Lendá lá ɔwɔmbɔ w'akambo

Wayi wa siansɛ wangokanake la Bible?

Wayi wa siansɛ wangokanake la Bible?

Nsakiso yɛ Bible

 Ee, ladjikɛnde kaanga Bible ndopalekɔ ankanda wɔ siansɛ , nde ntepelaka la lɛdji lɔ djɔ winá w’otepelande akambo wa siansɛ. Kolenda ndjɔmbɔmba imɔtshi yɛnyɛ ente siansɛ la Bible wangokanake edjinge Bible alekɔ tolembetelo tolendana la wayi wa siansɛ watshikitana otale la kɛnɛ kɛ anto efula wawikaki l’etsho w’efunamaki Bible yawolaka.

  •   Olongo la looko walekɔ l’ewangelo. (Ewangelo 1:1) L’onkoko onkina, tambamba tɔ ntondo efula nkɔndɔlaka ambɔ olongo la looko, watatongama, koko walonghanyemaka ngo yɔmɛlɛ lá edjina kɛ hwemi keyalaki ntondo. Ase Babilɔnɛ wafɔnyɛki ambɔ tondjandjambe towotisa olongo la looko yaye nde má ndjale ipe yɛ nkekete. Ɛkɔndɔ ɛmɔtshi ntepelaka ambɔ olongo la looko yapose nde má okele ɔmɔtshi w’ekekete efula.

  •   Ɛlɛmbɛ wɛ nkete djetongamisá ndeke lɔlɔndjɛ olongo la looko, apalekɔ me tondjandjambe. (Djɔbɔ 38:33; Jɛrɛmi 33:25) Tambamba tɔ l’andja w’otondo ndakanyɛka ambɔ anto wapalekɔ la nkfulu la ntondo k’akambo w’isasimoyɛ edjinge mbala imɔtshi la ntondo kɛ naghedji dj’ipa la djandji djɛ tondjandjambe.

  •   Looko lɔ lɛndalɛnda lá edjena kɛ hwemi. (Djɔbɔ 26:7) L’etsho wɛ ntondo, anto efula wawolaki ambɔ looko lolekɔ ekakale la mbɛmbama me efulo kɛmɔtshi k’ekete ko ngɔmbɛ yɛ wame mbɛmba looko l’ɔkɔngɔ.

  •   Andjale la ndoshi ololakawɔ nde má washi wafumbɔka má andjale l’andoshi yɛ nkekete inkina ko masɔ washi wafumbɔ wanyi wangokalɔke nkfɔ lá looko etengo mvula, lowonge, mbɔkɔ. (Djɔbɔ 36:27, 28; Losanghanyɛ 1:7; Izaya 55:10; Amɔsɛ 9:6) Ase Grɛkɛ wal’etsho wɛ ntondo wakanelaki ambɔ andjale yowaka washi nde má ndjale kɛmɔtshi k’ekekete kelekɔ́ l’anse kɛ looko, edjinge ikanyi yɛsɔ yekindjɛka tii l’ɛtɛndɔ kɛ 18.

  •   Enkókkó wehanda la wekita, edjinge enkókó wɛ lɔɔko yayalakande l’anse kɛ ndjale k’ekekete. (Yeembo 104:6, 8) L’onkoko onkina, tambamba efula ntepelaka ambɔ enkókó wetongamaka me tondjandjambe ngo la wopo woyalawɔ etsho wɛnɛ.

  •   Nanghedji djɛ ndjala piyɔ lá demba namaka looko. Ɛlɛmbɛ wɛ ndjɔka m’ɔkɔngɔ wɔ nkota odjo, mbangoyɛ m’anteyi k’anto kaanga lolekɔ́ l’olando w’osambeyana, edjinge nkfundjɛ lɛɛkɛ, weyalaki l’anteyi k’ɛlɛmbɛ wɛ yapɛyɛ ase Isariyɛlɛ. (Ase lewi 11:28; 13:1-5; Mvungo k’ɛlɛmbɛ 23:13) Koko, okanga ɔmɔtshi wɔ ase Edjipito yakambaká la wɔkɔ winá wɔ yalɔmbaka onto djɛ nkfuta la mpota wilaki edjinge atomi w’anto l’eteyi.

Nkɔmɔ mɔtshi djɛ siansɛ onanghande dekɔ lá Bible?

 Wekelo wɔ Bible la nkɔmɛ nyɛnyɛka ente nsakiso oyɛwɔ nde lako. Kolenda lanɛ tokanyi tɔpɔlɔ tɔlekɔ́ l’anto efula lá kɛnɛ kɛ siansɛ otopelande lá nkambo djɛ Bible:

 Kɛnɛ kɛ anto otepelawɔ: Bible ntepelaka ante olongo la looko watongamaka l’ila k’etsho esamalo wɛ winá wɛ ntango 24.

 Nsɔsɔlɔ: Lá nkilika Bible, Ndjambe atongaka olongo la looko lá etsho emboheta wɛ yopashikikɛ. (Ewangelo 1:1) Lonkina, etsho wɛ etongelo wɛkɔndɔlama lá shapitrɛ 1 kɛ Ewangelo, yayalakande deko dj’otale djɛ yopashikikɛ. Lá nsɔsɔlɔ, eleko k’otondo k’olongo la looko yatongamaka wangetake lonkina ‘lofu.’—Ewangelo 2:4.

 Kɛnɛ kɛ anto otepelawɔ: Bible ntepelaka ante etamba wetongamaka lá ntondo kɛ winá djɛ suka olakanyelo wɔ photosynthèse.—Ewangelo 1:11, 16.

 Nsɔsɔlɔ: Bible nyɛnyɛka ante, winá wotongamaka lá ntondo kɛ etamba ladjikɛnde winá atongamaka lá nkete nkina ‘l’olongo’. (Ewangelo 1:1) Osase wɔ winá w’otshanghanaki w’okomaki lá looko l’ilá kɛ ‘lofu’ kana eleko k’etongelo. Winá wɔ lowonge yatayɔka ndambo ndambo, lá ‘lofu’ l’asato l’etengelo, osase woyalaki wolo efula djɛ nsuka olakanyelo wɔ photosynthèse. (Ewangelo 1:3-5, 12, 13) Ngo l’ɔkɔngɔ ndeke winá yɛnamaka djɛ wombokoma otale lá looko.​—Ewangelo 1:16.

 Kɛnɛ kɛ anto otepelawɔ: Bible ntepelaka ante winá ntshimbaka l’ontondo wɔ looko.

 Nsɔsɔlɔ: Losanghanyɛ 1:5 ntepelaka ante: ‘winá mposaka edjinge winá ndjingelaka; ko masɔ, iwɔ nkalɔka lankeke tá edjena koposawɔ lonkina.’ Koko, etepela wɛsɔ ɔkɔndɔlawɔ ngo ɔkɛndɛlɔ wɔ winá lá ndenda manɛ má looko. Kaanga lɔɔko, onto ɔmɔtshi nkoka nkamba la totepela tɔ etengo “winá wɔmbɔkɛ” la “winá wombila,” koko nde ndjewaka ante looko ndeke lotshimbaka lá winá.

 Kɛnɛ kɛ anto otepelawɔ: Bible ntepelaka ante looko ekakale.

 Nsɔsɔlɔ: Bible nkambaka la totepela ‘elelo wɛ looko’ djɛ nsakisola ‘todjena toleka otale lá looko; apapakisola ante looko lako enkókó la apeku kana lolekɔ lá idjena yɛ ndokomaka. (Elemo 1:8; nɔtɛ kel’anse kɛ nkishi) Wopo wɔk’ɔmɔ, totepela ‘atshuku anɛyi wa looko’ alekɔ yopo imɔtshi y’otepela yɛtɔla ikanyi t’anteyanteyi kɛ looko; lɔɔko kɛnɛ onto ɔmɔtshi nkoka nkamba l’atshuku aneyi wa busɔlɛ etengo itepela yɛfɛna.—Izaya 11:12; Luka 13:29.

 Kɛnɛ kɛ anto otepelawɔ: Bible ntepelaka ante ekekete kɛ ekete k’enkfumɔ kɛ owolongo ndjɛlamaka ngo la diamɛtrɛ djɛnde ko mfudjɛ mbala isato, koko ɛlama djɔ (π), kana nsukana la 3.1416.

 Nsɔsɔlɔ: Wopo wɔ yɛdjɛ ‘Oduwa wɔ mbolo yɛmbɔlɛlɔ’ lá 1 Nkfumi yɛ Nkanga 7:23 edjinge lá 2 Ɛkɔndɔ 4:2 nyɛnyɛka ente lá owolongo wɔnde ɛlamaki lá kubita 10 edjinge lá ndodjinga ‘ngo l’ɔkɔdji wɔ kubita 30.’ Ekekete kɛnde ketakoka ndjɛlama la lofulo lɔ ewolongo welekɔ́ entshupa. Alekɔ lonkina nsɔsɔlɔ ente wekeke la otale wɔfɔna la lɛdji l’el’eteyi la l’elá bandja djɛ basɛ.