Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Bwakinyi abitungu twikale na lukulupilo?

Bwakinyi abitungu twikale na lukulupilo?

Bwakinyi abitungu twikale na lukulupilo?

BIBAADYA kwikala naminyi su Daniel, nsongwalume baadi mufwe na cancer atwisambiile ku mbangilo kwa mwisambo ukile, baadi mulame lukulupilo? Baadi mulombeene kukambila cancer? Baadya kwikala na muuwa lelo? Sunga bano booso abakumiina shi lukulupilo lwi na muulo pangi ta mbalombeene kukumiina shi abikala bino nya. Na bino byooso bi na kyabilesha. Tabitungu kukishakisha pabitale kikumbeene kukita lukulupilo nya. Ta ndulombeene kubuka byooso nya, sunga kukutwa nya.

Pabaadi aluula nkonko ku televizio a CBS News, Dr.  Nathan Cherney baadi mudimushe pabitale masaku a kupwandjikisha shi lukulupilo lwi na bukome bukilekile nsaa ya kubuka bantu basha mikumbo ikata bambile’shi: “Twi bamone balume abasashila bakashi baabo shi tabakwete kunangushena kalolo, tabakwete kunangushena ku myanda ibuwa.” Dr. Cherney baadi mukumbashe shi: “Uno mushindo wa kunangushena ngutushe bingi binangu bishi mwishinda, na dingi su bantu tabakitshi myanda kalolo, binka bu abamba shi ta mbakite kalolo bwa kukambila mukumbo wabo, na bino tambilulame nya.”

Bwa kwakula eyendo, bano bakwete kulwa na mukumbo wa lufu be mu ngoshi ya kukooka na ayitungu bukome bukile. Kwibatopeka nkwibatentekyela bungi bushito; na kino ta nyi kilombeene bano bafule muntu kumutentekyela nya. Byabya, twi na kya kwamba shi lukulupilo talwi na muulo nya?

Nya. Bu kileshesho, uno munganga umune, mwipane mu kukimba kwa ungi mushindo wa kubuka​—twambe shi bwa kubuka muntu abitungu kwitatshisha ngofu kushi penda bwa kulwa na mukumbo sunga kukwasha muntu bwashi ayishe mafuku ebungi na muwa, abitungu kwitatshisha bwa kukwasha muntu ekale biya na asangeele muwa mu mafuku abamushadila. Bano ba minganga mbashinguule kalolo muulo wa mbukilo a muntu amukwasha bwa kwikala na butaale mwishimba, sunga ekala na mukumbo ukile bukopo. Mbileshibwe kalolo shi lukulupilo ndulombene kukwasha mu wawa mushindo​—mpa na kukila paapa.

Muulo wa lukulupilo

Dr. W. Gifford-Jones, Jurnaliste esambila myanda ya minganga amba shi: “Lukulupilo mbwanga bukata.” Baadi mutaluule rapore ibungi ya bantu babaadi balongye bwa kumona mushindo wi kunyingisha muntu kwishimba akukwasha basha mikumbu be pepi na lufu. Abamba shi kunyingisha bantu mu wawa mushindo akwibakwasha bwa kwikala na lukulupilo na kwikala na binangu abinyingisha. Rapore imune ayitukye kunyima kwa kukimbuula mu 1989 ibaadi ileshe shi bantu babadi bakwashe uno mushindo abaadi bakishe mafuku ebungi kumpala kwa kufwa, aku namu rapore imune ya ano mafuku ta ngileshe bipeta bimune pabitale uno mwanda nya. Kadi, rapore ibungi ngileshe shi bano abanyingishibwa kwishimba uno mushindo tabakalakashibwa ngofu sunga kukyenga ngofu na mitanyo bu bano bashi banyingishibwe nya.

Tubande kutaluula ingi rapore ya bibaabadi balongye bikumbuune kukita kwikala kwa na binangu abinyingisha sunga binangu abibofusha kwi muntu akumbu mukumbo w’eshimba abetanyinaa bu maladie coronarienne (CHD). Abaadi balondeshe kalolo balume kukila 1 300 bwa kumona su be na binangu abinyingisha sunga shi mashimba ngebatshimbe pabitale muuwa wabo mu mafuku e kumpala. Kunyima kwa kutaluula bipwa 12 kunyima, abamwene shi balume 12 pa lukama abaadi na mushindo kampanda wa mukumbo w’eshimba wa CHD. Ku bano bangi, bantu babaadi babofule ku mashimba abaadi bakile bano babaadi na binangu abinyingisha pepi na 2 pa 1. Laura Kubzansky, mulongyeshi mukwashi a myanda itale munganga na mwikeelo wa bantu ku kilongyelo kikata Harvard School of Public Health, amba shi: “Myanda ibungi ayilesha shi binangu byashi ‘kwikala na binangu abinyingisha’ kwi buwa bwa kwikala mbidi bukome ngimwenekye kwi bantu bebungi​—ino rapore itale bantu 1306 i bu kitundwilo kya kumpala akilesha shi binangu abinyingisha kwi buwa bwa kubuka mukumbo w’eshimba.”

Ingi myanda yabadi balongye ngileshe shi bano abamono shi mukumbo wabo ngukile bukopo tabapandaa bukidi bu bano abamono shi mukumbo wabo ngupeela nya. Mpa na kwikala na muuwa bipwa bikile bungi nkwipushene na kwikala na binangu abinyingisha. Ingi myanda yabadi balongye pabitale bukitshishi bwa mweneno ebuwa na e bubi a bununu kwi bantu banunu. Pe bantu banunu bakwete kupeta nsaa yooso ma mesaje aalesha shi kununupa akupeya muntu binangu kuuka kwa kukita myanda, kunyima abamweneka abatambuka na bukome na katshintshi. Twambe shi nkutuukye bipeta bibuwa nka bu bipeta bya kukita kalashishi munda mwa mbingo 12!

Bwakinyi bintu bu lukulupilo, kwikala na binangu abinyingisha, sunga mweneno ebuwa akukwasha bwa kwikala mbidi bukome? Pangi bena siyanse na ba minganga ta mbabande kushinguula kalolo bi binangu bya muntu na mbidi yaaye bwa kwaluula kalolo ino nkonko nya. Sunga mbyabya, basha binangu abalongo uno mwamba mbalombeene kutompa kwaluula muyile kiukilo kyabadi nakyo. Bu kileshesho, mulongyeshi umune auku myanda ya mishila amba shi: “Mbikile buwa kwikala na muIoo na lukulupilo. Kwikala byabya nyi akukwasha muntu bwashi tekalanga mukalakashibwe ngofu, na mbidi ayitumika kalolo yaaya nsaa. Nyi kingi kintu kilombeene muntu kukita bwa kushaala mbidi bukome.”

Bino binangu mbilombeene kumweneka bu bipwa kwi ba minganga, bantu abalongaa miikeelo ya bantu na bena siyanse, kadi ta nkwi balongi ba Bible nya. Takudi pepi na bipwa 3 000, Nfumu sha binangu Salomone baadi mufunde ku bukwashi bwa kikudi kiselele shi: “Muloo wa mwishimba aupashaa muntu, kinyongwa akinyaanyishaa mbidi.” (Nkindji 17:22) Tala byabaadi baleshe uno mwanda na nkatshinkatshi. Uno verse tamba shi muloo mwishimba aupasha mukumbo ooso nya kadi amba penda shi “aupashaa muntu.”

Nyi kwamba shi, mbikile buwa twele luno lukonko. Su lukulupilo nyi mbwanga, munganga kinyi mulombeene kupela kwibufundjila muntue? Na dingi, lukulupilo lwi na bingi bipeta bibuwa bikile mwanda wa kwikala mbidi bukome.

Binangu abinyingisha, binangu abibofusha, na muuwa oobe

Basha binangu mbalongye bamona shi basha binangu abinyingisha mbapete bukwashi bukata ku mweneno abo ebuwa a myanda. Nsaa ibungi abatumikaa kalolo ku kalasa, ku mudimo, mpa na pabakitshi kalashishi. Bu kileshesho, abaadi balongye kisaka kya bakashi. Bakata baabo ba kalashishi abaadi bataluule kalolo bwa kushinguula bakashi balombeene kusuuka lubilo ngofu. Penyi paapa, abaadi dingi bakite enquête bwa kumona bibaadi bukata bwa lukulupilo lwa ooso a kwabadi. Bipeta bibatukile bibaadi bileshe shi bakashi babaadi na lukulupilo lukata babaadi batumikye kalolo kukila bibaadi abipwandjikisha bakata ba kalashishi kunyima kwa’bo kwibataluula. Bwakinyi lukulupilo lubaadi lutushe bino bipeta?

Abaadi balongye myanda ibungi pa kulonga bano bakutwe binangu abinyingisha​—batshimbe kwishimba. Mu bipwa 1960, myanda ibabadi balongye ibaadi ituushe bipeta byabashibaadi abakulupila kupeta pabitale mwikeelo wa nyema, na bino bipeta nkutuma basha binangu bwa kufunda shi “nkwitatshisha kwa bisumanga helplessness.” Babaadi bamone shi na bantu namu mbalombeene kukumba mushindo kampanda wa uno mukumbo. Bu kileshesho, bantu babaabadi bele ano mateeta, abaadi bebatuule mbalo i tuleo tukile na bebalungula shi mbalombeene kulonga mushindo wa kwitutshiba pa kufina tu ma disque tupelatupela tubaadi mwanka. Abaadi bobeshe kutshiba tuleo.

Kisaka kyakabidi abaadi bekitekye bwa kukita nka byabya​—kadi kufina tu ma disque takubaadi kulombeene kutshiba tuleo nya. Anka byodi mulombeene kupwandjikisha, bebungi ba mu kino kisaka kyakabidi abaadi abapetele binangu bya’shi takwi bukwashi. Kunyima nka dyadya efuku, pababebelele dingi etata, bababangile kwiyalashena bwa kukita kintu kampanda. Babaadi abamono shi sunga bakita kintu kampanda takwi kintu akishintuluka nya. Sunga mbyabya, mpa na mu kino kisaka kya kabidi, baaba babaadi na binangu abinyingisha babapelele kulama binangu bya’shi takwi bukwashi nya.

Dr. Martin Seligman, baadi mukwashe bwa kukita ano mateta ooso, baadi mumone shi abitungu epane mu kulonga pabitale mudimo wa binangu abinyingisha na kutshimba kwa kwishimba. Baadi mulongye kalolo nangunangu ya bantu abamono shi ta be kupeta bukwashi. Bambile shi ino nangunangu ibubi, ayilwishisha muntu mu myanda yooso yakitshi, pangi mpa na kumutuma mu kuleka kukita byooso. Seligman akula mu kikoso pabitale binangu abibofusha na bipeta byako shi: “Kunyima kwa kulonga uno mwanda munda mwa bipwa makumi abidi na bitano, nakumiina shi su tukwete nsaa na nsaa kukumiina, anka abikitaa muntu mutshimbe kwishimba, shi malwa nkilema kyetu, na aakyebe kutungunuka, na aakyebe kulwisha kyooso kyatukitshi, aekala nsaa ibungi aetufwila kukila patukumiina shi ­tabi bi byabya.”

Anka byatwisambanga kunundu, bino binangu mbilombeene kumweneka bu bipya kwi bangi bantu lelo uno, kadi abiukibwa kalolo kwi balongi ba Bible. Tala abyamba luno lukindji: “Su obofula efuku dya mpombo, byaabya bukome bwobe mbupeela.” (Nkindji 24:10) Oolo, Bible apatuula kalolo shi binangu abibofusha, na nangunangu yako ibubi, akukutshisha bukome bwa kukita myanda. Byabya, nkinyi kyoodi mulombeene kukita bwa kukambila kutshimba kwa kwishimba na kwikala na binangu bibubi mu muuwa oobe?

Lukulupilo ndulombeene kukita buwa bukata