Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

MATAUPU 14

Ia Lagolagoina ma le Faamaoni na o le Malo o le Atua

Ia Lagolagoina ma le Faamaoni na o le Malo o le Atua

MANATU AUTŪ O LE MATAUPU

O le faamaoni o auauna a Ieova i le Malo o le Atua, ua lē faia ai sa latou vaega i le lalolagi

1, 2. (a) O le ā le taʻiala sa taʻitaʻia ai e Iesu ona soo seʻia oo mai i aso nei? (e) Ua faapefea ona taumafai o tatou fili e faatoʻilalo i tatou, ma o le ā le iʻuga ua oo i ai?

 A O TŪ Iesu i luma o le faamasino sili i Iutaia o Pilato, sa ia taʻua se taʻiala na taʻitaʻia ai ona soo moni e oo mai lava i aso nei. Na ia faapea atu: “O loʻu malo e lē mai le lalolagi lenei. Ana mai le lalolagi nei loʻu malo, semanū ua tau aʻu auauna, ina neʻi tuuina atu aʻu i tagata Iutaia. A o lenei, e lē mai i inei loʻu malo.” (Ioa. 18:36) E ui na tuuina atu e Pilato Iesu e fasiotia, peitaʻi na toe faatūina o ia. Na taumafai foʻi emeperoa o le malo malosi o Roma e tafiesea soo o Keriso, peitaʻi e leʻi taulau. Na talaʻia e Kerisiano le feʻau o le Malo i le lalolagi atoa.—Kolo. 1:23.

2 Na taumafai nisi o vaegaʻau malolosi o le lalolagi e tafiesea tagata o le Atua, ina ua faatoʻā māeʻa ona faavaeina le Malo i le 1914. Peitaʻi e leai se tasi ua mafai ona faatoʻilaloina i tatou. E tele faigāmalo ma vaega faaupufai faapolotiki sa taumafai e faamalosia i tatou e auai i a latou feeseeseaʻiga. Peitaʻi, e leʻi mafai ona latou lepetia lo tatou autasi. I aso nei, ua toetoe o atunuu uma o loo iai tagatānuu faamaoni o le Malo. Ua tatou autasi o se ʻauuso i le lalolagi atoa, e maumauaʻi e solitū i mataupu faapolotiki a le lalolagi. O lo tatou autasi, ua avea o se faamaoniga manino ua pule le Malo o le Atua, ma o loo faaauau ona taʻitaʻia, faamamāina, ma puipuia e le tupu o Iesu Keriso ona tagatānuu. Seʻi o tatou iloiloina le auala ua ia faia ai faapea, ma mātau nisi o manumalo faafaamasinoga ua ia faia e faamalosia ai lo tatou faatuatua, a o faaauau ona lē avea i tatou o ni tagata o le lalolagi.—Ioa. 17:14.

Se Mataupu Tāua

3, 4. (a) O ā mea na tutupu i le taimi na faavaeina ai le Malo o le Atua? (e) Pe na malamalama atoatoa tagata o le Atua e faatatau i le solitū? Faamatala.

3 Na faia se taua i le lagi ma lafoina mai ai Satani i le lalolagi, ina ua uma ona faavaeina le Malo i le lagi. (Faitau le Faaaliga 12:7-10, 12.) Sa faia foʻi se taua i le lalolagi, lea na matuā tofotofoina ai tagata o le Atua. Na latou maumauaʻi e mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Iesu, ma lē avea i latou ma vaega o le lalolagi. Peitaʻi, e latou te leʻi malamalama lelei i vala e aofia ai i le solitū i mataupu faapolotiki.

4 I le lomiga lona ono o le Millennial Dawn a lea na lomia i le 1904, na faalaeiauina ai Kerisiano e aua neʻi faia so latou sao i le taua. Peitaʻi, pe a faamalosia se Kerisiano e auai i le vaegaʻau, e tatau ona ia taumafai e auai i nisi o auaunaga i le vaegaʻau e ʻalofia ai le auai i le taua. Ae pe a ia auai lava i le taua, e tatau ona faamautinoa e na te lē fasiotia se tagata. Na faapea mai Herbert Senior, lea sa nofo i Peretania ma na papatiso i le 1905: “Na matuā fenuminumiaʻi uso, ma e leʻi maua se taʻiala maʻoti pe e talafeagai ona avea se tasi ma fitafita, e faia isi auaunaga i le vaegaʻau.”

5. Na faapefea ona fetuunaʻi lo tatou malamalamaga i le Watchtower o Setema 1 i le 1915?

5 I le Watch Tower o Setema 1 i le 1915, na amata ai ona fetuunaʻi le malamalamaga e faatatau i lenei mataupu. Na faaopoopo mai le mekasini i se manatu na taʻua i le Studies in the Scriptures: “E matou te taumānatu po ua solia taʻiala a le Tusi Paia, pe a auai se tasi i le vaegaʻau e faia isi auaunaga.” Ae faapefea pe a faamataʻuina se Kerisiano ona o lona lē ofuina o se ofu fitafita, ma le lē faia foʻi o auaunaga i le vaegaʻau? Na taʻua i le mekasini: ʻPe e lē sili atu le fasiotia o se tasi ona o lona faamaoni i le Perenise o le Filemu, nai lo o le fasiotia a o galue mo tupu o le lalolagi, lea e feteenaʻi ma aʻoaʻoga a le Tupu Faalelagi? E sili atu iā i tatou le feoti ona o le faamaoni i lo tatou Tupu Faalelagi.’ E ui i lenā faamatalaga malosi, ae na taʻua atili i le lomiga: “E matou te lē o faamalosia le faia o lenei vala, ae ua na o se fesili faatupu manatu.”

6. O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i le faaaʻoaʻoga a le uso o Herbert Senior?

6 E iai nisi uso na iloa e lē tatau ona auai i vaegaʻau, ma na latou lotomalilie e fesagaʻia āuga e oo i ai. Na faapea mai Herbert Senior: “E leai se eseesega iā te aʻu o le laʻuina i lalo o pusa pulufana mai i le vaa [o se auaunaga e lē fasiotia ai se tasi], ma le utuina o pulufana i totonu o meatau.” (Luka 16:10) Na faafalepuipui le uso o Herbert ona o lona lē auai i vaegaʻau. Na aofia o ia ma isi uso e toʻafā i se vaega o tagata e toʻa 16, mai i isi tapuaʻiga e leʻi auai i vaegaʻau ona sa feteenaʻi ma o latou lotofuatiaifo. Na lokaina i latou i le falepuipui o Richmond i Peretania, lea na taʻua ai lenā vaega o le Richmond 16. I se tasi taimi, na ave ai i latou ma isi tagata i le vaega tonu sa faia ai le taua i Falani. Ae ina ua oo atu i inā, na suia lo latou faasalaga o le a tafana i latou. Peitaʻi, e leʻi tupu lenā mea, ae na toe faafalepuipui i latou mo le sefulu tausaga.

“E tatau i tagata o le Atua ona tausia le filemu ma tagata uma, e tusa lava pe e foliga mai o le a tupu se taua.”—Simon Kraker (Tagaʻi i le palakalafa 7)

7. E oo ane i le Taua Lona Lua a le Lalolagi, o le ā ua malamalama i ai tagata o le Atua?

7 E oo ane i le Taua Lona Lua a le Lalolagi, ua malamalama tagata o Ieova i le uiga o le solitū, ma mea e aofia ai i le mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Iesu. (Mata. 26:51-53; Ioa. 17:14-16; 1 Pete. 2:21) O se faaaʻoaʻoga, i le Watchtower o Novema 1 i le 1939, sa iai le mataupu na faamatuaina “Solitū.” Na taʻua i lenā mataupu: “E lē tatau ona faia se sao o tagata o Ieova i taua a le lalolagi.” Na faapea mai Simon Kraker lea na galue mulimuli ane i le ofisa ulu i Brooklyn e faatatau i lenā mataupu: ʻE tatau i tagata o le Atua ona tausia le filemu ma tagata uma, e tusa lava pe e foliga mai o le a tupu se taua.’ Na fetaui lelei le taimi na aumaia ai lenā meaʻai faaleagaga, ma na fesoasoani e sauniunia ai tagata o le Atua e faaalia le faamaoni i le Malo.

Faamataʻuina e le “Vaitafe” o Teteega

8, 9. Na faapefea ona faataunuu le valoaga a le aposetolo o Ioane?

8 Na valoia e Ioane pe a māeʻa ona faavae le Malo i le 1914, o le a taumafai le tarako, po o Satani le Tiapolo e tafiesea tagatānuu o le Malo, e ala i le luai ese o se vaitafe faafaatusa mai i lona gutu. b (Faitau le Faaaliga 12:9, 15.) Na faapefea ona faataunuuina le valoaga a Ioane? Talu mai vaitausaga o le 1920, na matuā faateteleina ai osofaʻiga i tagata o le Atua. A o faagasolo le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na faafalepuipui ai le uso o Simon ona o lona faamaoni i le Malo, e pei o isi uso i Amerika i Mātū. I le taimi o le taua, na faia aʻe i Molimau a Ieova le silia i le lua vaetolu o ē na lokaina i falepuipui a le malo i le Iunaite Setete, ona o lo latou lē auai i vaegaʻau.

9 Na taumafai Satani ma ana vaega e aveesea le faamaoni o tagatānuu o le Malo, e tusa lava po o fea e latou te nonofo ai. Na tutū o tatou uso i luma o faamasinoga ma komiti o palola i Aferika, Europa ma le Iunaite Setete. O lo latou maumauaʻi e faaalia le solitū, na faafalepuipuiina, sasaina, ma oo ai aafiaga tumau i o latou tino. I Siamani, e tele omiga na fesagaʻia e tagata o le Atua ona o le lē fāʻalo iā Hitila, pe auai foʻi i vaegaʻau. E pe ā ma le 6,000 i latou na taofia i nofoaga o faasalaga i vaitaimi o le ʻau Nasi, ma e silia i le 1,600 Molimau a Ieova mai i Siamani ma isi atunuu na fasiotia e o latou fili. E ui i lea, e lē tumau ai ona faaleagaina e Satani tagata o le Atua.—Mare. 8:34, 35.

Ua Folo e le “Laueleele” le “Vai”

10. O le ā ua faaāta mai e le “laueleele,” ma na faapefea ona latou puipuia tagata o le Atua?

10 Na valoia e Ioane o le a foloina e le “laueleele,” po o mea o loo faia aʻe ai lenei faiga o mea, le “vai” o sauāga, ma maua ai e tagata o le Atua le fesoasoani. I le taimi na māeʻa ai le Taua Lona Lua a le Lalolagi, e tele taimi na puipuia ai e le “laueleele” tagatānuu faamaoni o le Malo. (Faitau le Faaaliga 12:16.) O se faaaʻoaʻoga, na puipuia e le tele o faamasinoga aiā a Molimau a Ieova ona o lo latou lē auai i vaegaʻau, po o ni sauniga faalemalo. Muamua, seʻi o tatou iloiloina nisi o manumalo faafaamasinoga na fesoasoani ai Ieova i ona tagata, ona o lo latou lē auai i vaegaʻau.—Sala. 68:20.

11, 12. O ā mataupu na fesagaʻia e uso o Sicurella ma Thlimmenos, ma o ā iʻuga na oo i ai?

11 Iunaite Setete. Sa tausia aʻe Anthony Sicurella e ni mātua Molimau a Ieova, ma na ia papatiso i le 15 o ona tausaga. Ae ina ua 21 ona tausaga, sa lesitalaina ai o ia i le vaegaʻau o se faifeʻau. I le 1950 ina ua mavae le lua tausaga, sa ia talosaga e lē auai i le vaegaʻau ona o lona lotofuatiaifo. Peitaʻi, e leʻi talia e le Matagaluega o Faamasinoga lana talosaga. Ae ina ua valaauina lenei mataupu i le Faamasinoga Maualuga, na latou lagolagoina le uso o Anthony. Na matuā fesoasoani lenei faaiʻuga i isi tagatānuu, na filifili e lē auai i vaegaʻau ona o o latou lotofuatiaifo.

12 Eleni. I le 1983, sa taofia ai Iakovos Thlimmenos i lona lē usitaʻia o le faatonuga e ofuina le ofu fitafita, ma faafalepuipui ai. I le taimi na toe tatala ai o ia, na ia talosaga ai e fia avea o ia ma suʻetusi. Peitaʻi, e leʻi taliaina lana talosaga ona ua faamauina o ia o se tagata solitulafono. O lea, sa ia ave ai lana mataupu i le faamasinoga. Peitaʻi, e leʻi manuia lana mataupu i faamasinoga a Eleni, o lea na ia talosaga ai i le Faamasinoga o Aiā Tatau i Europa (ECHR). I le 2000, na lagolagoina ai lo tatou uso e le Vaega Maualuga o le ECHR lea na faia aʻe i faamasino e 17, ma na fesoasoani foʻi lenei faaiʻuga i isi mataupu e fesootaʻi atu i le faailoga tagata. A o leʻi faia lenei faaiʻuga, e silia i le 3,500 uso i Eleni ua faamauina o ni tagata solitulafono, talu ai le faafalepuipui o i latou ona o le solitū. Ae ina ua māeʻa lenei faaiʻuga, na pāsia ai loa e Eleni se tulafono e aveesea ai faamaumauga faasolitulafono na aafia ai uso. Peitaʻi, i nai tausaga na muamua atu, na pasia ai se tulafono e maua ai e tagatānuu o Eleni le aiā e filifilia ai isi auaunaga mo le lautele e ese mai i le vaegaʻau. Na toe faamaonia lenā tulafono ina ua toe teuteu Faiga Faavae a le malo o Eleni.

“Ae ou te leʻi alu i le potu faamasino, sa ou tatalo faatauanau iā Ieova, ma sa ia aumaia iā te aʻu se loto toʻafilemu.”​—Ivailo Stefanov (Tagaʻi i le palakalafa 13)

13, 14. O ā lesona e tatou te aʻoaʻoina mai i mataupu na aafia ai Ivailo Stefanov ma Vahan Bayatyan?

13 Bulgaria. I le 1994, na faamalosia ai Ivailo Stefanov e auai i le vaegaʻau ina ua 19 ona tausaga. Sa ia teena le auai i le vaegaʻau, pe faia foʻi nisi auaunaga i le vaegaʻau e ʻalofia ai le auai i le taua. Na faafalepuipuiina o ia mo le 18 masina. Peitaʻi sa ia talosaga e toe iloilo le faaiʻuga, talu ai sa ia lē auai i le vaegaʻau ona e feteenaʻi ma lona lotofuatiaifo. O lea, na tuuina atu loa lana mataupu i le ECHR. Ae a o leʻi iloiloina le mataupu i le 2001, na toe faia se faaleleiga i le va o le uso o Ivailo ma le faigāmalo. E lē gata na faasaʻolotoina e le faigāmalo le uso o Ivailo, ae faapea foʻi isi tagata Bulgaria na lotomalilie e galulue i isi auaunaga mo le lautele e ese mai i le vaegaʻau. c

14 Armenia. O le 2001 na tatau ai ona auai Vahan Bayatyan i le vaegaʻau e tusa ai ma le tulafono. d Peitaʻi, e leʻi auai o ia ona sa feteenaʻi ma lona lotofuatiaifo. Sa ia faiaʻina foʻi i talosaga toe iloilo sa faia i le faamasinoga. Iā Setema i le 2002, na faafalepuipui ai o ia mo le lua ma le ʻafa tausaga. Peitaʻi, sa tatalaina o ia ina ua mavae le sefulu ma le ʻafa masina. Na ia faia se talosaga toe iloilo mo lana mataupu i le ECHR. Peitaʻi, iā Oketopa 27 i le 2009, na ia faiaʻina ai foʻi i lenā talosaga toe iloilo. E foliga mai sa avea lenei faaiʻuga o se toʻilalo mo uso i Armenia. Peitaʻi, na toe iloilo e le Vaega Maualuga o le ECHR le mataupu, ma iā Iulai 7 i le 2011, na latou lagolagoina ai Vahan Bayatyan. O le taimi muamua lea, ua amanaʻia ai e le ECHR le lē auai o se tagata i le vaegaʻau pe a feteenaʻi ma lona lotofuatiaifo, ona o talitonuga faaletapuaʻiga, lea e puipuia i lalo o le saʻolotoga e faaali ai manatu ma tapuaʻiga. O lenei faaiʻuga e lē gata na puipuia ai aiā a Molimau a Ieova, ae faapea foʻi aiā a le faitau miliona o tagata i Europa. e

Ua tatalaina uso i Armenia mai i le falepuipui ina ua maua le faai‘uga a le ECHR mo lo latou lelei

Le Lē Auai i Faiga Faalotonuu

15. Aiseā e lē auai ai tagata o Ieova i faiga faalotonuu?

15 E faamaoni tagatānuu i le Malo, e ala i le lē auai i vaegaʻau faapea faiga faalotonuu. Na matuā aafia le lalolagi i le uiga lotonuu talu mai le Taua Lona Lua a le Lalolagi. O le tele o atunuu e faatalitalia o latou tagatānuu e faaalia le faaaloalo e ala i le usuina o le vii o le fuʻa, pe fāʻalo foʻi i ai. Peitaʻi, e tatou te tuutoina atu atoatoa iā Ieova. (Eso. 20:4, 5) O le iʻuga, ua tatou fesagaʻia ai le tele o sauāga. E ui i lea, ua faaaogā e Ieova le “laueleele” e faalēaogāina na taumafaiga. Seʻi o tatou iloiloina nisi o manumalo sa saunia mai e Ieova mo i tatou e ala mai iā Iesu.—Sala. 3:8.

16, 17. O le ā le mataupu na fesagaʻia e Lillian ma William Gobitas, ma o le ā e tatou te aʻoaʻoina mai ai?

16 Iunaite Setete. I le 1940, e toʻavalu faamasino i le Faamasinoga Maualuga na lagolagoina le itu a le Aʻoga Faaitumalo o Minersville, ae toʻatasi le faamasino na lagolagoina le itu a Gobitis. Na mananaʻo Lillian Gobitas (12 tausaga), f ma lona tuagane o William (10 tausaga) e tumau faamaoni iā Ieova, o le māfuaaga lea na la lē fāʻalo ai i le fuʻa. O le iʻuga, sa tutuli i laʻua mai i le aʻoga. Sa oo lenei mataupu i le Faamasinoga Maualuga, ma na lagolagoina e le faamasinoga le faaiʻuga a le aʻoga, ona e ōgatusa ma faiga faavae a le malo, ma e maua ai le “autasi o le atunuu.” O lenei faaiʻuga na faateteleina ai sauāga. E toʻatele fanau a Molimau a Ieova na tutuli mai i le aʻoga, sa faamālōlō foʻi isi mai i galuega, ma na fesagaʻia e isi sauāga ogaoga mai i tagata tetee. Ua taʻua i le tusi The Lustre of Our Country, o le “sauāina o Molimau a Ieova mai le 1941 e oo i le 1943, o le sauāga sili lea ona mataʻutia o lotu i Amerika i le senituri lona lua sefulu.”

17 E leʻi umi se taimi na manumalo ai fili o le Atua. I le 1943, na iloilo ai i le Faamasinoga Maualuga se mataupu e taitutusa ma le mataupu a le aiga o Gobitis. O le mataupu lenei i le va o West Virginia State Board of Education ma Barnette. Peitaʻi, na lagolagoina e le Faamasinoga Maualuga le itu a Molimau a Ieova i le mataupu lenei. O le taimi muamua lea ua vave ai ona faia e le Faamasinoga se faaiʻuga, e matuā ese mai lava i le faaiʻuga sa faia i se isi mataupu faapenei. O lenei faaiʻuga, na faaitiitia ai sauāga na fesagaʻia e tagata o Ieova i le Iunaite Setete. E lē gata i lea, na matuā faamalosia ai foʻi aiā tatau a tagatānuu uma o le Iunaite Setete.

18, 19. O le ā na fesoasoani iā Pablo Barros, ma e faapefea ona tatou mulimuli i lana faaaʻoaʻoga?

18 Anitenitina. Na tutuli Pablo (8 tausaga) ma Hugo Barros (7 tausaga) mai le aʻoga i le 1976, ona o le lē faia o so la sao i le sisiina o le fuʻa. I se tasi taimi, na tūlei e le pule aʻoga Pablo, ma tā lona ulu. Sa ia faanonofo foʻi Pablo ma lona uso mo se itula ina ua tuua le aʻoga, ae taumafai e faamalosia i laʻua e fāʻalo i le fuʻa. Na faapea mai Pablo: “Pe ana leai le fesoasoani a Ieova, e lē mafai ona ou onosaia omiga ma tumau faamaoni.”

19 I le taimi na ave ai le mataupu i le faamasinoga maualalo, na lagolagoina e le faamasinoga le faaiʻuga a le aʻoga e faamālōlō Pablo ma lona uso mai le aʻoga. Peitaʻi na toe iloilo lenei mataupu i le Faamasinoga Maualuga i Anitenitina. O lea, i le 1979 na suia ai e le Faamasinoga le faaiʻuga ma faailoa mai: “O lenei faasalaga [tutuli o tamaiti mai le aʻoga], sa aveesea ai le aiā e aʻoaʻoina ai i laʻua e tusa ai ma faiga faavae a le malo (Puipui 14), ma le tiute o le malo e faamautinoa e maua e tagata aʻoaʻoga amata (Puipui 5).” Na matuā aogā lenei faaiʻuga i le pe ā ma le 1,000 fanau a Molimau a Ieova. Na lē toe tutuliina fanau a nisi o Molimau a Ieova mai i aʻoga, peitaʻi o nisi tamaiti e pei o Pablo ma Hugo na toe auai i aʻoga sa iai muamua.

O le toʻatele o fanau Molimau a Ieova sa faamaoni i lalo o omiga

20, 21. E faapefea i le mataupu na aafia ai Roel ma Emily Embralinag ona faamalosia ai lou faatuatua?

20 Filipaina. I le 1990, na tutuli ai Roel Embralinag, g (9 tausaga) ma lona tuafafine o Emily (10 tausaga) mai le aʻoga, faatasi ma le pe ā ma le 66 isi tamaiti Molimau a Ieova, ona o le lē fāʻalo i le fuʻa. Na taumafai lo la tamā o Leonardo e soālaupule le mataupu ma i latou e vaaia le aʻoga, peitaʻi e leʻi taulau manuia. Na faasolo ina leaga le tulaga o mea, o lea na faaulu ai se tagi a Leonardo i le Faamasinoga Maualuga. E lē tagolima le uso, ma e leai foʻi sa latou lōia. Ae na tatalo faatauanau le aiga mo le fesoasoani a Ieova. Sa ulagia ma sauāina le fanau a Leonardo, ma sa mafaufau foʻi le uso o le a faiaʻina i le mataupu, ona e leʻi aʻoaʻoina o ia i mataupu faaletulafono.

21 A o faagasolo taimi, na iʻu ina avea Felino Ganal ma lōia a le aiga, ma sa ia faigaluega muamua i se tasi o ofisa lōia iloga i le atunuu. I le taimi na fai ai lenei mataupu, ua lē toe faigaluega Felino i le ofisa lōia, ma ua avea o ia o se Molimau a Ieova. Na lagolagoina e le Faamasinoga le itu a Molimau a Ieova, ma faalēaogāina ai le faaiʻuga sa faamālōlō ai tamaiti mai i le aʻoga. Pagā se toʻilalopopo mo i latou na taumafai e luʻia le faamaoni o tagata o le Atua!

Solitū ua Maua ai le Autasi

22, 23. (a) Aiseā ua tatou manumalo ai i le tele o faamasinoga? (e) O le ā ua faamaonia i lo tatou autasi o se ʻauuso i le lalolagi aoao?

22 Aiseā ua manumalo ai tagata o Ieova i le tele o nei faamasinoga? E leai sa tatou vaega i faiga faapolotiki. Peitaʻi, i le tele o atunuu ma faamasinoga, ua puipuia e le tele o faamasino i tatou mai i tagata tetee, ma ua telē le aogā o nei faaiʻuga i isi faamasinoga. E mautinoa o le fesoasoani a Iesu ua tatou manumalo ai. (Faitau le Faaaliga 6:2.) Aiseā e tatou te finauina ai nei mataupu i le faamasinoga? E tatou te lē mananaʻo e suia tulafono a atunuu. Nai lo o lea, e tatou te naunau e faamautinoa e faaauau pea la tatou auaunaga i lo tatou Tupu o Iesu Keriso, e aunoa ma le faalavelavea.—Galu. 4:29.

23 E ui i le fevaevaeaʻi o faiga faapolotiki ma le feʻainaʻi o le lalolagi, ae o loo faaauau pea ona faamanuia e le Tupu o Iesu Keriso ona soo, ina ia tumau lo latou solitū. E leʻi taulau Satani e faatoʻilalo i tatou ma lepetia lo tatou autasi. Ua aoaoina e le Malo le faitau miliona ua lē o ʻtoe aʻoaʻo i taua.’ O lo tatou autasi o se ʻauuso i le lalolagi aoao, ua faamaonia ai ua pule le Malo o le Atua.—Isa. 2:4.

a O le lomiga lona ono lenei na taʻua foʻi o le The New Creation. Mulimuli ane, na taʻua lomiga o le Millennial Dawn o le Studies in the Scriptures.

b Mo nisi faamatalaga e faatatau i lenei valoaga, tagaʻi i le tusi Faaaliga—Ua Latalata Lona Tumutumuga Matagofie!, mataupu e 27, itulau e 184-186.

c O lenei faaiʻuga na tuuina atu ai e le faigāmalo a Bulgaria le avanoa i so o se tasi e filifilia ai auaunaga mo le lautele e fia galulue ai, pe afai e lē auai i le vaegaʻau ona e feteenaʻi ma o latou lotofuatiaifo.

d Tagaʻi i the article “Lagolago e le Faamasinoga i Europa Aiā a Tagata,” in Le Olomatamata o Novema 1, 2012 lea o loo faamatalaina ai lenei tala atoa.

e E 20 tausaga na faafalepuipui ai e le malo o Armenia, le silia i le 450 talavou Molimau a Ieova. Iā Novema 2013, na faasaʻolotoina ai se vaega mulimuli o nei talavou.

f Sa sesē le sipelaina o le igoa o le aiga i faamaumauga a le faamasinoga.

g Na sesē le sipelaina o le igoa o le aiga i faamaumauga a le faamasinoga (Ebralinag).