Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Elumbuule ku nkalakashi

Elumbuule ku nkalakashi

Elumbuule ku nkalakashi

“Naadi muate kitshibilo kia kuleka kutoma nfuanka bua kukaluila muan’etu kii tooka bakatuka mu kutandikua. Nyi ami nkulamika esaki mu nshibo difunde’shi: ‘Totomanga nfuanka.’ Kunyima kua nsaa umune, lukalo lua nicotine, nkubuuka muandi musango umune nka bu kipapi kia tsunami, ami nkutembesha mutshi wa nfuanka.” ​—Yoshimitsu, Japon.

NKA bu abilesha muanda wa Yoshimitsu, nkulombene kuikala nkalakashi nsaa y’okiebe kutshiba kutoma nfuanka. Dingi, muyile biabadi bakimbuule, mbasangane’shi bantu 90 pa lukama bashi boobeshe, mbabanguule kutoma nfuanka. Biabia, su okuete kutompa kuleka kutoma, bodia koobesha abitungu’shi wekale mupue kuilumbuula ku nkalakashi ilombene kutuuka. Nkalakashi kinyi ayikambaa kutuuka?

Malaka a nicotine: Ano malaka aakaminaa ngofu kunyima kua mafuku asatu, obe balekie kutoma, aende na kupeela munda mua mbingo ibidi. Mungi muntu baadi atomo nfuanka amba’shi mu aa mafuku, “malaka aafiki ndambondambo, kushi mu mushindo umune nya.” Sunga kunyima kua bipua, we kupusha malaka a kutoma musango mune. Su bibakitshika biabia, tobanganga kutoma musango umune nya. Tengiela munda mua minite itaano sunga kukila paapa, malaka a kutoma aakatuka.

Ingi mianda ayilesha’shi we na lukalo lua kutoma nfuanka: Ku mbangilo, bantu abekalaa na lukalakashi lua kutuula binangu mbalo imune bapasukie, mbalombene kubanga kutama. Mbalombene kupusha bitunduilo bu bino: mitanyo, mmue, kutuputa, kikoolo, kukutua kua kuipusha biya akutakula muntu mu kubanga kufiita munda pashi muanda, mpa na kukalakashua mu binangu. Misango ibungi, bino bintu abikitshikaa kunyima kua mbingo inanka sunga isamombo.

Mu yaaya nsaa ya nkalakashi, tala malango alombene nkukuasha. Kileshesho:

● Ata nsaa ibungi ya kulaala.

● Toma mema ebungi na mema a bikuba abetaminaa bu jus. Dia bidibua bibuwa.

● Kita kalashishi ka mbidi na nkatshinkatshi.

● Puwa bibukopo onangushene’shi ousha lupapi luibuwa mu poumon oobe.

Bintu bikumbene nkutakula mu kutoma nfuanka: Kui bintu na lukalo lulombene kubuusha malaka a kutoma nfuanka. Kileshesho, pangi wekalaa na lukalo lua kutoma nfuanka nsaa y’otomo kintu kampanda. Su mbiabia, nsaa y’okimbi kuleka kutoma nfuanka, toma kiokiebe kutoma luntuluntu. Mu kuenda kua mafuku we mulombene kutoma kipindi kila.

Nyi nkuamba’shi kui kuipushena kampanda mu binangu kulombene kushala kunyima kua kuleka kutoma nfuanka. Torben atupuanga kuisambila kumpala ashinkamisha’shi: “Kasha naleka kutoma nfuanka takudi bipua ekumi na kitema, kadi napushaa nka lukalo lua kumutoma nsaa yandi mu kuikisha bua kuata tu kafe.” Mu bioso, kipuano ki pa nkatashi pa bingi bintu na nfuanka akishiminaa mu kuenda kua mafuku.

Pabitale maalua, mianda ngilekene. Nsaa yokuete kulua na bia kuleka nfuanka we kupela kuenda mbalo yabeatomo, muanda bantu bebungi abalukiilaa mu kumutoma pabadi mbalo y’abeatomo na pababanga kutoma. Buakinyi?

● Sunga ndambo ya maalua ipeela ngilombene kukaamisha malaka aatusha nicotine.

● Bantu abatomaa maalua mu kisaka abatomaa dingi na nfuanka.

● Maalua aakutshishuaa muntu kuela binangu bibuwa na kukutua kua kapu. Bible amba’shi: ‘Nfinyo ayishimishaa kinangu kibuwa.’​—Osea 4:11.

Bantu bokisha nabo nsaa: Sangula bantu bodia kukisha nabo nsaa kalolo. Shikua kuikala pamune na bantu abatomo nfuanka na balombene nkuteka bua kutoma pamune nabo. Suuka dingi bano abakiebe nkukutshishua kuitatshisha koobe bua kuleka kumutoma, kileshesho pa nkuelesha miseku pabitale uno muanda.

Lukalakashi lua mu binangu: Muyile kukimbuula mbasangane’shi, kipindi kia kasatu pa lukama misango ibidi kia bantu balukiile dingi mu kutoma nfuanka mpa muanda abaadi na nsungu sunga kukalakashua mu binangu. Su lukalakashi kampanda lua mu binangu alukubuushila malaka a kutoma nfuanka, tuula binangu biobe ku kingi kintu​—pangi we kutoma mema, kusankunya bazoka, sunga kuenda mu kutemba. Etatshishe bua kuusha mianda ibuwa mu binangu biobe, bu kuela nteko kui Efile Mukulu pa kubadika Bible.​—Misambo 19:14.

Shikua kukimba kuibingisha

Nakaka nka musango umune.

Kia kuuka nkino: Penda kukaka musango umune nkulombeene kulombasha lukalo lua mbalo ayishalaa ma nicotine mu bongue misango 50 pa lukama munda mua nsaa isatu. Bino abitakula muntu mu kualukiila musango umune mu kutoma nfuanka.

Kutoma nfuanka akunkuasha bua kupudisha nkalakashi ya mu binangu.

Kia kuuka nkino: Muyile biabadi balongie mbasangane’shi nicotine akaamishaa bungi bua ma hormones aafuishaa lukalakashi lua mu binangu. Kupusha kooso kua’shi lukalakashi lubaapu, nkulombene kuikala penda kupeela kua nsaa ipeela kua kuipusha’shi malaka abaapu.

Bi bukopo buandia kuleka muanda ne mubiile kutoma nfuanka.

Kia kuuka nkino: Kupuandikisha’shi t’oobesha nkulombeene kukutshishua lukalo lua kuleka. Bible amba’shi: “Su obofula efuku dia mpombo, byaayba bukome bwobe mbupeela!” (Nkindji 24:10) Biabia, shikua binangu bia kupuandikisha’shi t’oobesha. Muntu oso akiebe kuleka kutoma nfuanka na alondo malango ebuwa bu ano abadi baleshe mu uno jurnale, mmulombene koobesha.

Ne na lukalo lukile bukopo.

Kia kuuka nkino: Eyendo’shi lukalo lua kutoma aluikalaa bukopo kadi aluendaa na kupeela kunyima kua mbingo. Biabia lamata ku kitshibilo kiobe! Su bopusha dingi lukalo lua kutoma kunyima kua mieshi sunga kua bipua, alukidi, pangi kunyima kua minite ipeela ​—su tue mutembeshe nfuanka.

Ne na maladi a mu binangu.

Kia kuuka nkino: Su okuete kutoma buanga muanda wa maladi a mu binangu, kileshesho bu kukalakashua mu binangu sunga na mukumbo wabetaminaa bu schizophrénie, teka munganga oobe akukuasha bodia kuleka kutoma nfuanka. T’emeena penda pa nkukuasha nya, pangi e nkupa buanga bulombene nkukuasha na mukumbo oobe bua’shi taunyishanga kutama sunga bua’shi buanga tabukukalakashanga ngofu bu bibolekie kutoma nfuanka.

Su ntshi moobeshe, namono nka bu’shi ne mukutue kapu.

Kia kuuka nkino: Su kintu kampanda kibakualusha dingi mu kutoma nfuanka​—bu biabikitshikilaa bantu bebungi abakimbi bia kuleka kutoma nfuanka​—ta nkuamba’shi t’oobesha dingi nya. Tualukanga kumongo enda nka kumpala. Kupona musango umune ta nkuamba’shi bokutua koobesha nya. Kukutua kua koobesha t’akulesha’shi oshaala nka kushi kubuuka nya. Biabia tungunuka, oobesha!

Tuate kileshesho kia Romualdo, baadi atomo nfuanka munda mua bipua 26 mupue kumuleka takudi bipua 30. Mmufunde’shi: “Ntanguku misango bungi yandi mubanguule kutoma, misango yoso, naadi nepusha bibubi, nka bu’shi ntangobesha nya. Kadi nsaa inatshile kitshibilo kibukopo kia kuikala mu kipuano kibuwa na Yehowa Efile Mukulu ami nkumuteka misango ibungi buadia kunkuasha, nfudiilo a bioso naadi moobeshe kuleka kutoma nfuanka.”

Mu muisambo wa nfudiilo wa ku ino miisambo, atukataluula angi malango aakukuasha bua’shi wekale na muloo awikalaa nao muntu nsaa yalekie kutoma nfuanka.

[Kashibo/Foto i mwisaki 7]

NFUANKA OOSO AYIPAYISHENAA

Bantu abatomaa nfuanka a mishindo ibungi. Mungi nfuanka abamuudisha na mbalo yabaudishaa bia kudia, sunga mitshi ya kubuka nayo. Sunga mbiabia, OMS (Organisation mondiale de la santé) amba’shi: “nfuanka ooso ayipayishenaa.” Muntu mmulombene kufua na mukumbo oso wawa autukilaa ku kutoma kua nfuanka bu cancer sunga mukumbo w’eshimba. Nyina muana atomo nfuanka mmulombene kuluisha muana e muiyimi. Mmishindo kinyi ya nfuanka yabakuete kutoma?

Bidis: Nyi nfuanka abafungaa ku maasa abatomaa mu maumbo a mu Azi. Bintu bibubi abituukilaa ku miishi ya bidis, bu ka goudron, nicotine mpana bintu biabetaminaa bu monoxyde de carbone mbikile bino abikalaa mu nfuanka abetamina bu a cigarette.

Cigare: Abamukitaa na kaponda, abamufungu mu masaki a nfuanka. Mu kuilekena na nfuanka abashiikaa na kumutoma, su muntu bele yawa nfuanka mukanua, nicotine aaye atuelaa mu mbidi sunga ta mbamutembeshe.

Kreteks: Uno ekalaa musangie na bintu 60 bia nfuanka na na bilongo 40 pa lukama biabetaminaa bu clous de girofle. Atushaa bintu bibubi bu goudron, nicotine, mpa na monoxyde de carbone mbikile mpa na bino abikalaa mu nfuanka abetamina bu cigarete.

Kashiba (pipe): Kutoma ka pipe kui na masaku e mumune na a cigarette, muanda akupeyaa bantu cancer na ingi mikumbo.

Nfuanka abash’abashiikaa: Bu nfuanka a mu mpembe, a mukanua, sunga gutkha abakambaa kutoma mu Azi a kuushi. Nicotine aaye atuelaa mu mase kukidila mukanua. Uno mushindo wa nfuanka wi bubi nka bi nfuanka yoso.

Tushiba tui na mema (bongs, ­hookahs, narghiles, shishas): Mu bino bintu, miishi ya nfuanka ayikidilaa mu mema e muanka. Sunga mbiabia, bukome bua bulembe buaye abutuelaa mu mafuafua, abupeya bantu mukumbo wa cancer ingi nsaa t’abupuiyaa nya.

[Kashibo/Foto i mwisaki 8]

KUKUASHA MUNTU BUADIA KULEKA KUTOMA NFUANKA

Tomutopekanga. Bibuwa kutumbula muntu na kumunyingisha pamutue pa kumutopeka na kumusaashila. Mulungule’shi: “Namono’shi we mulombene koobesha su botompo dingi” biabia bi na muulo pamutue wa kumulungula’shi: “Bobanga dingi kutoma nfuanka!”

Ikala omufuila lusa. Etatshishe bua kufuila muntu akimbi bia kuleka kutoma nfuanka lusa su bakufiitshila munda. Ikala na mayi a kalolo bu kuamba’shi: “Nauku’shi bi bukopo anka napusha muloo pa kumona’shi okuete kuibikita.” Tokumanga kuamba’shi: “Onsankishanga biabia nsaa yoyikalanga otomo nfuanka!”

Ikala kuuku ebua. Bible amba’shi: “Kuuku a binyibinyi afulaa nsaa yoso, nyi mmukuabo na muntu mutandikue bua nsaa ya makienga.” (Nkindji 17:17,NWT) Eyendo, tompa kuikala na luishinko na oleshe kifulo “nsaa yoso” kui muntu etatshisha bua kuleka kutoma nfuanka​—sunga biekala nsaa kinyi na sunga ekala na binangu bi naminyi.