1. Atonu o le ā le mea aupito sili ona leaga na faia e Peteru i lona olaga?

E LĒ mafai ona galo iā Peteru lenā taimi faigatā ina ua iloa mai o ia e Iesu. Pe na ia iloa ai i fofoga o Iesu se faailoga o le lē fiafia po o le ita? E tatou te lē mautinoa, ua na ona faapea mai le Tusi Paia, “ua faliu le Alii ma silasila atu iā Peteru.” (Luka 22:61) Peitaʻi i lenā lava taimi, na iloa ai e Peteru ua matuā sesē lava o ia. Ua ia iloa, ua ia faia le mea tonu lava lea na valoia e Iesu, o le mea e tasi lea na ia maumauaʻi e na te lē faia, o le faafitia o lona Matai pele. O se toʻilalopopo lea mo Peteru, atonu o se mea aupito sili lea ona leaga na ia faia i lona olaga.

2. O le ā le lesona sa tatau ona aʻoaʻoina e Peteru, ma o le ā se aogā mo i tatou?

² Ae ui i lea, e lē faapea ai ua leai se faamoemoe. Auā o Peteru o se tagata e matuā faatuatua, sa iai pea le avanoa e faasaʻo ai ana mea sesē ma aʻoaʻo se lesona e sili ona tāua mai iā Iesu, e aofia ai le lotofaamagalo. E manaʻomia foʻi ona tatou aʻoaʻo lenā lesona. Seʻi o tatou iloiloina pe na faapefea ona feagai Peteru ma lenei tulaga faigatā.

3, 4. (a) O le ā na fesili atu ai Peteru iā Iesu, ma atonu o le ā le manatu o Peteru? (e) Na faapefea ona faaalia e Iesu ua taaʻina Peteru i le agaga sa taatele i na aso?

³ Pe tusa ma le ono masina muamua atu i lona nuu o Kapanaumi, na fesili ai Peteru iā Iesu: “Le Alii e, e faafia ona agasala mai loʻu uso iā te aʻu ma ou faamagalo atu iā te ia? Pe e faafitu ea?” Atonu na manatu Peteru ua agalelei tele o ia, auā na aʻoaʻo e taʻitaʻi lotu i ona aso, e faatolu ona faamagalo se tagata! Na tali atu Iesu “e lē faafitu, ae e faafitu sefulu fitu.”—Mata. 18:21, 22.

⁴ Po o le uiga o le tala a Iesu ia tusi i lalo e Peteru mea sesē uma a tagata? E leai. O lona taʻua o le faaupuga faafitu sefulu fitu, na ia uiga atu i le faamagalo atoatoa, nai lo o le mātauina o taimi uma lava e faia ai e se tasi mea sesē. (1 Kori. 13:4, 5) Na faaalia e  Iesu ua taaʻina Peteru i le loto maaa ma le agaga lē faamagalo na taatele i na aso, o le teuloto lea e se tasi o mea sesē uma ua faia iā te ia. Ae o i latou e faamagalo atu e tusa ma le finagalo o le Atua, e faia ma le lotofiafia ma le lotomalie.—Faitau le 1 Ioane 1:7-9.

5. O le ā le taimi e tatou te iloa ai le tāua o le lotofaamagalo?

⁵ E leʻi finau atu Peteru iā Iesu. Pe na pāʻia lona loto i le lesona na aʻoaʻo e Iesu? E faatoʻā e iloa le tāua o le lotofaamagalo, pe a tulaʻi mai se tulaga ua e matuā manaʻomia ai lava se faamagaloga. O lea, seʻi o tatou iloilo mea na tutupu a o leʻi oo i le maliu o Iesu. I na taimi faigatā, e tele mea na faia e Peteru na manaʻomia ai le faamagaloga a lona Matai.

6. O le ā le tali atu a Peteru a o aʻoaʻoina e Iesu ona soo e faatatau i le lotomaulalo, ae o le ā le auala na tali atu ai Iesu?

⁶ O se pō mataʻina, auā o le pō mulimuli lea o Iesu a o leʻi maliu. E tele lava mea o loo fia aʻoaʻo atu i ona aposetolo, e pei o le lotomaulalo. Na faataatia e Iesu se faaaʻoaʻoga o le lotomaulalo i le mulumuluina lea o o latou vae, o se galuega e masani ona tofia i se auauna faatauvaa. I le taimi muamua na fesiligia ai e Peteru le gaoioiga a Iesu, ae mulimuli ane na ia teena lea gaoioiga. Ona ia toe maumauaʻi atu lea ina ia mulumulu e Iesu e lē na o ona vae, a o ona lima atoa foʻi ma lona ulu! E leʻi toʻatamaʻi Iesu, ae na ia faapalepale ma faamatala atu le tāua ma le uiga o le mea ua ia faia.—Ioa. 13:1-17.

7, 8. (a) O ā isi gaoioiga na faia e Peteru na tofotofoina ai le onosaʻi o Iesu? (e) Na faaalia faapefea e Iesu le agalelei ma le lotofaamagalo?

⁷ E leʻi umi, ae faia e Peteru se gaoioiga e tofotofoina ai le onosaʻi o Iesu. Na fefinauaʻi aposetolo po o ai o i latou e sili, ma o Peteru se tasi o i latou na sa faaalia lenā uiga mimitavale e faalumaina ai. Peitaʻi na faasaʻo ma le agalelei i latou e Iesu, ma faamālō atu i mea lelei na latou faia, e ala i le tumau ma le faamaoni i lo latou Matai. Na ia valoia foʻi o le a latou tuua o ia. Na faapea mai Peteru e tumau pea o ia faatasi ma Iesu seʻia oo i le oti. Ae e ese le mea na valoia e Iesu, o le faafitia faatolu lea e Peteru o lona Matai i lenā lava pō, a o leʻi vivini faalua le moa. E lē gata ina tetee Peteru i le fetalaiga a Iesu, ae na ia gugutu foʻi o le a sili atu lona faamaoni i lo o isi aposetolo uma!—Mata. 26:31-35; Mare. 14:27-31; Luka 22:24-28; Ioa. 13:36-38.

⁸ Pe na tau lē lava le onosaʻi o Iesu iā Peteru? O le mea moni, i le faagasologa o lenā taimi faigatā sa silasila pea Iesu mo ni uiga lelei i ona aposetolo lē lelei atoatoa. Sa silafia e ia o le a faafitia o ia e Peteru, ae na ia fetalai: “A ua ou faatoga atu mo oe, ina ia aua  neʻi mou atu lou faatuatua; a o oe, pe a e toe foʻi mai, ia e faamalosi i ou uso.” (Luka 22:32) Na talitonu Iesu o le a toe malosi faaleagaga Peteru ma toe foʻi mai e fai lana auaunaga. Maʻeu se uiga agalelei ma le faamagalo atu!

9, 10. (a) O le ā le aʻoaʻiga na avatu iā Peteru i le faatoʻaga o Ketesemane? (e) O le ā ua tatou aʻoaʻoina mai i mea sesē na faia e Peteru?

⁹ Mulimuli ane i le faatoʻaga o Ketesemane, e sili atu i le faatasi ona aʻoaʻia Peteru. Na talosaga atu Iesu iā te ia, faapea Iakopo ma Ioane, ina ia mataala pea a o tatalo o Ia. Na matuā mafatia faalogona o Iesu ma na ia manaʻomia se lagolagosua, ae sa momoe pea Peteru ma isi. Na faia e Iesu lenei faamatalaga tigā alofa ma le faamagalo: “Ua naunau i ai le loto, a ua vaivai le tino.”—Mare. 14:32-41.

¹⁰ E leʻi umi se taimi, ae taunuu ane loa se motu o tagata o loo uuina mai ni sulu, pelu ma pouvai. O le taimi lea e tatau ai ona gaoioi ma le faautauta. Peitaʻi, na faafuaseʻi ona osofaʻi e Peteru Maliko i lana pelu, o se pologa a le ositaulaga sili, ma na tipiesea ai lona taliga. Na aʻoaʻia ma le agalelei e Iesu Peteru, faamālōlō lē na faamanuʻalia, ma faamatala atu le māfuaaga e lē tatau ai i ona soo ona faasauā. (Mata. 26:47-55; Luka 22:47-51; Ioa. 18:10, 11) E tele mea sesē na faia e Peteru na manaʻomia ai le faamagaloga a lona Matai. O le tala iā Peteru ua faamanatu mai ai, e tatou te sesē mai lea taimi i lea taimi. (Faitau le Iakopo 3:2.) E tatou te manaʻomia uma le faamagaloga a le Atua i aso uma. Peitaʻi i lenā lava pō, na toe faia ai foʻi e Peteru se isi agasala e sili atu ona matuiā.

11, 12. (a) Na faaalia faapefea e Peteru le lototele ina ua puʻeina Iesu? (e) O le ā le auala na lē taulau ai Peteru e faataunuu le mea sa ia tautō e fai?

¹¹ Sa faapea atu Iesu i le motu o tagata, afai o loo latou saʻilia o ia, ia tuu atu ona aposetolo e ō. Na manaʻo Peteru e fesoasoani atu iā Iesu a o saisaia e le motu o tagata. Peitaʻi, e leʻi iai se mea e mafai ona ia faia. O lea, na ia sola ese ai e pei ona faia e isi aposetolo.

¹² Atonu e latalata i le fale o Ana, o lē na avea ma Ositaulaga Sili, le vaipanoa na oo i ai le solaaga a Peteru ma Ioane. O i inā na muamua ave i ai Iesu e faia ai lona faamasinoga. Na tutū Peteru ma Ioane ma vaavaai atu a o taʻitaʻiina ese Iesu mai i inā. O lea, na la “mulimuli mamao” atu ai i le mea o loo aveina i ai Iesu. (Mata. 26:58; Ioa. 18:12, 13) E leʻi palaai Peteru. E mautinoa sa ia manaʻomia le lototele e mulimuli atu ai i le mea o loo aveina i ai Iesu. Sa faaauupegaina le motu o tagata, ma o se tasi o i latou sa faamanuʻalia e Peteru. E ui lava sa faaalia e Peteru le lototele ina  ua ia faamanuʻalia Maliko, ma mulimuli atu i le mea sa ave i ai Iesu, ae e leʻi tumau ai pea ona ia faaalia lenā uiga, auā e na te leʻi faataunuuina le mea sa ia tautō ai iā Iesu.—Mare. 14:31.

13. O le ā le auala e tasi e mulimuli ai iā Keriso?

¹³ I le pei o Peteru, e toʻatele i aso nei o loo latou “mulimuli mamao” iā Keriso. Ae na ia tusi mulimuli ane, e pau le auala e mulimuli ai iā Keriso, o le mulimulituʻi iā te ia i le tele e tatou te mafaia, ma faataʻitaʻi i lana faaaʻoaʻoga e tusa lava po o ā iʻuga e oo i ai.—Faitau le 1 Peteru 2:21.

14. O fea sa iai Peteru a o faia le faamasinoga o Iesu?

¹⁴ Na mulimuli atu ma le faaeteete Peteru iā Iesu a o taʻitaʻiina atu i se fale e sili ona telē i Ierusalema. O le fale lea o Kaiafa le ositaulaga sili e mauʻoa ma aloaʻia. Na masani ona fausia na fale e faataamilo i se lotoā, ma e i luma le ala tatala. Ina ua taunuu Peteru i le ala tatala, e leʻi taliaina o ia e ulufale. A o Ioane lea sa i totonu, na sau i le leoleo faitotoʻa ma faaulufale atu Peteru. E foliga mai e leʻi mulimuli Peteru iā Ioane pe taumafai foʻi e ulufale i le fale, ina ia faatasi ai ma lona Matai. Na nofo o ia i le lotoā lea sa iai pologa ma auauna i luma o se afi ona o le malūlū o le pō, ma vaavaai atu a o gasolo ane molimau pepelo faasaga iā Iesu i le faamasinoga o loo faia i totonu o le fale.—Mare. 14:54-57; Ioa. 18:15, 16, 18.

15, 16. Faamatala le faataunuuga o le valoaga a Iesu e faatatau i le faafiti faatolu e Peteru e na te lē iloa o Ia.

¹⁵ Ona o le malamalama o le afi, sa iloa lelei ai Peteru e le teine lea na faatagaina o ia e ulufale i totonu. Sa ia tuuaʻia o ia e faapea: “O oe foʻi lenā, sa oulua faatasi ma Iesu le Kalilaia!” Ina ua puʻea faamanu i ofaga, na faafiti ai Peteru e na te lē iloa Iesu, pe malamalama foʻi i le mea o loo fai mai ai le teine. Ua alu o ia ma tū i tafatafa o le ala tatala, ina ia aua neʻi iloa o ia. Peitaʻi, na mātauina o ia e se isi foʻi teine ma fai atu foʻi faapena: “Sa faatasi lenei tagata ma Iesu le Nasareta.” Na tautō Peteru: “Ou te lē iloa lenā tagata!” (Mata. 26:69-72; Mare. 14:66-68) Atonu ina ua uma ona faafiti faalua Peteru, na ia lagona ai le vivini o se moa. O lona popole tele na ia lē manatua ai le valoaga na fetalai ai Iesu i nai itula muamua atu.

¹⁶ I se taimi mulimuli ane, na faia ai e Peteru taumafaiga uma ina ia aua neʻi iloa ai o ia. Ae peitaʻi, ua lolofi mai tagata sa tutū solo i le lotoā iā Peteru. O se tasi o i latou e aiga ma Maliko, le pologa lea na faamanuʻalia e Peteru. Na ia fai atu iā Peteru: “Po ou te leʻi vaai ea iā te oe o faatasi ma ia i le togālaau?” Sa taumafai Peteru e faatalitonu e sesē i latou. Atonu na ia tautō e faapea e malaia o ia pe afai e pepelo. O le taimi lava na ia faafiti faatolu ai, na  vivini ai loa se moa, o le faalua ai lea ona ia faalogoina le vivini o se moa i lenā pō.—Ioa. 18:26, 27; Mare. 14:71, 72.

17, 18. (a) O ā faalogona o Peteru ina ua iloa le matuiā o lana mea sesē ua faia? (e) Atonu o le ā sa manatu i ai Peteru?

¹⁷ Ua faatoʻā sau Iesu i fafo i le polotito i luga e faasaga i le lotoā. I lenā taimi, e pei ona taʻua i le amataga, na iloa mai ai e Iesu Peteru. Na iloa ai e Peteru le matuiā o lana mea sesē na fai. Na alu ese ai loa o ia mai le lotoā, ua nutimomoia lona loto, ma agaʻi atu i auala o le aai o loo sulugia e le malamalama o le masina. Ua tagi masūsū ma ua puaoa lana vaai i le maligi o ona loimata.—Mare. 14:72; Luka 22:61, 62.

¹⁸ Pe a faia e se tasi se sesē matuiā, e faigofie ona ia manatu e lē mafai ona faamagaloina o ia. Atonu na faapena foʻi le manatu o Peteru. Pe e mafai ona faamagaloina Peteru?

19. O ā faalogona o Peteru ona o lana mea sesē na fai, ae faapefea ona tatou iloa e leʻi faavaivai ai?

¹⁹ E faigatā ona tatou mafaufau i le tigā na oo iā Peteru, ina ua malama mai le taeao ma mea na tutupu i lenā aso. E mautinoa na matuā nofosala Peteru i ona faalogona ina ua maliu Iesu i le afiafi o lenā lava aso, ina ua mavae le faataugāina o ia! E lē taumatea na faanoanoa Peteru i taimi uma e mafaufau ai i le auala na ia faatigā ai i lona Matai, i le aso mulimuli o lona soifuaga o se tagata. Peitaʻi, e leʻi faavaivai ai Peteru. E tatou te iloa lenā mea, ona e leʻi umi ae toe faatasi o ia ma isi aposetolo. (Luka 24:33) O le mea moni, na toe salamō aposetolo uma ona o a latou amioga i lenā pō faigatā, ma na faamāfanafana e le tasi le isi.

20. O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai le filifiliga atamai sa faia e Peteru?

²⁰ Ua tatou aʻoaʻoina mai i inei le filifiliga atamai sa faia e Peteru. Pe a agasala se auauna a le Atua, o le mea e sili ona tāua, e lē o le matuiā o lana mea sesē, ae o lona maumauaʻi e toe faasaʻo le mea sesē. (Faitau le Faataoto 24:16.) Na faaalia le faatuatua moni o Peteru i le faatasitasi ma ona uso, e ui i ona lagona mafatia. Pe a mafatia se tasi ona o le faanoanoa, e manatu o ia e sili pe a vavaeese mai i tagata. Ae o le mea moni, o se gaoioiga e lamatia ai. (Faata. 18:1) O le mea sili ona tāua, o le faatasitasi ma uso talitonu ma ia toe maua le malosi faaleagaga.—Epe. 10:24, 25.

21. O le ā le tala sa faalogo i ai Peteru a o faatasitasi ma isi soo o Iesu?

 ²¹ Talu ai sa faatasi Peteru ma isi soo o Iesu, na faateʻia ai o ia i se tala uigaese e faapea, e lē o iai le tino o Iesu i le tuugamau. Na tamomoʻe atu Peteru ma Ioane i le tuugamau na iai Iesu. Na muamua taunuu Ioane, auā e foliga mai e laʻitiiti o ia iā Peteru. Na faatalatū o ia ina ua iloa ua matala le faitotoʻa o le tuugamau. Ae e leʻi faapena Peteru. Na alu atu saʻo lava o ia i le tuugamau, ma iloa ai ua leai se tino o Iesu!—Ioa. 20:3-9.

22. Na faapefea ona mou atu faalogona faanoanoa ma le masalosalo o Peteru sa iai?

²² Pe na talitonu Peteru ua toe faatūina Iesu? E ui ina faamatala atu e fafine faamaoni na faaali mai agelu iā i latou, ma faailoa mai ua toetū Iesu, ae e leʻi talitonu i ai Peteru. (Luka 23:55–24:11) Ae e oo ane i le faaiʻuga o lenā aso, ua mou atu faalogona faanoanoa ma le masalosalo sa iai iā Peteru. Ua soifua nei Iesu o se agaga malosi! Na faaali atu o ia i ona aposetolo uma. Ae e iai se mea na ia faia muamua, lea e leʻi iloa e le toʻatele. Na faapea mai le ʻauaposetolo i lenā aso: “E moni, ua toetū le Alii ma na faaali atu o ia iā Simona!” (Luka 24:34) Na mulimuli ane tusi foʻi le aposetolo o Paulo e uiga i lenā aso mataʻina e faapea, na “faaali atu [Iesu] iā Kefa, ona sosoo ai lea ma le toʻasefulu lua.” (1 Kori. 15:5) O Kefa ma Simona o isi igoa o Peteru. E foliga mai e na o Peteru sa iai i le taimi na faaali atu ai Iesu iā te ia.

23. Aiseā e tatau ai i Kerisiano i aso nei o ē faia agasala matuiā ona manatua le mea na tupu iā Peteru?

²³ E lē o faailoa mai i le Tusi Paia mea na tutupu ina ua toe feiloaʻi Iesu ma Peteru. E mafai ona tatou manatunatu i le ootia o Peteru ina ua vaai atu ua toe soifua mai lona Alii pele, ma maua ai le avanoa e faaalia ai lona faanoanoa ma le salamō. E pau lava le mea sa manaʻomia e Peteru o le faamagaloga a Iesu, ma e mautinoa o le mea lenā sa tupu. E tatau ona manatua e Kerisiano i aso nei o ē e faia le agasala, le mea na tupu iā Peteru. E lē tatau ona tatou manatu e lē mafai ona faamagaloina i tatou e le Atua. Sa faaatagia atoatoa mai e Iesu lona Tamā, o lē na te “matuā faamagaloina lava.”—Isa. 55:7.

24, 25. (a) Faamatala le mea na tupu a o alu Peteru e fagota i le Sami o Kalilaia. (e) O le ā le gaoioiga na faia e Peteru ina ua faia e Iesu se vavega i le taeao na sosoo ai?

²⁴ Na fai atu Iesu i ona aposetolo e ō i Kalilaia, o i inā o le a latou toe feiloaʻi ai. Ina ua latou taunuu, na filifili ai Peteru e alu e fagota i le Sami o Kalilaia e pei ona sa ia faia muamua, ma na iai  nisi na faatasi ma ia. O le oʻī o le vaa, le fafati o galu, o le talatala o upega i ona lima, o ni mea ia na masani ai Peteru. Ae peitaʻi, e latou te leʻi maua ni iʻa i lenā pō.—Mata. 26:32; Ioa. 21:1-3.

²⁵ Ina ua tafa mai ata, na valaau mai se tagata mai le matafaga ma faatonu i latou e lafo a latou upega i le isi itu o le vaa. Na latou usiusitaʻi ma maua mai ai ni iʻa e 153! Na iloa e Peteru lenā tagata. O lea, na oso ese ai o ia mai i le vaa ma aau atu i le matafaga. O i inā, na saunia ai e Iesu mo Peteru ma isi aposetolo ni iʻa sa tunu i malala. Peitaʻi, na uaʻi faapitoa atu Iesu iā Peteru.—Ioa. 21:4-14.

26, 27. (a) O le ā le avanoa na tuuina atu faatolu e Iesu iā Peteru? (e) O le ā le faamaoniga malosi o le faamagalo atoatoa a Iesu?

 ²⁶ Na fesili atu Iesu iā Peteru pe e sili lona alofa i lona Alii nai lo o lona “naunau i nei mea.” E foliga mai o loo faasino atu Iesu i le ʻauiʻa tele na maua. Po o le a sili ona naunau Peteru i le pisinisi o le faifaiva, nai lo o lona alofa iā Iesu? Talu ai na faafitia faatolu e Peteru lona Alii, o lea na faatolu ona tuuina atu ai e Iesu le avanoa iā te ia e faamautinoa ai lona alofa mo ia i luma o ana uō. A o faia faapea e Peteru, na taʻu atu e Iesu iā te ia le auala e faaalia ai lenā alofa: e ala i le faamuamua o le auaunaga paia i lo o isi mea uma, ia fafaga, faamalosiau ma leoleo le lafu mamoe a Keriso, o Ona soo faamaoni.—Luka 22:32; Ioa. 21:15-17.

²⁷ O lea na faamautinoa atu ai e Iesu, o loo aogā pea Peteru iā te ia ma lona Tamā. O le a faia e Peteru se vaega tāua i le faapotopotoga i le taʻitaʻiga a Keriso. Maʻeu se faamaoniga malosi o le faamagalo atoatoa o Iesu! E mautinoa sa lotofaafetai Peteru ona sa faamagaloina o ia e Iesu, ma na ia aʻoaʻoina mai se lesona mai ana mea sesē.

28. O le ā se faamaoniga e iloa ai sa ola Peteru e tusa o lona igoa?

²⁸ E tele tausaga o faatinoina ma le faamaoni e Peteru lona tofiga. Na ia faamalosia ona uso, e pei ona poloaʻi atu ai Iesu i le pō a o leʻi maliu o Ia. Sa galue ma le agalelei ma le onosaʻi Peteru, i le leoleoina ma le fafagaina o soo o Keriso. Sa ola Simona e tusa ai o lona igoa na faaigoa ai e Iesu, o Peteru po o le Papa, e ala i le avea o se tagata e toʻa, malosi ma maufaatuatuaina auā le lelei o le faapotopotoga. E tele faamaoniga e tusa ai o lenā manatu, o loo maua i tusi e lua faamāfanafanaloto na tusia e Peteru, lea ua avea ma tusi tāua o le Tusi Paia. Na faaalia foʻi i na tusi, e leʻi galo iā Peteru le lesona na ia aʻoaʻoina mai iā Iesu e uiga i le faamagalo.—Faitau le 1 Peteru 3:8, 9; 4:8.

29. E faapefea ona tatou faaaʻoaʻo i le faatuatua o Peteru, ma le alofa mutimutivale o lona Matai?

²⁹ Ia tāmau i o tatou mafaufau ma loto lenā lesona. Pe e tatou te talosaga atu e lē aunoa i le faamagaloga a le Atua mo le tele o a tatou mea sesē? Pe e tatou te talia lenā faamagaloga, ma talitonu e mafai ona faamamāina ai i tatou? Pe e tatou te faamagalo atu foʻi i o tatou tuaoi? O le faia faapea, ua tatou faaaʻoaʻo ai i le faatuatua o Peteru, ma le alofa mutimutivale o lona Matai.