1. Aiseā na tumau ai le mautinoa o Paulo ma ana aumea?

 O SE vaa o loo tauaveina le tagāvai “Atalii o Seu,” e foliga mai o se vaa laʻuoloa telē, e folau atu mai i le motu o Melita i le Metitirani agaʻi i Italia. Pe tusa lea o le tausaga e 59 T.A. I luga o le vaa, o loo iai le aposetolo o Paulo o se pagota o loo leoleoina, ma uso Kerisiano o Luka ma Aritako. (Galu. 27:2) E ese mai i le ʻauvaa, e leʻi saʻilia e nei faievagelia se puipuiga mai i atalii o le atua Eleni o Seu, o le uso masaga o Castor ma Pollux. (Galu. 28:11) Nai lo o lea, sa auauna pea Paulo ma ana aumea iā Ieova, o lē na faailoa atu e faapea o le a molimau atu Paulo e uiga i le upu moni i Roma, ma tū i luma o Kaisara.—Galu. 23:11; 27:24.

2, 3. O le ā le alāvaa na uia e Paulo, ma o ai na lagolagoina Paulo mai le amataga o lana folauga?

² Ina ua mavae aso e tolu talu ona taunuu i Surakusa, o se aai matagofie o Sisili e talitutusa lona tāua ma Atenai ma Roma, ona folau atu lea o le vaa i Rekiu agaʻi i le faatausiʻusiʻuga o le penisula i Italia. Ona o le fesoasoani o le matagi mai i saute, na malaga ai le vaa mo le 175 maila tautai, agaʻi i le uafu o Italia o Puteoli (e latalata i Nepale i aso nei), ma vave ai ona taunuu i le aso lona lua.—Galu. 28:12, 13.

³ Ua oo nei Paulo i le vaega faaiʻu o lana malaga i Roma, lea o le a tū ai o ia i luma o le Emeperoa o Nero. Sa faatasi le “Atua o faamāfanafanaga uma” iā Paulo mai i le amataga e oo i le faaiʻuga. (2 Kori. 1:3) E pei ona o le a tatou vāai i ai, e leʻi faaitiitia le lagolagosua a le Atua iā Paulo ma lona maelega o se misionare.

4, 5. (a) Na faapefea ona faaalia le agaga talimālō iā Paulo ma ana aumea i Puteoli, ma aiseā na tuuina atu ai iā te ia le saʻolotoga tele? (e) E ui ina faafalepuipuiina, ae e faapefea ona maua e Kerisiano iʻuga lelei ona o a latou amioga lelei?

⁴ I Puteoli, na maua ai e Paulo ma ana aumea ni ʻuso i inā ma na latou ʻaiʻoi mai ina ia latou nonofo mo ni aso se fitu.’ (Galu. 28:14) Maʻeu se faaaʻoaʻoga lelei o le agaga talimālō o nei Kerisiano! E mautinoa e tele taimi na tauia ai nei uso talimālō, i faalaeiauga faaleagaga  mai iā Paulo ma ana aumea. Aiseā na tuuina atu ai i se pagota o loo leoleoina se saʻolotoga tele? Atonu ona sa maufaatuatuaina atoatoa le aposetolo e leoleo o Roma.

⁵ E faapena foʻi auauna a Ieova i aso nei, a o iai i falepuipui ma nofoaga o faasalaga mamafa, e masani ona latou maua faaeaga ma saʻolotoga faapitoa ona o a latou amio faa-Kerisiano. O se faaaʻoaʻoga, i Romania, o se tamāloa na faafalepuipui mo le 75 tausaga ona o le gaoi, na amata ona ia suʻesuʻeina le Afioga a le Atua ma faia ni suiga mataʻina i lona olaga. O le iʻuga, na tofia ai o ia e leoleo o le falepuipui e alu atu na o ia i le taulaga e aunoa ma se leoleo e vaavaaia o ia, e faatau mai ni mea mo le falepuipui! O le mea moni, o a tatou amioga lelei e faamamaluina ai Ieova.—1 Pete. 2:12.

6, 7. Na faapefea ona faaalia e uso mai i Roma le tele o le alofa iā Paulo ma ana aumea?

⁶ Mai i Puteoli, e foliga mai na savavali Paulo ma ana aumea pe e tusa o le 30 maila [50 km] i Capua e ui atu i le Appian Way, ma oo atu ai i Roma. O lenei auala taʻutaʻua e fola i maa mafolafola mai mauga mū, ma o nisi vaega o lenei auala e iloa atu ai ni vaaiga matagofie i laufanua o Italia, faapea nisi vaega i le talafatai o le Sami Metitirani. O le auala foʻi lea e ui atu ai tagata faimalaga i Pontine Marshes, o se vaega faataufusi e tusa ma le 40 maila [60 km] le mamao mai i Roma, ma le nofoaga o loo iai le Maketi o Apio. Na tusi Luka “ina ua logotala uso i [Roma] iā i matou,” ona ō mai ai lea o nisi i le maketi ae faatali isi i Faletalimālō e Tolu, o se nofoaga e mālōlō ai e tusa ma le 30 maila [50 km] le mamao mai i Roma. Maʻeu le tele o le alofa!—Galu. 28:15.

⁷ E leʻi avea le Maketi o Apio ma nofoaga talafeagai mo se tagata faimalaga ua vaivai, ma o loo fia maua se mālōlōga. Ua  faamatalaina e Horace o se tusitala Roma le Maketi e faapea, “e tumutumu i seila ma tagata e lē mafaufau e ana faletalimālō. E matuā namu leaga foʻi vai” ma e lē mafai ona inu, e leʻi manaʻo foʻi o ia e ʻai ai i inā! E ui i nei mea leaga uma, ae sa faatalitali ai pea ma le fiafia se vaega o uso mai i Roma iā Paulo ma ana aumea, ina ia momoli ma le saogalemu i latou i le vaega mulimuli o la latou malaga.

8. Aiseā na faafetai ai Paulo i le Atua ʻina ua ia iloa’ atu ona uso?

⁸ Ua faapea mai le faamatalaga: “Ina ua iloa atu i latou e Paulo, ona faafetai ai lea i le Atua ma ua lototele ai.” (Galu. 28:15) Ioe, e na o lona vaai atu lava i nei uso pele, o nisi atonu na masani ai le aposetolo, ona faamalosia ai lea ma faamāfanafanaina ai o ia. Aiseā na faafetai atu ai Paulo i le Atua? Sa ia iloa o le alofa e lē manatu faapito, o se vala o le fua o le agaga. (Kala. 5:22) I aso foʻi nei, ua uunaʻia e le agaga paia Kerisiano ia faia ni faataulaga mo isi, ma faamāfanafana i ē o loo manaʻomia le fesoasoani.—1 Tesa. 5:11, 14.

9. E faapefea ona tatou faaatagia atu le agaga na faaalia e uso na ō atu e faafeiloaʻi Paulo?

⁹ O se faaaʻoaʻoga, ua uunaʻia e le agaga paia ē e lototalisapaia e faalautele atu le agaga talimālō i ovasia matagaluega, misionare, ma isi auauna faataimi atoa, ma le toʻatele o i latou o loo faia ni faataulaga ina ia auauna atoatoa ai iā Ieova. Fesili ifo iā te oe lava: ʻPe e mafai ona ou faia ni mea e sili atu e lagolago ai i le ovasia matagaluega, i le faaalia o le agaga talimālō iā te ia ma lona faletua pe afai ua faaipoipo? Pe e mafai ona ou fuafua e galulue ma i laʻua i le faiva?’ O lou faia faapea o le a e maua ai le tele o faamanuiaga. O se faaaʻoaʻoga, seʻi manatu i le olioli na maua e uso i Roma, a o latou faalogologo atu iā Paulo ma ana aumea o faamatala mai nisi o le tele o mea e atiaʻe ai na oo iā i latou.—Galu. 15:3, 4.

10. O ā tulaga na oo iā Paulo i Roma, ma o le ā na faia loa e le aposetolo ina ua taunuu?

¹⁰ Ina ua taunuu se vaega o le ʻaumalaga i Roma, “ona faataga lea o Paulo e nofo na o ia, e leoleoina e se fitafita.” (Galu. 28:16) A o i latou e māmā faasalaga, e masani ona saisai faatasi ma o latou leoleo i se filifili ina neʻi sosola. E ui lava o Paulo o sē e folafola le Malo, ae e leʻi mafai e se filifili ona taofia ai lona molimau atu. O lea, ina ua uma ona tuuina atu iā te ia aso e tolu e mālōlō ai ina ia toe malosi mai i le malaga, ona ia faapotopoto lea o alii sili o Iutaia o loo i Roma, ina ia faailoa atu i ai o ia ma avatu se molimau.

11, 12. Ina ua talanoa atu i ona uso Iutaia, na faapefea ona taumafai Paulo e aveesea le faailoga tagata atonu sa iā i latou?

¹¹ Na faapea atu Paulo: “Alii e, ma uso e, e ui lava ou te leʻi faia se mea sesē i tagata pe solia aganuu a o tatou augātamā, ae na tuuina atu aʻu i lima o tagata Roma, o se pagota mai i Ierusalema. Ona latou suʻesuʻeina lea o aʻu, ma mananaʻo ai e faasaʻoloto aʻu, auā e leai se mea na ou faia e tatau i ai le oti.  Peitaʻi, ina ua tetee mai pea tagata Iutaia, ona avatu lea o laʻu tagi iā Kaisara, ae e lē faapea ai ua iai se mea ou te tuuaʻia ai loʻu nuu.”—Galu. 28:17-19.

¹² I le faaaogāina e Paulo o le faaupuga “uso e” i lana ʻaufaalogologo o tagata Iutaia, na taumafai ai Paulo e avatu se manatu e ioe faatasi i ai, ma aveesea ai le uiga o le faailoga tagata. (1 Kori. 9:20) E lē gata i lea, na ia faamanino atu e faapea, e leʻi sau o ia e tuuaʻi se leaga i ona uso i Iutaia, ae ia talosaga atu iā Kaisara. Ae peitaʻi, o le talosaga a Paulo, o se tala e fou i le faalogo a tagata Iutaia. (Galu. 28:21) Aiseā na foliga ai o se sasi lenei mea i fesootaʻiga a tagata Iutaia? Na taʻua i se tasi tusi: “O le vaa o Paulo atonu o se tasi lea o vaa na muaʻi taunuu i Italia ina ua uma le tau mālūlū, a o leʻi taunuu ane sui o alii sili i Ierusalema pe avatu foʻi se tusi e uiga i le faamasinoga.”

13, 14. Na faapefea ona faailoa atu e Paulo le feʻau o le Malo, ma e faapefea ona tatou faataʻitaʻi i lana faaaʻoaʻoga?

¹³ Ua faailoa atu nei e Paulo le matua autū o le feʻau o le Malo, e ala i le fai atu o se faamatalaga e faaoso ai le naunau fia iloa o tagata Iutaia e uiga i le Malo. Na ia faapea atu: “O le mea lea na ou talosaga atu ai ina ia tatou feiloaʻi ma talanoa atu iā te outou, auā ua saisaitia aʻu i lenei filifili ona o le faamoemoe o Isaraelu.” (Galu. 28:20) O le mea moni, e lē mafai ona tupu lenā faamoemoe pe a aunoa ma le Mesia ma lona Malo, e pei ona folafola atu e le faapotopotoga Kerisiano. Ua tali atu toeaina Iutaia: “Ua matou manatu, e lelei ona faalogo atu pea iā te oe i sou manatu, auā ua matou iloa ua salalau solo tala lē lelei e faatatau i lenei lotu.”—Galu. 28:22.

 ¹⁴ Pe afai o loo iā i tatou se avanoa e faailoa atu ai le tala lelei, e mafai foʻi ona tatou faataʻitaʻi i le faaaʻoaʻoga a Paulo, e ala i le faaaogā o faamatalaga ma fesili e faaoso ai le naunau o le ʻaufaalogologo. E maua fautuaga e sili ona aogā i tusi e pei o le Reasoning From the Scriptures, Mauaina o Aogā Mai i le Aʻoga o le Faiva Faatiokarate ma le Ia Faaleleia Atili Lau Faitau ma le Aʻoaʻo Atu. Po o e faaaogāina lelei nei lomiga faale-Tusi Paia?

15. O ā vala e fā e tutasi ai le molimau a Paulo?

¹⁵ I lenā lava aso, ʻna ō mai ai le toʻatele’ o tagata Iutaia iā Paulo i le mea sa nofo ai. Na faamatala atu e Paulo iā i latou le mataupu “e amata mai i le taeao seʻia oo i le pō . . . e ala i le avatu o se molimau māeʻaeʻa e faatatau i le Malo o le Atua, ina ia faatalitonu ai i latou iā Iesu, mai i le Tulafono a Mose ma le ʻau Perofeta.” (Galu. 28:23) E fā vala e tutasi ai le molimau a Paulo. Muamua, na taulaʻi atu o ia i le Malo o le Atua. Lona lua, na taumafai o ia e faatalitonu lana ʻaufaalogologo e ala i le faia o faamatalaga e faatalitonu ai. Lona tolu, na ia sii mai mau o le Tusi Paia. Ma lona fā, na ia faaalia le uiga faataulaga, e ala i le molimau atu “mai i le taeao seʻia oo i le pō.” Maʻeu se faaaʻoaʻoga lelei mo i tatou! O le ā le iʻuga? “Ona talitonu lea o nisi tagata,” a o nisi e leʻi talitonu. Na lipotia mai e Luka, na iʻu ina lē malilie isi ma amata ai loa ona “latou ō eseese.”—Galu. 28:24, 25a.

16-18. Aiseā na lē faateʻia ai Paulo i le lē tali lelei mai o tagata Iutaia i Roma, ma o le ā e tatau ona tatou faia pe afai e teena la tatou feʻau?

¹⁶ E leʻi faateʻia Paulo i le tali atu a tagata Iutaia, auā na ia vaai muamua foʻi i nei gaoioiga, ma o mea foʻi ia na valoia e le Tusi Paia. (Galu. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) O lea na faapea atu ai Paulo i ē lotomaaa na tuumuli ese: “E moni le mea na taʻu atu e le agaga paia e ala iā Isaia le perofeta i o outou augātamā, e faapea: ʻInā alu atu ia, ma fai atu i nei tagata: “Tou te faalogo ae lē malamalama, ma e tou te vāai ae lē iloa. Auā ua maaa loto o nei tagata.”’” (Galu. 28:25e-27) O le upu ua faaliliuina i le uluaʻi gagana mo le “lotomaaa,” ua faaalia ai se loto ua “faafefeteina” ma ua “mafiafia,” ua taofia ai le taliaina o le feʻau o le Malo. (Galu. 28:27) Pagā se tulaga faanoanoa!

¹⁷ I le lē pei o lana ʻaufaalogologo Iutaia, na taʻua e Paulo o le a ʻfaalogo tagata o nuu ese.’ (Galu. 28:28; Sala. 67:2; Isa. 11:10) Na mafai ona tautala atu ma le pule le aposetolo i lenā mataupu, auā sa ia iloa o le toʻatele o tagata o Nuu Ese na faalogo i le feʻau o le Malo!—Galu. 13:48; 14:27.

¹⁸ I le pei o Paulo, aua neʻi faaalia so tatou lē fiafia pe a tetee mai tagata i la tatou feʻau. Auā ua tatou iloa, e iai nisi o le a maua le ala i le ola. (Mata. 7:13, 14) O lea la, pe afai e tatou te aufaatasi ma i latou o ē ua saunia o latou loto mo le tapuaʻiga moni, o le a tatou fiafia e faafeiloaʻi ma le māfana i latou.—Luka 15:7.

19. Na faapefea ona faaaogā lelei e Paulo le tele o lona taimi a o taofia o ia i se fale?

¹⁹ Na faaiʻu e Luka lana tala i se manatu lelei ma faalaeiau e faapea: “Ona nofo lea o [Paulo] mo le lua tausaga i lona fale mautotogi, ma talileleia i latou uma ua ō mai iā te ia, ua talaʻi atu le Malo o le Atua iā i latou, ma aʻoaʻo atu mea e faatatau i le Alii o Iesu Keriso ma saʻoloto e tautala atu, e aunoa ma le faatalatū.” (Galu. 28:30, 31) Maʻeu se faaaʻoaʻoga lelei o le agaga talimālō, faatuatua ma le maelega!

20, 21. Faamatala mai ni faaaʻoaʻoga o ē na maua aogā i le faiva a Paulo i Roma.

²⁰ O se tasi o i latou na talia ma le agalelei e Paulo, o le tamāloa e igoa iā Onesemo, o se pagota na sola mai i Kolose. Na fesoasoani Paulo ina ia avea Onesemo ma Kerisiano, ma o le iʻuga na avea Onesemo ma “uso pele faamaoni” iā Paulo. O lea, na taʻua ai e Paulo o “loʻu atalii o Onesemo, na avea aʻu e pei o sona tamā.” (Kolo. 4:9; File. 10-12) Maʻeu le faagaeetia o Paulo ona o uiga sa faaalia e Onesemo! a

²¹ Na maua foʻi e nisi aogā mai i le faaaʻoaʻoga lelei a Paulo. Na tusi atu Paulo i uso i Filipi: “O le mea o loo tupu iā te aʻu ua iʻu ina agaʻigaʻi ai i luma le tala lelei, o le mea lea, ua iloa ai e leoleo uma o le Emeperoa o Roma ma isi tagata uma oʻu noanoataga ona o Keriso. Ua lototetele le toʻatele o le ʻauuso ua auauna i le Alii ona o oʻu noanoataga, ma ua atili ai ona latou faamalolosi e tautatala atu ma le lē fefefe i le afioga a le Atua.”—Fili. 1:12-14.

22. Na faapefea ona faaaogā lelei e Paulo le taimi a o taofia ai i Roma?

²² Na faaaogā lelei e Paulo le taimi a o taofia o ia i Roma e tusia ai ni tusi tāua, ia ua avea nei ma vaega o Tusitusiga Paia Eleni. b Na aogā na tusi i Kerisiano i le uluaʻi senituri, ia na tusi atu i ai Paulo. E tatou te maua foʻi aogā mai i tusi faagaeeina a Paulo, e pei lava ona aogā i le taimi na tusia ai.—2 Timo. 3:16, 17.

23, 24. E faapefea ona faaalia e le toʻatele o Kerisiano i aso nei le olioli ma faaauau pea i le talaʻiga, e ui ina faafalepuipuiina ma le lē tonu?

²³ E oo ane i le taimi na faasaʻoloto ai Paulo, lea e lē o taʻua mai i le tusi o Galuega, ua atoa le fā tausaga talu ona taofia faapagota o ia, e lua tausaga i Kaisareia ma e lua foʻi tausaga i Roma. c (Galu. 23:35; 24:27) Ae na olioli pea o ia ma faia mea uma na ia mafaia i le auaunaga iā Ieova. E toʻatele foʻi auauna a Ieova i aso nei ua faafalepuipuiina ma le lē tonu ona o lo latou faatuatua, ae o loo tumau pea ona olioli ma faaauau ona talaʻi. Mātau le faaaʻoaʻoga  a Adolfo, o lē na faafalepuipui i Sepania ona o ona talitonuga faa-Kerisiano. Na faapea atu se tasi leoleo, “E matou te ofo iā te oe. Na matou faileagaina oe i le falepuipui, ae o le tele o mea leaga e matou te faia iā te oe, o le tele foʻi lenā o lou ataata ma e tautala mai ma le agalelei.”

²⁴ Na oo lava ina maufaatuatuaina Adolfo, ma e leʻi toe manaʻomia ona lokaina le faitotoʻa o lona sela. Sa asiasi atu fitafita iā te ia ma tuufesili e faatatau i le Tusi Paia. E alu se leoleo i totonu o le sela a Adolfo e faitau le Tusi Paia, a o vaavaaia e Adolfo isi fitafita e ono pasi ane i luma o le sela. O lea na puipuia ai e le pagota le “leoleo”! Tau ina ia avea le faaaʻoaʻoga lelei a na Molimau faamaoni, e uunaʻia ai i tatou e “faamalolosi e tautatala atu ma le lē fefefe i le afioga a le Atua,” e oo lava i tulaga faigatā.

25, 26. I le itiiti ifo i le 30 tausaga, o le ā le valoaga mataʻina na vaaia e Paulo lona faataunuuga, ma ua faapefea ona faatusatusa mai lenā mea i o tatou aso?

²⁵ A o iai le aposetolo a Keriso i le falepuipui, o i latou uma na asiasi atu iā te ia na mafai ona ia ʻtalaʻi atu i ai le malo o le Atua.’ E faamāfanafanaina i tatou i upu faaiʻu o lenei tusi faagaeeloto o Galuega! I le mataupu muamua, na tatou faitau ai i le faatonuga a Iesu lea na ia tuuina atu i lona ʻausoo ina ua ia faapea atu: “O le a maua e outou le mana pe a oo ifo iā te outou le agaga paia, ma o le a fai outou ma molimau iā te aʻu i Ierusalema, i Iutaia uma ma Samaria, ma tuluʻiga uma o le lalolagi.” (Galu. 1:8) O lea la, i le itiiti ifo i le 30 tausaga mulimuli ane, ae ua “talaʻiina atu i foafoaga uma i lalo o le lagi” le feʻau o le Malo. d (Kolo. 1:23) Maʻeu se molimau malosi i le mana o le agaga o le Atua!—Saka. 4:6.

²⁶ I aso nei, o le agaga foʻi lenā o loo faamalosia ai ē o totoe o uso o Keriso, faatasi ma a latou aumea o “isi mamoe,” ina ia faaauau ona ʻavatu se molimau māeʻaeʻa e faatatau i le Malo o le Atua,’ i atunuu e silia ma le 240! (Ioa. 10:16; Galu. 28:23) Po o e faia ai se sao atoatoa i lenā galuega?