Lendá lá ɔwɔmbɔ w'akambo

Lendá lá akambo lá yombasɛ́

ƆKƆNDƆ WƆ LOWIKO

Ndjisolaka nkambo mɔtshi djeleka ndjala dɔktɛrɛ ntshina

Ndjisolaka nkambo mɔtshi djeleka ndjala dɔktɛrɛ ntshina

“KƐNƐ k’onshimelanyo kɛsɔ ndeke makombolaka nsɔsɔlɔ m’ɔlɛngɛ wɔmi!” Ɔsɔ nde etepela wɛ mashimela ɛkɔnyi epe l’osasa onkfumɔ lá 1971. Lásɔ ko lambodjipola opitalo wɔmi wɔ ntondo ngo bango etengo dɔktɛrɛ djelekɔ l’akoka. Anto wakɔna wayalisa ɛkɔnyi wɛsɔ ko nkambo djɛkɔnge djɛ makombolaka djɛsɔ? Nyontshike nkɔnyɔkɔndɔla wopo wɔ djamba djɛsɔ yatshikitanyɛ akambo wa malekaka ndɔsa la ntshina lá lowiko lɔmi la wopo wɔ moyawolaka ente kɛnɛ kɛ makombolaka m’ɔlɛngɛ wɔmi k’okotshama lako ilá.

Mbotshɔka l’ɔnɔnyi wɔ 1941, lá nkfumbo kɛmɔtshi ketayalaki l’okfudji lá Paris, l’owila wɔ France. Lákɔpaki ndjeka efula, ko nyokokanela efula kɛ yɛnyi keyalisa la lemi winá wɔ matate lɔhɛnga, lasɔ ko ndekɔ l’ɛnɔnyi djomi la moope nkalasa m’ɔtɛ w’olando wɔsɔ! Dɔktɛrɛ anshimelaka djɛ ntshikala ngo lá mbeto dj’ipa ndɛmbɛ apopo wami. Djɛkɔndeke mpetshɛka ngɔndɔ efula ngo lá mbalaka diksiɔnɛrɛ la ndjekameyɛka nonghanyi yɛ wa emisiɔ wɛ radio wel’inivɛrsite yɛ Sorbonne lá Paris. L’ekomo winá wɔ dɔktɛrɛ djɛmi ndonshimelaka ante lambɔkɔnɔ edjinge nkoka nkalɔ tá nkalasa, ndjalaka l’osasa lombombe. Ntepelaka mɔmɛlɛ ente, ‘ɔnɛngo akambo wa wadɔktɛrɛ onanghawɔ oyɛwɔ wɔlɔ!’ Ntateyɛ m’asɔ, nkombolaka nkɔnɔla anto m’elando wɛwɔ. Kaanga winá wɔ papa ndandjopolaka kɛnɛ k’okombolami nangha m’ɔkɔngɔ wɔ nkalasa kɛmi, nsakiso kɛmi kayalaki winá enkfumɔ ente: “Lemi nkombolaka ndjala dɔktɛrɛ.” M’asɔ, ndjala dɔktɛrɛ ayɛka ndoyala nkambo djeleka djonyi lá lowiko lɔmi.

WAYI WA SIANSƐ WANKOTSHƐKA DJƐ LEMI NDASUKANYƐ LA NDJAMBE

Nkfumbo kɛso k’otondo, sayalakande lá Katɔlikɛ. Koko ntewaki akambo efula walendana la Ndjambe edjinge láyalaki la weepó efula wɛ motawaka nsakiso. Ngo m’ɔkɔngɔ wɔ lemi ndjingela lá nkalasa kɛ ifulumɛ l’inivɛrsite ndeke moyashikikɛka ente lowiko lotongamaka.

Nkanela mbala kɛmi kɛ ntondo kɛ mɛnyi selilɛ y’etamba lá mashinyi w’etawɔ mikroskopɛ. Nkamɔka efula má nyɛna wopo wɔ selilɛ oyalamawɔ yɔmɛlɛ lá ntondo kɛ yaane kana kɛ ntshitshi. Nkɔmɛka lonkina wopo cytoplasme (ikekete yeyalaka l’eteyi kɛ selilɛ) ɔmɔnyamande winá w’owilawɔ lá washi wa wɛɛfu edjinge onunande winá w’owilawɔ lá washi wa piyɔɔ. M’ɔtɛ w’akoka wasɔ la akoka ankina efula wapewama mbala w’okotshɛwɔ, tokekete tɔ ndaambi tɔsɔ nkoka ndjekesanela lá djena djetshikitanyi. Winá wɔ makɔmɛka akoka wa nkamɔ walekɔ la selilɛ kɛmɔ kɛmɔ, ndjɛka ndoyala l’eshikikelo ente lowiko lotaposa eposaposa.

L’ɔnɔnyi wɔmi w’ape wɔ nkalasa kɛ dɔktɛrɛ, nyɛnaka tolembetelo efula t’ɛnyɛ ente Ndjambe alekɔ. Winá wɔ sekaka demba dj’onto, toshishimaka wopo wɔ ɔmpɔndɔ wɔ lɔwɔ l’onto okotshɛkawɔ akɔla waso djɛ munama la nsembɔ. Wopo wɔmbɔlɔngama ankfunda, esisa la asɔnga alekɔ nkambo djɛ nkamɔ efula. Ndjɔmbɔmba, ndjekaka ente osisa ɔmɔtshi nsamanyɛka ankfunda yel’ɔmpɔndɔ wɔ lɔwɔ la weka w’ape wɔ lɔwɔ lɔso, osisa wɔsɔ ndjatɔna l’ape edjinge wotshika edjena dj’osisa onkina wotshɔ tii t’ekomo k’akɔla ndaapema ládjiko djɛwɔ. Ntaka djɛ wolo ndeke lokota esisa entshupa la weka w’akɔla. Otasambawɔ ntaka djɛsɔ, ntshimi esisa w’akɔla wetakemba ke edjinge wetasembɔ sii ko akɔla waso watasamba nkamba wɔlɔ. Nyɛnaka papoo ente Ontongi wɔ demba dj’onto alekɔ la balo dj’ekekete efula.

Djedjɛ djɛmi te Ontongi wɔ lowiko djelekaka mfula winá wɔ meke wopo wɔ wɔna owangande mpomola m’ɔkɔngɔ wɔ nde mbotshɔ. Ndjekaka ente winá wɔ wɔna oyalande lá nkfundu, nde mbaka lohomo me nyɔ kɛnde má lotshimbo l’ɔnkɔka. Lasɔ ko lohomo lotingela lá wa alveɔlɛ, ntepela ente totatapa tɔ daambi toyalaka l’eteyi k’apopo. Koko mbengo imangha lá ntondo kɛnde mbotshɔ, washi amɔtshi w’avutavuta ndolaka lá totatapa tɔkɔ tetawɔ alveɔlɛ. Masɔ winá wɔ wɔna owotshɔnde edjinge otateyɛnde mpomola mbala kɛ ntondo, akambo amɔtshi wa nkamɔ nanghemaka. Iholo imɔtshi yel’oloko wɔ wɔna ndjipamaka ko ntɔlaka ekila tá apopo. Lá winá wɔ djonyi wɔsɔ, washi w’avutavuta nkotshɛka alveɔlɛ ntepela ente totatapa toyalaka l’apopo tɔsɔ dj’ipa malema la djɛ l’ohomo ndola l’eteyi lankeke. Mbala kɛkɔ kɛmɔ, wɔna mbaka akoka wa nde mpomola nyɔmɛlɛ.

Nkɔpaka ndjewa Kanga lotongisa nkete djɛ nkamɔ djɛsɔ ko mbangaka mbala Bible l’oloko ɔmɔ. Nkamɔka má nyɛna ɛlɛmbɛ welendana la piyɔɔ kɛ demba wɛ Ndjambe ndilela owila w’Isariyɛlɛ amboheta ɛnɔnyi 3 000. Ndjambe alakanyɛka owila w’Isariyɛlɛ djɛ nkfundjɛka lɛɛkɛ lɔwɔ, ndjɔkaka mbala la mbala edjinge nkakitola onto wombotateyɛ nyɛnyɛ tolembetelo t’olando wosambeyana l’anto ankina. (Lew. 13:50; 15:11; Mvu. 23:13) Ɛlɛmbɛ wemá Bible wɛsɔ wɛnyɛka wopo wosambela olando, nkambo dj’ase siansɛ yombewa ngo m’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama wemboheta bango wɛnɛ. Nsipisoyɛka lonkina ente ɛlɛmbɛ welendana la nsanga mbeto w’otanaso l’onkanda w’Ase lewi akotshɛki owila w’otondo djɛ ndjala l’alemba wa wɔlɔ. (Lew. 12:1-6; 15:16-24) Mbaka olakanyelo ente Ontongi ilelaki ase Isariyɛlɛ ɛlɛmbɛ wɛsɔ lá wapɔ wɔwɔ edjinge wanɛ walɛmɛyɛki ɛlɛmbɛ wɛkɔ wawaki ɛtshɔkɔ. Ndjɛka ndoyala l’eshikikelo ente Bible kefunamaka má ɛlɔndjɛlɔ kɛ nyuma kɛ Ndjambe, Ndjambe kɛ motewaki djiina djɛnde lá winá wɔsɔ.

WOPO WƆ MOOPOMANA ISA WADJƐMI LA WƆ MEEWAKA YEHOVA

Lemi isa Lydie lá lofu lɔso lɔ bala lá Ngɔndɔ k’anɛyi 3, 1965

Winá wɔ mayalaka l’inivɛrsite, ntakindjɛ la wekelo wɔmi wɔ nkoma dɔktɛrɛ, ndjɛka ndopomana isa Lydie, oseka ɔmɔtshi wɔ makɔpɛ efula. Totshukanaka lá 1965 ntondo kɛ lemi nshiyɛ nkalasa kɛmi. Tá 1971, lasɔ ko lemi isa Lydie tombosiyɛka mba wana asato wa l’anteyi kɛ wana waso asamalo. Lydie ayalaka osukɔ wɔmi wɔ wɔlɔ efula ayale kaanga l’olemo wɔmi wɔ dɔktɛrɛ kana lá nkfumbo kɛso.

Nkambaka ɛnɔnyi esato l’opitalo ɔmɔtshi ntondo kɛ lemi ndodjipola wɔmi mɔmɔlɛ. Ndambo daambi m’ɔkɔngɔ wɔ lasɔ, wadji la wome ɔmɔtshi, ɛkɔnyi wɛmi wɛ motepelaki má bango djɛ djamba djɛnɛ, wayɛka ndohona bɔki. Winá wɔ mafunelaka wome ɔrdɔnansɛ, wadjɛnde anshimelaka ante: “Lambɔkɔwɔnda Dɔktɛrɛ, apalekɔ ekanga wɔsamisá m’ekila.” Nkamɔka efula, ko ndowopolaka ente: “Nsɔsɔlɔ? Ko lamo?” Nde ankadjimolaka ante: “Oyɛsonde Ewakɛ wɛ Yehova.” Ntokaki watepela nkambo dj’Ewakɛ wɛ Yehova ntondo, kana nkambo dj’ɔlɛmbɛ wɔwɔ wolendana l’ekila. Omoto wɔsɔ ɔsaka Bible djɛnde ko anyɛnyɛka vɛrse dj’ɔsamisa nkano djɛwɔ dj’ipa nkawoyɛ ekila. (Ele. 15:28, 29) Masɔ, nde nya womɛnde wawangaka nyɛnyɛ kɛnɛ k’Onkfumi wɔ Ndjambe ndongonangha; wongimɛ ndjolo, elando edjinge nyɔyi. (Ndj. 21:3, 4) Ndaashimelaka ente: “Kɛnɛ k’onshimelanyo kɛsɔ oyɛwɔnde kɛnɛ kɛ mákombolaká m’ɔlɛngɛ wɔmi ndeke lombokotshama! Nkomaka dɔktɛrɛ ngo djɛ nkitshakitshɛ ndjolo.” Ko tosawolaka winá wɔ ntango ɔmɔ la ndambo. Má winá wɔ wadji la wome wɔsɔ iyakalɔ, l’oloko wɔmi ntayala lonkina ose Katɔlikɛ, ko ndjekaka lonkina ente Ontongi wɔ makɔpaka efula wɔsɔ djiina djɛndende, Yehova!

Mpomanaka isa wadji la wome wɔsɔ l’opitalo wɔmi mbala isato yetondo, edjinge mbala yɛkɔ isato, tasawolaki ndekana winá wɔ ntango ɔmɔ. Ndawetaka lákami dj’iso ndowa mbamba kɛ nsawola efula lá nkambo djɛ Bible. Kaanga Lydie akɔpaka djɛ nsanghanaka laso lá wekelo wɔ Bible, nde atawolaki djɛ elakanyelo ɛmɔtshi wɛ sekaka lá Katɔlikɛ wayalaki engolo. Djɛkondeke meete abe ɔmɔtshi lákaso. Tosawolaka lá kɛnɛ kelendana l’elakanyelo wɛ ntolo má nkamba la Bible tii l’otsho. Djamba djɛsɔ djeshikikɛka Lydie ente Ewakɛ wɛ Yehova walakanyɛ nsɔsɔlɔ. M’ɔkɔngɔ, ngandji kɛso te Ndjambe kefulaka tii isoolongola batisimo lá 1974.

TOHETSHƐKA YEHOVA L’EDJENA KƐ NTONDO

Kɛnɛ kɛ meke lá nkambo dj’alaka wa Ndjambe walendana l’anto keyalaka l’eposelo wɛ wolo l’akambo wa malekaka ndɔsa la ntshina. Isa Lydie, nkambela Yehova ndeke loyisa ndoyala nkambo djeleka djonyi lá lowiko lɔso. Tɔsaka nkano djɛ mfudjɛ wana waso lá nkilika ɛlɛmbɛ welá Bible. Tolakanyɛka wana waso djɛ nkɔpa Ndjambe la nkɔpa anto ankina, kɛsɔ ketokotshɛka djɛ ndjala la djokanelo djɛ wɔlɔ lá nkfumbo kɛso.—Mat. 22:37-39.

Winá wokanelaso akambo wamboheta, lemi isa Lydie ndjɔlaka mbala efula lá wopo wɔ wana waso iyɛnaka osanga woyalaki laso etengo ambotshi. Iwɔ wewaki ambɔ dako djɛ Yeso djetepela ante: ‘‘Ee’ kɛko keyale ee, ‘Lako’ keyale lako,’ djayalaki itondo y’ɔlɛmbɛ lá nkfumbo kɛso. (Mat. 5:37) Ndjɔmbɔmba, winá wɔ wɔnaso w’omoto ndawa ɛnɔnyi 17, Lydie atawolaki djɛ nde mpeetaka l’oloyi w’eseka l’elangala. Oseka ɔmɔtshi wɔ l’oloyi wɔsɔ ashimelaka wɔnaso w’omoto ante: “Ntsha nyɔ kɛko apakɔpɛ wɛ mpeetaka laso, lɔmba papa kɛko!” Koko wɔnaso okadjimolaka ante: “Lako wopo wɔ nangha nghɔsɔ. Iyape oyalakawɔ ngo djoyi mɔ.” Ee, wana waso wakɔ asamalo wɛnaki djɛ tolekɔ ngo djoyi mɔ lá kɛnɛ kelendana la nkamba la tɔkfɔ tɔ Bible. Tolekɔ la djedjɛ efula te Yehova ladjikɛnde lɔɔko kɛnɛ tombokoma nkfumbo k’ekekete k’enkambi wɛ Yehova.

Kaanga akambo wa nsɔsɔlɔ yootshikitanyɛka akambo wa malekaka ndɔsa la ntshina, lákɔpaki nkamba la balo djɛmi djɛ dɔktɛrɛ djɛ nkotshɛ enkambi wɛ Ndjambe. Djɛkondeke, ntateyɛka nkamba l’ɛkɔpa etengo dɔktɛrɛ lá Betɛlɛ djelá Paris, edjinge m’ɔkɔngɔ lá Betɛlɛ djɛ bango djelá Louviers. Amboyala ɛnɔnyi etengo 50 wokambami etengo ose Betɛlɛ woyɛ má bandja. Lá winá enkfumɔ wɛsɔ, lambowa tolongo tɔ wɔlɔ efula lá nkfumbo kɛ Betɛlɛ, wamɔtshi winá wɔsɔ wambowa ɛnɔnyi etengo 90. Lonkina nkamɔka edjinge ndjalaka l’osasa efula winá wɔ mapomana la ose Betɛlɛ ɔmɔtshi wɔ bango. Tisolaka djɛ lemi ndeke dɔktɛrɛ djekotshisa nyɔ kɛnde djɛ ndoowota amboheta ɛnɔnyi 20!

NYƐNAKA WOPO WƆ YEHOVA OYAKIYANYƐNDE EFULA LÁ NKAMBO DJ’ENKAMBI WƐNDE

L’ilá k’ɛnɔnyi, ngandji kɛmi te Yehova ketafulaki winá wɔ mɛnaka wopo wɔ ndalɔndjɛka la ndalamaka enkambi wɛnde má lotshimbo l’olanghanyelo wɔnde. Má bango djɛ 1980, Iloyi yɛ lɔndjɛ ananghaka olonghanyelo wɔmɔtshi l’États-Unis djɛ djokanelo djɛ wɔlɔ ndjala l’antenyɛ Ewakɛ wɛ Yehova la wa dɔktɛrɛ.

Lasɔ lá 1988, Iloyi yɛ lɔndjɛ aposɛka departɛma mɔtshi djɛ bango lá Betɛlɛ djɛ yetaka Departɛma djelendana la wayi w’opitalo. Má bango, departɛma djɛsɔ ndeke lolendaki olemo wɔ Kɔmite yɛ ndjokanelo l’epitalo k’iyakfumbe l’États-Unis djɛ nkotshɛ Ewakɛ wɛ Yehova djɛ mba esakelo kɛ wɔlɔ. Winá wɔ nonghanyi kɛsɔ ndatshanghana l’andja w’otondo, Kɔmite yɛ djokanelo l’epitalo yeyɛka ndokfumbama lá France. Nkamɔ efula má nyɛna wopo wɔ olanghanyelo wɔ Yehova osukande la ngandji kenkfumɔ wananyɔ l’ankaana yelekɔ l’elando lá winá w’oyɛwɔ la djonyi!

KƐMAKOMBOLAKA KEMBOKOTSHAMA

Tókíndjɛ mpoposanyɛ l’osasa onkfumɔ losango lɔ wɔlɔ l’Onkumi wɔ Ndjambe

Ndjala dɔktɛrɛ ndeke loyalisa nkambo djɛ malekaka nkɔpa. Koko winá wɔ moshishimaka nkete dj’olekami ndɔsa la ntshina, ndjɛka ndosipisoyɛ ente ɛkɔnwɛlɔ kelá nyuma ndeke loleka djonyi, ntepela ente nkotshɛ anto dj’iwɔ ndjokana l’ikɔkɔ yɛ lowiko, Yehova Ndjambe. M’ɔkɔngɔ wɔ ndɔsa pasiɔ kɛmi, lemi isa Lydie tohetshɛ winá efula ngɔndɔ inkfumɔ djɛ mpoposanyɛ losango lɔ wɔlɔ l’Onkfumi wɔ Ndjambe etengo tat’ekalo tɔ lotshinda. Tókíndjɛ nangha kenkfumɔ k’okokaso nangha l’olemo wowikɛ mbiko wɔsɔ.

Isa Lydie lá 2021

Nkindjɛ nangha kɛnɛ k’okokami nangha djɛ mpɛyɛ anto okotshɔ w’itetenyi l’elando wɛwɔ. Koko lambosipisoyɛ ente kaanga dɔktɛrɛ djeleka balo djɛsɔ, apalekɔ l’akoka wa nkɔnɔla elando enkfumɔ kana nyimɛ nyɔyi. Djɛkondeke nkongela l’oloko lukuluku winá wɔ ndjolo, elando la nyɔyi yopangoyala lonkina. L’andja wa bango wamboyala entshupa wasɔ, langoyala la lowiko l’etshinda djɛ nkindjɛ ndjeka akambo walendana l’etongelo kɛ Ndjambe, ndjila edjinge yopo yɛ nkamɔ yɛ ndatonge demba dj’onto. Lá nsɔsɔlɔ, kɛnɛ kɛ makombolaka m’ɔlɛngɛ wɔmi kembokotshama, koko ngo ndambo daambi toko. Ndekɔ l’eshikikelo ente akambo waleka wɔlɔ wayaye!