Lendá lá ɔwɔmbɔ w'akambo

Lendá lá akambo lá yombasɛ́

ƆKƆNDƆ WƆ LOWIKO

Yehova ‘asembolaka ɛnsɛsɛ wɛmi’

Yehova ‘asembolaka ɛnsɛsɛ wɛmi’

WƆNANYƆ wolangala ɔmɔtshi andjopolaka ante: “Ivɛrse yɛkɔnge yolekakɛ nkɔpa efula?” Ipa la nkakanda ndokadjimolaka mbala kɛkɔ kɛmɔ ente “Woongo 3, vɛrse 5 la 6, yetepela ante: ‘Yawɛkɛ te Yehova l’oloko wɔko onkfumɔ, tɛkamake yimba yɛko nghɔmɛlɛ. Lá mboka yɛko inkfumɔ, ongowilake yimba ko nde angokosembolela ɛnsɛsɛ wɛko.’” Lá nsɔsɔlɔ, Yehɔva asembolaka ɛnsɛsɛ wɛmi. Lá wopo wɔkɔnge?

ƐLƆNDJƐLƆ K’AMBOTSHI WAMI KENDJILAKA LÁ MBOKA KƐ WƆLƆ

L’ɛnɔnyi wɛ 1920 lá ntondo k’iwɔ ntshukana, ambotshi wami w’ekaka akambo wa nsɔsɔlɔ. Lemi mbotshɔka má bango djɛ 1939. L’Angleterre, wina w’imayalaka ilɛngɛ, latshɔki l’ambotshi wami tá nsanghanyɛ y’Akristo edjinge lakɔpaki Nkalasa k’olemo w’Onkfumi. Tii lɔɔko kɛnɛ, mvungɔ djamba djɛmi djɛ ntondo dj’imananghe. Ndjampemaka l’iba djɛ lemi nyɛnama má ɛstradɛ. Lá wina wɔkɔ layalaki l’ɛnɔnyi esamalo edjinge lokaki wɔma efula djɛ ndenda anto wa ndjekameyɛki.

Totapoposanyɛ lá olóló isa ambotshi wami

Lá nkambo djelendana l’olemo w’ipoposanyɛ, papa afunelaka ingelo kɛ wɔdju kɛ lemi nkambaka la kɛkɔ. Ndjalaka l’ɛnɔnyi enanɛyi wina matshu ntopoposanyɛ mbala kɛ ntondo lá mvulu kɛmɔtshi lemi mɔmɛlɛ. Ndjalaka l’osasa efula wina wɔ onto wɔ mambaka isande ndawola mbala kɛnɛ kefunamisa lá nkishi edjinge mbala kɛkɔ kɛmɔ nde awolaka onkanda “Que Dieu soit reconnu pour vrai”! Ndotaka t’ontayimbo te papa djɛ toshimela. Olemo w’ipoposanyɛ edjinge nsanghanyɛ yampɛyeki osasa edjinge yankotshɛki djɛ nfudjɛ mposɛ kɛ nkambela Yehova l’olemo wɔ wina enkfumɔ.

Akambo wa nsɔsɔlɔ wa Bible wankotaka m’ɔkɔngɔ wɔ papa mbalela lemi kɔpi k’Etange k’Olami. Layalaki l’oloko lukuluku djɛ mbala periodikɛ inkfumɔ yeposaki. Djawo djɛmi te Yehova djefulaka edjinge djentshindaka djɛ lemi ndɔsa nkano djɛ ndalambola tende.

Lá 1950 lemi isa papa la mama t’ingelaka losanghanyɛ lɔmɔtshi l’ekekete lonanghemisa lá New York loyalisa l’ɔtɛ wɔ djoyi ante: “Ofulelo w’akambo wa teokrasi.” Ɔtɛ wɔ djoyi wɔ lofu l’anɛyi Ngɔndɔ k’enanɛyi 3, iyayale nde: “Lofu lɔ wa Misiɔnɛrɛ.” Lofu lɔsɔ, wɔnanyɔ Carey Barber, kanga loyisa ndoyala ose Iloyi yɛ lɔndjɛ apɛyɛka djamba djɛ batisimo. M’ɔkɔngɔ wɔ nde ndjopola wanɛ wayalisa ladjɛ ndongola batisimo weepó epe, lemi nyemalaka edjinge ndjawolaka ente, “Ee!” Ndjalaka l’ɛnɔnyi 11 koko nsipisoyɛka ente, lambotapola djina djɛ djonyi efula. Koko, láyalaki la wɔma wɔ ndjingela tá washi mande lemi ntewaki djɔkɔ. Ankfunɛ papa antshindjeyɛka tá odjiya edjinge anshikikɛka ante akambo ankfumɔ wangoheta ngo wɔlɔ. Ayalaka ngo nghɔsɔ ladjikɛnde, batisimo kenanghemaka ngo lankeke edjinge lemi ntakomɛ ekolo l’ɛkɔngɔ. Wɔnanyɔ ɔmɔtshi ambɛmbaka l’ɛwɔ ko onkina andongoyɛka, ntepela ente ɔnɛ ndongoyɛ lemi ko onkina mposɛ má washi. Ntateyɛ má lofu lɔ djonyi lɔsɔ, Yehova akindjɛ ngo nsembolɛ lemi ɛnsɛsɛ wɛmi.

NSƆNAKA DJƐ NDAWƐKƐ TE YEHOVA

Wina wɔ mashiyɛ nkalasa yɛmi yɛ imanite, nkɔpaka ndjala yat’ekalo, koko wetsha wɛmi wankeketshɛka djɛ lemi ntshɔ tá inivɛrsite. Nkfɔka lá lodjimbo lɔwɔ edjinge ntshɔka tá inivɛsirte, koko mbala kɛkɔ kɛmɔ nsipisoyɛka ente, mpangokoka mpikama pika l’akambo wa nsɔsɔlɔ edjinge mbala kɛkɔ kɛmɔ ndapɛyɛ tshɛ lá nkalasa kɛmi. Djɛkondeke mɔshi nkano djɛ nyima. Ndɔmbaka Yehova lá nkambo ntshɔ, edjinge ndaasipisoyɛka l’onkanda la dilɛmɛlɔ nkfumɔ ente, langima má nkalasa l’ɔnɔnyi wɔ ntondo. Ndawɛkɛka tshɛ te Yehova, ko mbala kɛkɔ kɛmɔ, ndɔsaka olemo wɔ yat’ekalo.

Lá Ngɔndɔ k’esambele 1957 ntateyɛka olemo wɔ wina enkfumɔ lá ngando kɛ Wellingborough. Ndɔmbaka wananyɔ welá Betɛlɛ djɛ Londre dj’iwɔ ntoma lemi ntokamba la wɔnanyɔ ɔmɔtshi wɔ yat’ekalo wombosipisoyɛ akambo. Wɔnanyɔ Bert Vaisey andjekɛka akambo efula, nde ayalaki nsakondji k’eyalaki l’osasalo efula edjinge nde ankotshɛka djɛ lemi ndjala la nonghanyi kɛ wɔlɔ k’olemo w’ipoposanyɛ. Otshumano wɔso wayalaki l’ankaana isamalo yɛ nkokolo la wɔnanyɔ Vaisey edjinge lemi. Ndɔngɔsɔla nsanghanyɛ inkfumɔ edjinge nkotshɛ edjito w’iyampɛyɛka, ampɛyɛka mbamba kɛ lemi ndeka ndawɛkɛ te Yehova djɛ nyɛnyɛ djawo djɛmi tende.

M’ɔkɔngɔ wɔ lemi mpetshɛ ndambo k’etsho lá lokando l’ɔtɛ wɔ matone nkamba olemo w’angala, mpomanaka la nkaana Barbara, kanga loyalaki yat’ekalo yetshikitanyi. Totshukanaka lá 1959, edjinge toyalaka entshupa djɛ ntshɔ etena k’enkfumɔ k’iyakoke ntotoma. Ntondo ntondo, watotomaka tá Lancashire lá nordɛ owɛstɛ kɛ Angleterre. Masɔ lá Ngɔngɔ kɛ ntondo 1961, wandjetaka tá Nkalasa k’olemo w’Onkfumi kenanghemaki l’ilá kɛ ngɔndɔ kɛmɔ lá Betɛlɛ djɛ Londre. Nkambo djenkamoyisa nde, l’ekomo kɛ nkalasa, wantomaka t’olemo w’edjingadjinga. L’ilá kɛ mbengo ipe, ndongolaka onkfumbelo me wɔnanyɔ ɔmɔtshi woyalaki onami w’edjingadjinga wɔ Balo efula lá ngando kɛ Birmingham, edjinge wawolaka djɛ Barbara ndjɛ l’edjena kɛ mayalaka. Masɔ, watotomaka tá etatshi kɛ looko kelá Lancashire edjinge Cheshire.

NDAWƐKƐ TE YEHOVA NDJALAKA WINA ENKFUMƆ NKAMBO DJƐ WƆLƆ

Wina w’isayalaka lá vakansɛ lá Ngɔndɔ k’enanɛyi 1962, tolongolaka onkanda má Betɛlɛ. L’eteyi kɛ mvelɔpɛ djɛsɔ, adɛmandɛ wetá Nkalasa kɛ Ngiliyadɛ ndeke loyalaki l’eteyi! M’ɔkɔngɔ w’iso ndɔmba Yehova, lemi la Barbara toshiyɛka ndondjɛ adɛmandɛ wasɔ edjinge totomaka lankeke tá Betɛlɛ etengo iyatɔlɔmbɛ djɛ nangha. Ngɔndɔ itano m’ɔkɔngɔ, watetaka tá Brooklyn, lá New York, djɛ t’ingela nkalasa kɛ 38 kɛ Ngiliyadɛ, nkalasa kenanghemaki ngɔndɔ djomi yɛ wekelo wɔ Bible.

Lá Ngiliyadɛ, tekaki ape ngo wayi walendana l’Otepela wɔ Ndjambe la wɔ olonghanyelo wɔnde toko, koko edjinge wayi wa nkfumbo kɛso k’onto la wɔnanyɔ. Wina wɔ isawa ɛnɔnyi 20 la ndjape, tekaka akambo efula mé ambeki ankina welá nkalasa kɛso. Mbaka mpeyi kɛ nanghaka devwarɛ lofu tshɛ lemi la wɔnanyɔ Fred Rusk, ɔmɔtshi wɔ l’anteyi kɛ wetsha wɛso. Olakanyelo ɔmɔtshi wɔ djonyi efula w’indatondola nghɔmɔ ɔnsɔsɔ nde mpɛyɛka nfu inkfumɔ dako djɛ wɔlɔ, ntepela ente, ndashikikɛ djɛ dako dj’ɔpɛyɛso mposa má Afunelo. L’anteyi kɛ wananyɔ wapɛyɛki wamba lá nkalasa, ndeke oyalisa wananyɔ wa balo wanɛ Nathan Knorr, Frederick Franz, edjinge Karl Klein. Tekaka wayi efula má ndjɔmbɔmba k’okitshakitshɛ kɛ wɔnanyɔ Alexander Hugh Macmillan, kanga lotolakanyisa wopo wɔ Yehova ndakotshɛ enkambi wɛnde lá ntena dj’ekakasano djepomanisa la wananyɔ l’olonghanyelo má 1914 tii tá bango djɛ 1919!

OTSHIKITANO W’OLEMO

Tá ekomo kɛ nkalasa, wɔnanyɔ Knorr atoshimelaka lemi isa Barbara ante wambototoma tá Burundi l’Afrikɛ. Mbala kɛkɔ kɛmɔ totshɔka tá bibliyɔtɛkɛ djɛ Betɛlɛ ntolenda Annuaire djɛ ndjewa ansakondji amangha walekɔ lá Burundi. Nkambo djɛ nkamɔ nde, tɔtɛna kaanga etena k’iyafune lofulo l’ansakodji loyalaki l’owila wɔsɔ! Ee, toyalaka entshupa djɛ ntshɔ t’etatshi kɛ looko k’iyotapoposanyɛka ntondo, djɛ ntshɔ tá Afrikɛ l’edjena k’isotewaki kaanga akambo efula. Tokiyanaka efula lá nkambo ntshɔ! Koko alɔmbɛlɔ w’im’anse k’oloko watokotshɛka djɛ ntshika ndakiyanyɛ.

L’edjena kɛ bango k’iyatotome kɛsɔ, wayi ankfumɔ watshikitanaka, ndjɔmbɔmba deko, nkfumbo, edjinge etepela. Toyalaka ladjɛ ndjeka djɛ ntepela Falase wɔlɔ. Toyalaka lonkina l’okakasano wɔ ntana mvulu kɛ ndjintansɛ. Etsho epe m’ɔkɔngɔ wɔ iso nkoma, Harry Arnott, winaso woyalaki laso lá nkalasa kɛ Ngiliyadɛ ayɛka ndotolenda, wina wɔ ndotakalɔka tá mbandja k’iyotome tá Zambie. Nde atokotshɛka dj’iso mba mvulu keyisa ndoyala mvulu kɛ ntondo kɛ wa misiɔnɛrɛ. Koko, lako ndjala ilá ewandji wɛ lɛɛta watateyɛka ntonanyɛ, iwɔ watewaki kaanga djoyi mɔ djelendana l’Ewakɛ wɛ Yehova. Ngo lá wina w’isatateyɛ nsasanga l’olemo wɔso, ewandji wɛ lɛɛta watoshimelaka ambɔ topalekɔ la lotshungɔ lɔ ntshikala l’owila ntsha topalekɔ l’enkanda wetɔpɛyɛ lotshungɔ lɔ nkamba olemo wɔso. Nkambo djɛ yɛnyi nde, toyalaka ladjɛ nyima edjinge ntshɔ t’owila onkina, lá wina wɔsɔ totshɔka tá Ouganda.

Toyakiyanyɛka djɛ ntshɔ tá Ouganda ipa la viza, koko toyawɛkɛka te Yehova. Wɔnanyɔ ɔmɔtshi w’ose Canada wokambaki l’edjena k’iyayalaka la djonyi dj’ansakodji efula l’Ouganda, asipisoyɛka owandji ɔmɔtshi wokambaki lá wayi wa wingelo w’anto t’owila onkina nkambo djɛso, edjinge owandji wɔsɔ atepelaka ante iso nkoka ntshikala ngɔndɔ imangha tii wina wɔ isongowa onkanda wɔ tɔpɛyɛ lotshungɔ l’iso ntshikala l’owila. Wopo wohetisa akambo wɔlɔ atɛnyɛka djɛ Yehova atokotshɛka.

Wayi welá Ounganda atshikitanaka otale la wayi welá Burundi. Olemo w’Onkfumi wananghemaki l’eteyi, kaanga iyayalaka ngo l’Ewakɛ 28 toko l’owila w’otondo. L’eteyi, totanaka anto efula watepelaki Angɛlɛ. Koko, tosipisoyɛka mbala kɛkɔ kɛmɔ ente, djɛ nkotshɛ efula k’anto k’awola losango lɔso dj’iwɔ nfula, ngo iso ndjeka kaanga otepela ɔmɔ wotepelama l’owila wɔsɔ. Totateyɛka mpoposanyɛ lá Kampala, etatshi kɛ looko k’anto efula iyatepelaka Luganda, ko t’ɔsaka nkano djɛ ndjeka otepela wɔsɔ. Atɔsɛlaka ɛnɔnyi efula dj’iso ndjewa ntepela otepela wɔsɔ wɔlɔ, koko nkambo ntshɔ ndjeyalaka l’eposelo wɛ wɔlɔ efula l’olemo wɔso! Totateyɛka nsipisoyɛ ehomba wɛ nyuma w’ambeki waso wa Bible. Ambeki wa Bible lá wedji wɔwɔ, watodjipolaki eloko wɛwɔ edjinge watoshimelaki wopo w’iyoyawokaka lá kɛnɛ kelendana l’akambo w’iyekaka.

TOTATEYƐKA NTSHƆ KƐNDƆ EFULA

Edjena “kimatshɔka nkɛndɔ,” l’Ouganda

Toyalaka l’osasa wɔ ntana anto wayalaki l’okitshakitshɛ wawolaki akambo wa nsɔsɔlɔ. Toyalaka la mpeyi k’isotafɛnyɛki kɛ nkamba olemo w’edjingadjinga lá owila w’otondo wɔsɔ. L’ɛlɔndjɛlɔ kɛ filialɛ kelá Kenya, totshɔka nkɛndɔ djɛ ndjisola djena ndjeyalaki la djonyi efula djɛ tat’ekalo totshikitanyi djɛ ndatoma t’eteyi. Mbala efula watolongolaki efula mé anto watapomanaki ntondo l’Ewakɛ wɛ Yehova kaanga lofu. Iwɔ wananghaki k’ekfumɔ k’iyakokaka nangha dj’iso ndaawoka ente wambotolongola wɔlɔ, edjinge watokatsheyɛki nkete djɛ ndɛ.

Masɔ, totshɔka yopo inkina yɛ lɔkɛndɔ. Má Kampala, totshɔka lɔkɛndɔ lɔ nfu ipe la trɛ tá bongo djelá Kenya djɛ Mombasa, ko masɔ ntingela lá masuwa tá Seychelles, ntshanga mɔtshi djelá Océan Indien djeyalaki l’oloyi w’ansakodji. Lɔkɔngɔ, má 1965 tii tá 1972, Barbara ankilikaka lá mbembo y’imananghaka lá Seychelles. Má bango, ngo ansakodji ape ndeke l’oyalaki l’eteyi, koko l’ɔkɔngɔ wayɛka ndoyala iloyi, ko masɔ otshumano. Nanghaka “nkɛndɔ” inkina djɛ ntowembola wananyɔ welá Érythrée, Éthiopie, edjinge welá Soudan.

Wina w’isakalɔ l’Ouganda totanaka wayi wa pɔlitikɛ watshikitanaka lankeke m’ɔkɔngɔ w’angala ndɔsa lowandji. Ɛnɔnyi wɛwɔlamisa wɛ wɔma wɛsɔ wɛmpɛyɛka olakanyelo wɔ djonyi efula wɔ nɛmɛyɛ dako djetepela ante, ‘pɛyɛ Kayisa nkete djɛ Kayisa.’ (Mar. 12:17) Lá mbamba kɛmɔtshi, walɔmbaka angɛndangɛnda ankfumɔ djɛ ntofuna wiina wawɔ lá biro dj’ampoloshi djeyalaki entshupa la edjena k’iyitansɛka. Tɔlɛmɛyɛka djoyi djɛsɔ ipa la ntshatshimba. Nfu imangha m’ɔkɔngɔ, wina wɔ isotahetaka tá Kampala lemi la misiɔnɛrɛ ɔmɔtshi, ewandji w’ampoloshi welá w’isisa watetaka. Tokaka wɔma efula! Iwɔ watepelaka ambɔ tolekɔ antɔmbi edjinge watɔtɔlaka tá biro dj’ekekete dj’ampoloshi, l’eteyi t’asakisolaka ente iso tolekɔ wa misiɔnɛrɛ. Tashimelaka ente iso tomboshiyɛka nfuna wiina waso lá biro dj’ampoloshi, koko watakɔpa ntekameyɛ. Watovundaka edjinge watɔtɔlaka tá biro dj’ampoloshi djeyalaki entshupa la mvulu kɛso kɛ wa misiɔnɛrɛ. Eloko wɛso wekitaka wina wɔ owandji w’ampoloshi welá biro djɛkɔ indatepela ante, lemi ndawewaka iwɔ washiyɛka nfuna wiina wawɔ lanɛ, nyatshike!

L’etsho wɛsɔ, tapomanaki l’ekakasano wɛ wolo l’abariyɛrɛ y’angala, pekapeka ntsha angala wambovɔ waana. Koko mbala inkfumɔ, talɔmbaki l’eloloko edjinge tayalaki vu wina wiyatohetshɛka ipa la ntonanghela nyɛtshi. Nkambo djɛ yɛnyi nde, lá 1973 walɔmbaka djɛ wa misiɔnɛrɛ inkfumɔ y’angangɛnda mposa má Ouganda.

Nkamba la mashinyi djɛ mposɛ Nkishi djɛ Olemo wɔso wɔ Onkfumi, lá Abidjan, lá filialɛ kɛ Côte d’Ivoire

Watotshikitanyɛka lonkina olemo, ko mbala kɛsɔ watotomaka tá Côte d’Ivoire, owila ɔmɔtshi welá Owɛstɛ w’Afrikɛ. Ko tonanghaka etshikitano djɛ ndjeka nkfumbo djɛ bango, edjinge tekaka lonkina Falase wina enkfumɔ edjinge ndjekola lowiko lɔ wa misiɔnɛrɛ l’imá ewila enkina! Koko, tɛnaka ɛlɔndjɛlɔ kɛ Yehova lá wopo wɔ anto w’okitshakitshɛ edjinge wa eloko wɔlɔ, iyawola losango lɔ wɔlɔ lankeke. Lemi isa wadjɛmi tɛnaka wopo wɔ Yehova ndatosembolɛ ɛnsɛsɛ wɛso, mande toyawɛkɛka tende.

Nkambo dj’isotakanelaki nde, w’isolaka Barbara l’olando wɔ kansɛrɛ. Kaanga isaheeta t’ewila efula djɛ mpona boki dj’etshikitanyi, lá 1983 ɛnamaka djɛ topokokaka nkamba l’Afrikɛ. Nkambo ntshɔ ntokiyanyɛka efula!

WAYI WATSHIKITANAKA

Olando wɔ kansɛrɛ woyalaki la Barbara woyɛka ndoyala wolo wina w’isayalaka lá Betɛlɛ djɛ Londres, m’asɔ nde ayɛka ndovɔ. Ase nkfumbo kɛ Betɛlɛ wansukaka efula. Antshukanyi amɔtshi wankotshɛka lá yopo yetshikitanyi edjinge lemi nkindjɛ ndawɛkɛ te Yehova. M’ɔkɔngɔ, ndjɛka ndopomana la nkaana kɛso kɛmɔtshi keyalaki ose Betɛlɛ wotitansɛki l’eteyi kɛ Betɛlɛ, keyalaki ntondo yat’ekalo yetshikitanyi, edjinge ngandji kɛnde te Yehova kɛnyɛka djɛ nde ayalaki la lonyuma lɔ wɔlɔ. Lemi la Ann totshukanaka lá 1989, edjinge tokamba lá Betɛlɛ djɛ Londres ntateyɛ má wina wɔsɔ.

Lemi la Ann tombemala lá ntondo kɛ Betɛlɛ djɛ Grande-Bretagne

Má 1995 tii lá 2018, ndjalaka la mpeyi kɛ nkambo etengo Ontomami wɔ Ilɔyi yɛ lɔndjɛ (kanga iyetaka ntondo ambɔ onami wɔ zɔnɛ), edjinge mbembolaka ewila nsuke la 60. Lá mbembo inkfumɔ yɛsɔ, nyɛnaka djɛ Yehova nkotsheyɛka enkambi wɛnde ehomba wɛwɔ ayale kaanga ekakasano wɛkɔnge wepomanawɔ la wɛkɔ.

Lá 2017 nkalɔka lonkina tá Afrikɛ ntonangha mbembo. Ndjalaka l’osasa efula djɛ ntshɔ isa Ann mbala nkɛ ntondo tá Burundi edjinge isape kɛkɔ, tosasangaka efula wina wɔ isɛnyi djɛ lofulo l’ansakodji lombohanda! L’ɔnsɛsɛ wima mpoposanyɛka lá mvulu la mvulu lá 1964, ndeke olekɔ lɔɔko kɛnɛ Betɛlɛ djɛ ɔwɔngi efula edjinge owila womboyala l’ansakodji ndekana 15 500.

Ndjalaka l’osasa efula wina w’imalongola enkanda weyalisa la ewila weyalisa ladjɛ mbembwama lá 2018. Lá listɛ l’ewila wɛsɔ ndeke loyalaki edjinge owila wɔ Côte d’Ivoire. Tokomaka lá Abidjan kapitalɛ kɛ owila wɔsɔ edjinge toyalaka etengo tombokoma lákaso. Nyɛnaka má listɛ lɔ numelo yɛ telefɔnɛ y’anto wakambaki lá Betɛlɛ, djɛ wɔnanyɔ witansɛki entshupa la shambrɛ y’angangɛnda yɛ isotoyalaka l’eteyi, djiina djɛnde nde Sossou. Mvungɔka djɛ nde akambaki etengo onami wɔ ngando wina wɔ mayalaka lá Abidjan. Koko ndadjimbaka. Ndayale nde Sossou kenkina, ntepela ente wɔnande.

Yehova akotshɛka daka djɛnde. Kaanga isampomana l’ekakasano efula, ndjɛka ndosipisoyɛ ente ntsha iso ndawɛkɛ te Yehova, nde angosembola ɛnsɛsɛ wɛso. Lɔɔko kɛnɛ, iso nkɔpaka nkindjɛ nkilika ɔnsɛsɛ wopalekɔ l’ekomo wongoleka mpɛta osase l’andja wa bango.​—Woo. 4:18.