafia tagata iā te ia. E tautala i se auala e faatalitonu ai lana ʻaufaalogologo i le moni o mea o loo tautala atu ai mai i lona loto, faapea le lē filogia o le upu moni o loo ia talanoa atu ai. E tumu i le mana auā o loo galue le agaga o Ieova iā te ia, talu ai e usitaʻi ma le lotomaulalo i lana taʻitaʻiga. Nai lo o le faamaualuga ona o meaalofa sa ia maua, na ia avatu le viiga uma iā Ieova, ma faaalia lona manatu mamafa i tagata sa talanoa atu i ai. E lētioa a manatu tagata tetee, o ia o se faamataʻu!

6-8. (a) O ā moliaga e lua na tuuaʻia ai Setefano e tagata tetee, ma aiseā? (e) Aiseā ua aogā ai le faataʻitaʻiga a Setefano mo Kerisiano i aso nei?

⁶ Sa tutulaʻi tamāloloa eseese ma finau atu iā Setefano, ae na “lē mafai ona tetee atu i latou i le atamai ma le agaga ua ia tautala atu ai.” a Ona o le feita tele, na latou “faatauanau faalilolilo” ai tagata e faia ni tuuaʻiga faasaga i lenei soo o Keriso e lē sala. Na latou “faavevesi tagata,” o toeaina ma le ʻautusiupu, ina ia ave faamalosi Setefano i luma o le ʻau Saniterini. (Galu. 6:9-12) Na tuuaʻia o ia e i latou na tetee i ni moliaga se lua: Ua ia upuleaga i le Atua ma Mose. I ā auala?

⁷ Na faapea mai nei molimau pepelo, na upuvale Setefano i le Atua e ala i lona tautala faasaga i lenei “nofoaga paia”—le malumalu i Ierusalema. (Galu. 6:13) Na latou tuuaʻia foʻi e faapea, ua upuvale Setefano iā Mose i lona tautala faasaga i le Tulafono a Mose, i le suia o tū ma aga na tuufaasolo mai e Mose. E matuiā lenei tuuaʻiga, talu ai sa manatu mamafa tagata Iutaia i le malumalu i lenā taimi, ma auʻiliʻiliga o le Tulafono a Mose, ma le tele o uputuu na latou faaopoopo i lenā Tulafono. O lea, o le moliaga ua foliga mai ai o Setefano o se tagata mataʻutia e faatupu faalavelave, ma e tatau ona faasalaina i le oti!

⁸ Ae e faanoanoa, ona e lē o se mea fou i tagata lotu le faaaogā o lenā lava auala faatogafiti, e faaoo ai mafatiaga i auauna a le Atua. E oo mai lava i aso nei, o loo uunaʻia malosi e tagata tetee o lotu, taʻitaʻi o malo e sauāina Molimau a Ieova. E faapefea ona tatou tali atu pe a fesagaʻi ma tuuaʻiga pepelo faapena? E mafai ona aʻoaʻoina i tatou i le tele o mea na oo iā Setefano.

9, 10. O ā faitioga na faia e tagata e uiga i le lauga a Setefano i luma o le ʻau Saniterini, ma o le ā e tatau ona tatou manatua?

⁹ E pei ona taʻua i le amataga, o fofoga o Setefano sa toʻafimālie e pei o fofoga  o se agelu a o faalogo atu i tuuaʻiga faasaga iā te ia. Ona liliu atu lea o Kaiafa iā te ia ma faapea atu: “Pe e moni ea nei mea?” (Galu. 7:1) O le taimi la lea mo Setefano e tautala atu ai. Ma na tautala atu loa o ia!

¹⁰ Na faitioina e nisi le lauga a Setefano e faapea, ua umi naʻuā ae e lē o taliina ai tuuaʻiga faasaga iā te ia. Ae o le mea moni, na faataatia e Setefano se faaaʻoaʻoga e sili ona lelei mo i tatou, i le auala e “tali atu” ai i le upu moni. (1 Pete. 3:15) Ia manatua, na tuuaʻia Setefano ona o le upuvale i le Atua, i le taʻufaatauvaaina o le malumalu, ma upuvale iā Mose i le tautala faasagatau i le Tulafono. O le tali a Setefano, ua aotele ai vala e tolu o le talafaasolopito o Isaraelu, na matuā faamamafa ai nisi o manatu. Seʻi o tatou iloiloina taʻitasi nei vala e tolu o le talafaasolopito.

11, 12. (a) Na faapefea ona faaaogā lelei e Setefano le faaaʻoaʻoga a Aperaamo? (e) Aiseā na aogā ai le taʻua o Iosefa i le lauga a Setefano?

¹¹ Le vaitaimi o augātamā. (Galuega 7:1-16) Na amata le lauga a Setefano i lona talanoa atu e uiga iā Aperaamo, o lē sa faaaloalogia e tagata Iutaia ona o lona faatuatua. I le amataina o lana lauga i se mataupu tāua e fiafia i ai tagata, sa faamamafa ai e Setefano e faapea o Ieova, o “le Atua mamalu,” na muaʻi faaali o ia iā Aperaamo i Mesopotamia. (Galu. 7:2) O le mea moni, o lenā tagata, sa aumau o se tagata ese i le Nuu Folafolaina. E leʻi iai se malumalu po o le Tulafono a Mose i le taimi o Aperaamo. E faapefea la ona tausisi mai se tasi e faapea o le faatuatua i le Atua, e tatau ona faalagolago i na faatulagaga?

¹² O Iosefa, o lē na tupuga mai iā Aperaamo, sa manatu maualuga i ai le aofia a Setefano, peitaʻi o uso lava o Iosefa, o augātamā na o ituaiga o Isaraelu, na sauāina ma faatau atu lenā tagata amiotonu e fai ma pologa. Ae na avea o ia ma auala a le Atua e faasaoina ai Isaraelu mai i le oge. O le mea moni, na manino iā Setefano uiga na tutusa ai Iosefa ma Iesu Keriso, ae e na te leʻi taʻuina atu lenā faatusatusaga, ina ia uaʻi mai ai pea lana aofia.

13. Na faapefea i le talanoaga e uiga iā Mose, ona tali ai tuuaʻiga faasaga iā Setefano, ma o le ā le matua autū na ia atiaʻe?

¹³ Le taimi o Mose. (Galuega 7:17-43) E  tele mea na taʻua e Setefano e uiga iā Mose—o se mea talafeagai, talu ai o le toʻatele o sui o le ʻau Saniterini o le ʻau Satukaio, o ē na teena tusi uma o le Tusi Paia e ese mai i tusi na tusia e Mose. Ia manatua foʻi le tuuaʻiga na molia ai Setefano e faapea, ua upuvale iā Mose. Na tali saʻo atu Setefano i lenā moliaga, auā na ia faaalia lona faaaloalo tele iā Mose ma le Tulafono. (Galu. 7:38) Na ia iloa foʻi, na feagai Mose ma teteega mai iā i latou na ia taumafai e laveaʻi. Na latou teena o ia ina ua 40 ona tausaga. I le 40 tausaga mulimuli ane, na latou luʻia ai i le tele o taimi lana taʻitaʻiga. b O lea, na faasolosolo ai ona atiaʻe e Setefano se matua autū: Sa teena pea e tagata o le Atua ē na filifilia e Ieova e taʻitaʻia i latou.

14. O ā manatu ua lagolagoina ai le lauga a Setefano i lona faaaogāina o le faaaʻoaʻoga a Mose?

¹⁴ Sa faamanatu e Setefano i lana aofia e faapea, sa valoia e Mose o le a tulaʻi mai i Isaraelu se perofeta e pei o ia. O ai o ia, ma na faapefea ona talia o ia? Sa taofia e Setefano tali seʻia oo i le faaiʻuga o lana lauga. Sa ia taʻua foʻi se isi manatu autū: Na iloa e Mose e mafai ona paia so o se laueleele, e pei o le laueleele lea na mū ai le laau na fetalai atu ai Ieova iā te ia. Faamata la e faatapulaa le tapuaʻiga iā Ieova i se nofoaga e tasi, e pei o le malumalu i Ierusalema? Seʻi o tatou vāai.

15, 16. (a) Aiseā na taʻua ai le faleʻie paia i le finauga na faia e Setefano? (e) Na faapefea ona faaaogā e Setefano le malumalu o Solomona i lana finauga?

¹⁵ Le faleʻie paia ma le malumalu. (Galuega 7:44-50) Sa faamanatu atu e Setefano i le faamasinoga e faapea, a o leʻi iai le malumalu i Ierusalema, sa faatonu e le Atua Mose e fausia se faleʻie paia—e mafai ona feaveaʻi mo le tapuaʻiga. O ai la e mafai ona faapea mai, e lē paia le faleʻie lea na tapuaʻi ai Mose?

¹⁶ Mulimuli ane, ina ua fausia e Solomona le malumalu i Ierusalema, na faagaeeina o ia ina ia faailoa mai se lesona tāua i lana tatalo. E pei ona taʻua mai e Setefano, “e lē afio le Silisili Ese i ni fale e faia e lima.” (Galu. 7:48; 2 No. 6:18) Atonu e faaaogā e Ieova le malumalu e faaauiluma ai ana fuafuaga, ae e lē afio ai i inā. Aiseā la e manatu ai ona tagata tapuaʻi, o le tapuaʻiga mamā e faalagolago i se fale e faia e lima o tagata? Sa faaiʻuina e Setefano lenei finauga mataʻina i le siiina mai o le tusi a Isaia: “O le lagi o loʻu nofoālii lea, a o le lalolagi o le mea lea e tū ai oʻu vae. O le ā le ituaiga o fale e tou te faia mo aʻu? O fea foʻi le mea ou te mālōlō ai? Pe e leʻi faia ea e oʻu lima nei mea uma?”—Galu. 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Na faapefea i le lauga a Setefano ona (a) faamatala ai uiga o lana ʻaufaalogologo ma (e) tali atu ai i moliaga faasaga iā te ia?

¹⁷ A o e iloiloina le lauga a Setefano i le ʻau Saniterini e tusa ai ma lenei manatu, pe e te lē ioe la o lana tali atu ma le atamai ua faaalia ai e sesē i latou o loo tuuaʻia o ia? Na ia faailoa atu o fuafuaga a Ieova e agaʻigaʻi i luma, ae e lē  faavaea i uputuu pe tumau i le mea e tasi. O i latou o loo faamamaluina le malumalu matagofie i Ierusalema, ma tū ma aga na faia e faavae i le Tulafono a Mose, ua misia ai le fuafuaga atoa na faia ai le Tulafono ma le malumalu! I se auala lē tuusaʻo, na lāgā ai i le lauga a Setefano se fesili tāua: Pe e lē sili ea ona faamamaluina le Tulafono ma le malumalu e ala i lou usiusitaʻi iā Ieova? O le mea moni, na avatu ai se tali e sili ona lelei e puipuia ai o ia, ona o lona matuā usiusitaʻi iā Ieova.

18. O ā auala e tatau ona tatou faataʻitaʻi ai iā Setefano?

¹⁸ O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i le lauga a Setefano? Sa masani lelei o ia i Tusitusiga Paia. E faapena foʻi i tatou, e tatau ona avea o ni tagata aʻoga maelega o le Afioga a le Atua, ina ia tatou “taulimaina ma le saʻo le upu moni.” (2 Timo. 2:15) E mafai foʻi ona tatou aʻoaʻoina le faaaloalo ma le faautauta mai iā Setefano. Na matuā feita tele lana ʻaufaalogologo! Ae na mafai ona ia faaauau mo se taimi umi, ona sa ia faaaogā mataupu e manatu mamafa i ai nei tagata. Sa ia taʻua foʻi ma le faaaloalo tane matutua, o “tamā.” (Galu. 7:2) E tatau foʻi ona tatou taulimaina upu moni o le Afioga a le Atua ma le “agamalu ma le matuā faaaloalo lava.”—1 Pete. 3:15.

19. Na faapefea ona taʻu atu ma le lototele e Setefano feʻau faafaamasinoga a Ieova i le ʻau Saniterini?

¹⁹ Peitaʻi, e lē taofia i tatou mai i le folafola atu o upu moni o le Afioga a le Atua, ona o le fefefe neʻi tetee mai tagata; po o lo tatou lē faamamafaina ai foʻi o feʻau faafaamasinoga a Ieova. O Setefano o se faataʻitaʻiga lelei. E mautinoa na ia iloa lelei, o faamaoniga uma na ia taʻu atu i le ʻau Saniterini, e lē maluelue ai lotomaaa o nei faamasino. Ona o le uunaʻiga malosi a le agaga paia, na faaiʻu lana tautalaga i le faaali atu ma le lē fefe iā i latou e faapea, e tutusa lelei i latou ma o latou augātamā, o ē na teena Iosefa, Mose ma perofeta uma. (Galu. 7:51-53) O le mea moni, o nei faamasino o le ʻau Saniterini, na latou fasiotia le Mesia lea na valoia e Mose ma le ʻauperofeta. O lea la, ua latou solia ai le Tulafono a Mose i se auala e sili ona leaga!

20, 21. Na faapefea ona tali atu le ʻau Saniterini i faamatalaga a Setefano, ma na faapefea ona faamalosia o ia e Ieova?

²⁰ O nei upu moni e lē mafaafitia a Setefano, ua matuā faatumulia ai faamasino i le feita. E leʻi manatu i lo latou mamalu, a ua lilivau o latou nifo iā Setefano. Atonu na iloa e lenei tamāloa faamaoni, e na te lē mauaina se alofa mutimutivale e pei foʻi ona sa latou lē alolofa i lona Matai o Iesu.

²¹ Na manaʻomia e Setefano le lototele e feagai ai ma le tulaga o loo mulimuli mai, ma e lē taumatea, na faamāfanafanaina o ia i le faaaliga na tuuina mai ma le alofa e Ieova. Sa vaaia e Setefano le mamalu o le Atua, ma na ia vaaia Iesu o loo tū i le itu taumatau o Ieova. A o faamatala atu e Setefano le vaaiga, sa pupuni e faamasino o latou taliga. Aiseā? E leʻi mamao atu, na taʻu atu ai e  Iesu i le faamasinoga lava lea e tasi, o ia o le Mesia, ma ua lē o toe umi ona tū lea o ia i le itu taumatau o lona Tamā. (Mare. 14:62) Ua faamaonia i le faaaliga iā Setefano le moni o fetalaiga a Iesu. O le mea moni, o lenā ʻau Saniterini na latou faalata ma fasiotia le Mesia! Sa latou faavave atu loa ma le lotogatasi ina ia fetogia Setefano i maa ma oti ai. c

22, 23. O ā vala e tutusa ai le maliu o Setefano ma lona Matai, ma e faapefea ona maua e Kerisiano i aso nei le mautinoa e pei o Setefano?

²² Na maliu Setefano i le auala lava lea e tasi na maliu ai lona Matai, i se auala toʻafilemu, tumu i le faatuatua iā Ieova ma le lotofaamagalo i ē na fasiotia o ia. Na ia faapea mai, “Le Alii e, Iesu, ia e talia mai loʻu agaga,” atonu o loo ia iloaina atu pea le Atalii o le tagata faatasi ma Lona Tamā. E lē masalomia na iloa e Setefano upu faamāfanafana a Iesu: “O aʻu o le toetū ma le ola.” (Ioa. 11:25) Mulimuli ane, sa tatalo leotele atu Setefano i le Atua: “Ieova e, aua e te tuuaʻia i latou i lenei agasala.” Ina ua uma atu na upu, ona maliu loa lea o ia.—Galu. 7:59, 60.

²³ O lea ua avea ai Setefano ma maturo muamua i le talafaasolopito o soo o Keriso. (Tagaʻi i le pusa “ O le ā le uiga o le ʻMaturo’?”) Ae e faanoanoa ona e lē o ia o le tagata mulimuli. E oo mai lava i o tatou aso, o loo fasiotia pea nisi o auauna faamaoni a Ieova e taʻitaʻi lotu maelega vālea, ma taʻitaʻi o malo o loo uunaʻia e le ʻaufailotu, ma isi tagata e matuā tetee. Peitaʻi e iai māfuaaga e tatou te mautinoa ai e pei o Setefano. Ua nofotupu nei Iesu ma ua ia faaaogāina le malosi na tuuina atu e le Tamā iā te ia. E leai se mea e taofia ai lona toe faatutū mai o ona soo faamaoni.—Ioa. 5:28, 29.

24. O le ā le vaega a Saulo na fai i le faamaturoina o Setefano, ma o ā aafiaga mo se taimi umi o le maliu o lenā tagata faamaoni?

²⁴ Sa mātauina nei mea uma e se tama talavou e igoa iā Saulo. Sa lagolagoina foʻi e ia le fasiotiga o Setefano, e oo lava i le taofiina o ofu o i latou na fetogia o ia i maa. Mulimuli ane, sa taʻimua o ia i le tele o sauāga ogaoga. Ae na umi se taimi o aafiaga o le maliu o Setefano i isi. O lana faataʻitaʻiga ua atili faamalosia ai isi Kerisiano e tumau i le faatuatua, ma manumalo ai. E lē gata i lea, o Saulo lea sa faaigoa mulimuli ane o Paulo—o le a toe mafaufau i lana vaega na fai i le fasiotiga o Setefano, ma matuā salamō ai. (Galu. 22:20) Sa fesoasoani o ia i le fasiotiga o Setefano, ae na ia faapea mai mulimuli ane: “Sa ou upuleaga muamua ma faasauā, ma o se tagata fiasili.” (1 Timo. 1:13) E manino mai, e leʻi galo iā Paulo le lauga malosi na faia e Setefano i lenā aso. Ma o le mea moni, o nisi o lauga ma tusitusiga a Paulo, na faavae mai i ni manatu o le lauga a Setefano. (Galu. 7:48; 17:24; Epe. 9:24) Mulimuli ane, na iloa lelei ai e Paulo, e tatau ona mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Setefano, “o lē ua finagalo malie i ai le Atua ma ua tumu i le mana.” O le fesili la, Po o le a tatou faia faapea?