Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

MUISAMBO WA KULONGA 33

Longiela ku kileshesho kia Ndaniele

Longiela ku kileshesho kia Ndaniele

“We muntu mufudiibwe bikata.”—NDA. 9:23.

LOONO 73 Etupe namu mashimba anyingye

KI’ABAKUILA MUANKA a

1. Buakinyi mutemuki Ndaniele baadi mukaanyishe bena Babilone?

 PA BAYIILE bena Babilone mu kulua ngoshi na bena Yelusaleme, babaadi bakuate mutemuki Ndaniele pabaaadi ki nsongualume bu muina lukano mu nsaa ya ngoshi. Bamukatusha kuabo benda naaye ku Babilone kubaadi kula na kuabo. Anka Ndaniele baadi mukaanyishe bakata ba bena Babilone babaadi bamukuate. Babamuene ‘bibaadi amweneka ku meeso’shi’ Ndaniele baadi muntu shi na ka kilema su nkamune, e na mpala i buwa. Na baadi mutuukile mu kifuko ki na muulo ukata. (1 Sam. 16:7, EEM) Pa muanda wa tuno tubingilo, ngi buakinyi bena Babilone babaadi bamulongiesha bua’shi akekale muntu e na muulo ukata mu kibundi kiabo.—Nda. 1:3, 4, 6.

2. Yehowa bapushiishe naminyi pabitale Ndaniele? (Esekyele 14:14)

2 Yehowa baadi mufule Ndaniele, nta mpa muanda wa’shi baadi na mbidi ibuwa, na mpala ibuwa, sunga kilongielo kikata nya. Anka mpa muanda wa bu muntu bubaadi musangule kuikala pabaadi ki nsongua. Anka nsaa ibakuile Yehowa’shi Ndaniele baadi nka bu Nowa na Yobo, Ndaniele baadi pangi na bipua 20, ngi buakinyi Yehowa bamuene uno nsongualume Ndaniele muntu mululame bu Nowa na Yobo babaadi bamufubile na lulamato munda mua bipua bibungi. (Kib. 5:32; 6:9, 10; Yob. 42:16, 17; badika Esekyele 14:14.) Na Yehowa batungunukile na kufula Ndaniele mu nshalelo aaye e bula a pano pa nsenga, na ku bibaadi amukitshiina.—Nda. 10:11, 19.

3. Nkinyi ki’atukataluula mu uno muisambo?

3 Mu uno muisambo atukataluula ngikashi ibidi, ibaadi ikuashe Ndaniele buadia kuikala bu muntu mufudibue na Yehowa. Kia kumpala, atukataluula eyikashi dioso, na kumona mishindo ibaabadi bedileshe kui Ndaniele. Kia kabidi, atukamono kibaadi kikuashe Ndaniele buadia kuikala na ino ngikashi. Na ku nfudiilo, atukesambila mushindo watudia kumuambula. Sunga bikale’shi uno muisambo mbeufundile ba nsongua, atue booso tui kulongiela ku kileshesho kia Ndaniele.

AMBULA ESHIMBA DINYINGIE DIA NDANIELE

4. Ndaniele baadi muleshe eshimba dinyingie naminyi? Tuusha kileshesho.

4 Bantu be bungi be kuikala na moo, anka tabalekielaa uno moo we bakutshishua kukita mianda i buwa nya. Ndaniele baadi nsongualume e na eshimba dinyingie. Tutaleyi misuusa ibidi ibaadi muleshe eshimba dinyingie. Bua musuusa wa kumpala, baadi muidileshe bipua bibidi kunyima kua bena Babilone kubutula Yelusaleme. Nfumu Nabukodonosore a mu Babilone baadi na moo ukata wa kilotua kia nkishi mukata kibaadi muloote. Baadi mutume eyi kui ba sha binangu baye mpaa na kui Ndaniele akula’shi bamupatuluile kilotua na ki’akipushisha. Su ta mbapatuule, booso abayipayibua. (Nda. 2:3-5) Ndaniele baadi mukite mianda kushi kunyengakana, bisumanga bantu bebungi babaadia kushimisha miuwa yabo. “Ndaniele baîle’nka papa kwi nfumu, akamusendêla byadya kubanda kumupa kipindji kilombêne eûka kînyi kilôtwa kyê na kipatulwilo kyâkyo.” (Nda. 2:16EEM) Biabia, bibaadi abitekie lukumiino n’eshimba dinyingie. Bible ta lesha’shi Ndaniele baadi mupatuule kingi kilotua kumpala kua kino nya. Balunguile ba kuuku baaye babaadi na mashina a bena Babilone, Shadrake, Meshake, na Abedenego’shi ‘tusendeleyi Efile Mukulu e mwiyilu etufwile lusa, na etufumbwile bifibwe mu kino kilotwa.’ (Nda. 2:18EEM) Yehowa baluluile ino nteko yoso. Ku bukuashi bu’Efile Mukulu, Ndaniele baadi mupatuule kilotua kia Nabukodonosore. Ndaniele na ba kuuku baaye tababafuile nya.

5. Ungi musuusa kinyi ubaadi autungu’shi Ndaniele aleshe eshimba dinyingie?

5 Ungi musuusa kunyima kua Ndaniele kupatuula kilotua pabitale nkishi mukata, eshimba diaye dinyingie dibaadi ditompibue dingi. Nabukodonosore baadi mupete kingi kilotua kibaadi kimukalakashe. Mu kino kilotua bamuene mutshi ukata ula ngofu, n’eshimba dinyingie Ndaniele baadi mupatuluile nfumu kiakia kilotua, mpaa na ku mulungula’shi Nfumu akashimisha Bufumu buaye munda a kipungo kitshibibue. (Nda. 4:25) Nfumu baadi mulombene kunangushena’shi Ndaniele muishikuanyi naaye, na bino bibaadi bilombene kuipayisha Ndaniele. Anka Ndaniele balesheshe eshimba dinyingie na apatuula kilotua.

6. Nkinyi kibaadi kilombene kukuasha Ndaniele buadia kuikala n’eshimba dinyingie?

6 Nkinyi kibaadi kilombene kukuasha Ndaniele buadia kuikala n’eshimba dinyingie mu nshalelo aaye? Kushi mpaka Ndaniele pabaadi ki nsongua baadi mulongiele ku kileshesho kia nshaye na nyinaye. Baledi baaye babaadi bakokiele Miiya ya Yehowa ibaadi mupe ba nambutuile bena Isaleele, bua’shi beyilongieshe bana baabo. (Miy. 6:6-9) Ndaniele ta baadi penda muukie Miiya ya kitako bu miiya Ekumi nya, anka baadi muukie dingi kantu pa kantu pabitale kiabadi balombene kudia kui bena Isaleele, na kiabashi balombene kudia. b (Lv. 11:4-8; Nda. 1:8, 11-13) Ndaniele baadi mulongie dingi pabitale muilo wa Yehowa wa kala, na baadi muukie kibaadi kibafikile nsaa ibaabadi bakutue kunemeka mayi a kulonda a Yehowa. (Nda. 9:10, 11) Mianda ibaadi imone Ndaniele mu nshalelo aaye ibaadi imupe kishinkamisho’shi, Yehowa na ba mikeyilu baaye be bukome abamukuatshishena.—Nda. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

Ndaniele bapetele eshimba dinyingie p’aye kuilongiela Eyi d’Efile Mukulu, kuela nteko, na kukulupila mui Yehowa (Tala kikoso 7)

7. Nkinyi dingi kibaadi kikuashe Ndaniele buadia kuikala n’eshimba dinyingie? (Tala dingi kifuatulo.)

7 Ndaniele baadi mulongie matemuki a Efile Mukulu abaadi afundibue, mu aa matemuki mu baadi mpaa na matemuki a Yelemiya. Ku bukuashi bua kuilongiela, Ndaniele baadi mutundule kunyima’shi, buno bupika bua bena Yunda butabudi mafuku mu Babilone, abupu binobino. (Nda. 9:2) Kumona kulombana kua matemuki a mu Bible, kushi mpaka kubaadi kunyingishe lukulupilo lua Ndaniele mui Yehowa. Na baaba booso be na lukulupilo lui bukopo mui Efile Mukulu, abamuenekaa kuishimba dinyingie. (Puandikisha na Bena Loma 8:31, 32, 37-39.) Nkintu ki na muulo ukata, Ndaniele baadi eele nteko kui Nshaye e muiyilu nsaa yooso. (Nda. 6:10) Baadi asokola miluisho yaaye kui Yehowa na kumulungula biapusha muishimba diaye. Akupu Ndaniele baadi atekie bukuashi. (Nda. 9:4, 5, 19) Baadi muntu nka bu’tue, na ta mutandikue n’eshimba dinyingie nya. Mu kuilekeena na biabia, baadi mudime dino eyikashi kukiila mu kuilongiela Eyi di’Efile Mukulu, mu kuela nteko, na mu kukulupila mui Yehowa.

8. Tui kuikala n’eshimba dinyingie naminyi?

8 Bua’shi tuikale n’eshimba dinyingie abitungu tukite kinyi? Baledi betu be kuituteka buatudia kuikala n’eshimba dinyingie, anka ta mbalombene kuituikasha atue n’eshimba dinyingie bu’shi ndikale bupianyi bua mu kifuko. Kuikala n’eshimba dinyingie kui nka bu kulonga mayele apia. Mushindo umune wa kulamiina mayele apia, nkubekiela kalolo bi bikitshino bia mulongieshi oobe, na kuambula kileshesho kiaye. Mu mushindo umune, tui kulonga bia kuikala n’eshimba dinyingie pa kutala kalolo mushindo w’abalesha dino eyikashi kui bangi, na kuambula kileshesho kiabo. Nkinyi kibatulongiela kui Ndaniele? Nka bu’ye abitungu tuukie Eyi di’Efile Mukulu kalolo. Abitungu tuikale mu kipuano ki buwa na Yehowa pa kumulungula mianda yeetu nsaa yooso, na tumulungule nka biabia biatupusha. Abitungu tukulupile mui Yehowa bashinkamishe’shi e neetu. Dingi su lukumiino luetu luatompibua, atukekala n’eshimba dinyingie.

9. Mbukuashi kinyi buatupete su tubekala n’eshimba dinyingie?

9 Atupete bukuashi mu mishindo ibungi su tubekala n’eshimba dinyingie. Tutaleyi muanda wabadi bamone kui Ben. Baadi atuele mu kalaasa mu Allemagne, mubaadi muntu ooso akumiina’shi bintu mbitukile. Na babaadi abapuandikisha’shi mianda yooso ya bipangua yabadi baakule mu Bible, mmiele. Dingi efuku, Ben babamupeele mushindo wadia kuimana kumpala kua bena kalaasa naaye bua kuibapatuluila buakinyi mmukumiine’shi muwa mbeupangie. Baadi muleshe mianda yadi mukumiine n’eshimba dinyingie. Kubaatukile bipeta kinyi? Ben amba’shi: “Mulongieshi eetu baadi anteemesha kalolo, na baadi muate mikanda ya ku ino mikanda inaadi mufubishe bua kuibapatuluila, aye kubanga kuabila muina kalaasa ooso baadi paapa.” Bena kalaasa naaye babakitshine naminyi? Ben amba’shi: “Be bungi ba kuabadi meso aabo abaadi abuulukie. Na babakuile’shi tubakumiina bioso biomba.” Anka abilesha muanda wabadi bamone kui Ben, bantu be na eshimba dinyingie, misuusa yoso abebanemekaa kui bangi. Mbalombene kukuasha bangi bantu bena mashimba alulame buabadia kuuka Yehowa. Mu binyibinyi, tui na tubingilo tui buwa tua tudia kuikala n’eyikashi di’eshimba dinyingie.

AMBULA LULAMATO LUA NDANIELE

10. Lulamato nkinyi?

10 Mu Bible, kishima kia mu kina Ebelu kiabadi baleshe bu “lulamato” sunga “kifulo kina lulamato,” akituusha kinangu kia lulamato lui na muloo, alulesha kifulo ki’abakambaa kufubisha bua kulesha kifulo ki’Efile Mukulu kui bafubi baaye. Mbafubishe dingi bino bishima bimune bua kulesha dingi kufulo kia bu bana na bana ki munkatshi mua bafubi b’Efile Mukulu. (2 Sam. 9:6, 7) Lulamato luetu ndulombene kufika lui bukopo munda a mafuku e bungi. Tutaleyi mushindo ubaadi ufikie lulamato lua Ndaniele lunyingie

Yehowa afutu lulamato lua Ndaniele kuadi, pa kutuma muikeyilu bua’shi afungie kukanua kua ntambue (Tala kikoso 11)

11. Lulamato lua Ndaniele lubaadi lutompibue nsaa ibaadi mupue kukula naminyi? (Tala kifuatulo ki kukipusu.)

11 Lulamato lua Ndaniele kui Yehowa, lubaadi lutompibue misuusa ibungi mu nshalelo aaye. Anka kimune kia ku bitompuanga bikata kibaadi mupete, kibamufikiile pa baadi na bipua bikile 90. Mu kiakia kipungo, bena Babilone babaadi bebakuate kui bena Mede na bena Perse, na babaadi abebakunkusha kui Nfumu Dariuse. Bakata ba muibalasa dia nfumu, babaadi bashikue Ndaniele na kukutua kunemeka Efile aaye abaadi alanguila. Ngi buakinyi babaadi badie lukuku lua kuipaa Ndaniele. Babaadi beele muiya ubaadi autungu’shi batompe Ndaniele, su ashaala na lulamato kui Efile aaye, sunga kui nfumu. Kioso kibadia kukita Ndaniele bua kulesha lulamato luaye kui nfumu na kui bena ebalasa booso nyi nkuleka kuteka Yehowa munda a mafuku 30. Ndaniele baadi musangule bua kushaala na lulamato kui Yehowa. Ngi buakinyi, babaamuelele mu buina bua ntambue. Anka Yehowa baadi mufute lulamato lua Ndaniele, amupaasha pa kufunga kukanua kua ntambue. (Nda. 6:12-15, 20-22) Mmushindo kinyi watudi balombene kushaala na lulamato lui bukopo kui Yehowa bu bibakitshine Ndaniele?

12. Ndaniele basheele na lulamato kui Yehowa naminyi?

12 Nka bu biabadi bebileshe kunundu, bua kuikala na lulamato kui Yehowa, abitungu kuikala na kifulo ki bukopo muadi. Lulamato lua Ndaniele kui Yehowa lubaadi bukopo muanda baadi mubadiile kuikala na kifulo ki bukopo kui Nshaye e muiyilu. Ndaniele baadi mutamishe kifulo kiaye pa kunangushena pabitale ngikashi ya Yehowa, na kunangushena mushindo w’aleshaa yanka. (Nda. 9:4) Ndaniele baadi dingi munangushene ngofu bua bioso bibaadi Yehowa mukitshine muilo waye na kumukitshina n’aye namu, na aye nkumutumbula.—Nda. 2:20-23; 9:15, 16.

Nka bu Ndaniele, we kuikala na lulamato lui bukopo mui Yehowa pa kufula Yehowa ngofu (Tala kikoso 13)

13. (a) Nkinyi kikuete kutompa lulamato lua ba nsongua betu? Tuusha kileshesho. (Tala dingi kifuatulo.) (b) Nka bu biabadi bebileshe mu video, we kualuula naminyi su bangi bakuipusha’shi Tumonyi tua Yehowa atukuatshishenaa baaba abasangula kukita eyibakishi dia mulume na mulume na mukashi na mukashi su?

13 Nka bu Ndaniele, ba nsongua betu mbefunyishue na bantu bash’abanemeka Yehowa na mayi aaye a kulonda. Baaba bantu mbalombene kushikua muntu ooso yawa amba’shi mmufule Efile Mukulu. Bangi abatompaa mpaa na kubofusha ba nsongua betu, bua’shi tabashalanga na lulamato kui Yehowa. Bu kileshesho, lamiina kibaadi kifikile Graeme ungi nsongua mushalele mu Australie. Bapetele lukalakashi lukata nsaa ibatuelele ku kalaasa ka sekondere. Mulongieshi aaye bayipuishe mushindo wabadi balombene kukita su kuuku aabo a p’eshimba ebalungula bua kukita lusandi lua mulume na mulume sunga lua mukashi na mukashi. Mulongieshi balunguile bena kalaasa’shi baaba booso balombene kukuatshishena uno kuuku aabo akumiina uno nshalelo bakile alu lupese, baaba namu bashaabakumiina bakile lungi lupese. Graeme aakula’shi: “Kalaasa kooso kabaadi kakuatshishene yawa nshalelo a kutambuka lusandi lua mulume na mulume na mukashi na mukashi.” Kukatusha nka ami na ungi Kamonyi ka Yehowa. Kibaadi kikitshikie kunyima mu binyibinyi, kibaadi kituule lulamato lua Graeme kui Yehowa mu kitompuanga. Graeme amba’shi yaya nsaa yooso ibashadile pabaatudi mu kalaasa, bena kalaasa netu mpaa na winyi mulongieshi babaadi nka abetusengie na kuitukaa. Naadi muikitshishe bua kukaluila lukumiino luande mu butaale na natshinkashi. Kadi tababaadi abanteemesha pa naadi nakula nya. Kino kitompuanga kibaadi na bukitshishi kinyi ku lulamato lua Graeme? Amba’shi: “Ntshi naadi nansanka pabaabadi abankaa kui bena kalaasa n’ami nya, kadi naadi nampusha muloo wi bungi muanda naadi mushaale na lulamato kui Yehowa, na nankaluila mianda yandi mukumiine.” c

14. Mmushindo kinyi umune watudi balombene kutamisha lulamato lui bukopo mui Yehowa?

14 Tui kutamisha lulamato lui bukopo mui Yehowa, nka bu Ndaniele su tuatamisha kifulo kietu Muadi. Atutamisha kiakia kifulo p’atulongo bi ngikashi ya Yehowa. Bu kileshesho, tui kulongiela kukiila ku bintu biadi mupangie. (Lom. 1:20) Su okumiina kutamisha kifulo kiobe na kaneemo bua Yehowa, we mulombene kubadika miisambo ipeela, i mu miisambo ayamba’shi: Évolution ou conception sunga kutala angi ma video. We kubadika dingi ingi mianda i mu ma broshure a La vie a-t-elle été créée ? na a Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Esther mukuetu nsonguakashi a mu Danemark akula pabitale ino mikanda yoso’shi: “Mui binangu bia kukaanya. Ano ma broshure ta akulungula mianda yodi mulombene kukumiina nya. Kadi aakulesha nka bishinkamiisho bua’shi obe nabene wate bitshibilo.” Ben atudi bapue kutemuna kunundu amba’shi: “Ino mianda ibaadi inyingishe lukumiino luande ngofu. Ayinshinkamiisha’shi Efile Mukulu bapangile muwa.” Kunyima kua kubadika ino mianda okakumiina mianda ayakula Bible’shi: “Yehowa Efile Mukulu etu, we mulombene kupeta ntumbo, kinemo na bukome, muanda bopangile bintu bioso, na pa muanda wa kikiebe ki’eshimba diobe, bibekeele kuanka na bibaadi bipangibue.”—Kbf. 4:11. d

15. Ungi mushindo kinyi watudi balombene kutamisha kipuano kietu na Yehowa?

15 Ungi mushindo watudi balombene kutamisha kipuano kietu na Yehowa, mpa kutaluula kalolo nshalelo a Muana aaye Yesu. Samira mukuetu muakashi ki nsongua mushaleele mu Allemagne baadi mukite bino. Amba’shi: “Ne mufikie mu kuuka Yehowa kalolo kukiila kui Yesu.” Samira pa baadi ki nsongua, baadi ekitshisha bua kuuka mushindo ulombene kupusha Yehowa, anka baadi muukie mushindo ubaadi upushe Yesu. Akumbasha’shi: “Ne mufule Yesu muanda baadi kuuku a bana bakinga na baadi muibafule.” Bu bibaadi anyinsha kulonga pabitale Yesu baadi anyinsha namu kutamisha kipuano kiaye na Yehowa. Buakinyi? Amba’shi: “Mu kapeela kapeela naadi mupushe’shi Yesu muambule Nshaye mu mushindo upuidikie. Mbeambushene. Naadi mufikie mu kupusha’shi, kano ngi kabaadi kabingilo kamune ka buakinyi Yehowa baadi mutume Yesu pa nsenga bua’shi ape bantu mushindo wabadia kuuka Yehowa kalolo.” (Yo. 14:9) Su okumiina kutamisha kipuano kiobe na Yehowa buakinyi tui mulombene kuata nsaa ya kulonga bi bungi pabitale Yesu? Su bokitshi bino, kifulo kiobe bua Yehowa na lulamato loobe muadi abinyiisha kutama.

16. Buakinyi abitungu tuikala na lulamato? (Misambo 18:25; Mika 6:8)

16 Su tui na lulamato kui bangi, tui balombene kupeta ba kuuku ba p’eshimba abekala na lulamato kuatudi. (Esh. 1:14-17) Su tui na lulamato kui Yehowa, tui kupeta butaale na kusanka na biatudi naabio. Buakinyi? Muanda Yehowa mmuitulee’shi akekala na lulamato kui booso bena lulamato kuadi. (Badika Misambo 18:25; Mika 6:8.) Banda kunangushena uno muanda, p’atuipuandikisha na Mupangi eetu sha bukome booso, atue tui tu bantu tupeela! Anka etulaa’shi ekala etufulu efuku dioso na dingi nsaa y’akitshi bino ta kui sunga ndukalakashi, sunga mushikua, sunga ndufu lulombene kuituabuula naaye. (Nda. 12:13; Luk. 20:37, 38; Lom. 8:38, 39) Nyi muanda wi na muulo ukata p’atuambula Ndaniele na kushaala na lulamato kui Yehowa!

TUNGUNUKA NA KULONGIELA KUI NDANIELE

17-18. Nkinyi dingi kiatudi balombene kulongiela kui Ndaniele?

17 Mu uno muisambo tubakatuka mu kutaluula nka penda ngikashi ibidi ya Ndaniele. Anka kui ingi ngikashi i bungi yatudi balombene kulongiela kuadi. Bu kileshesho, Yehowa bapeele Ndaniele bimonua bi bungi na bilotua, amupa dingi na ngobesha ya kupatuula matemuki. E bungi a ku ano matemuki t’abapuile kulombana angi matemuki aapatuula mianda ayikakitshika mu mafuku e kumpala bi’ayikekala na bukitshishi kui muntu ooso pa nsenga.

18 Mu muisambo aulonda atukataluula kalolo angi matemuki abidi abadi baleshele kui Ndaniele. P’atuiapusha kalolo aakuasha ooso a kuatudi nsongua, sunga muntu mununu, bua kuata kitshibilo ki buwa kubanga binobino. Ano matemuki ooso aaketukuasha dingi bua kuilumbuula bua akikiebe kukitshika binobino, muanda atukekala lukalo ngofu n’eshimba dinyingie na lulamato lui bukopo kui Yehowa.

LOONO 119 Abitungu twikale na lukumiino

a Ba nsongua abafubila Yehowa lelo uno bakuete kufumankana na bitompuanga, abitompo eshimba diabo dinyingie na lulamato luabo mui Yehowa. Bena kalaasa naabo bakuete kuibasepa, muanda abakumiina’shi bintu mbipangibue. Sunga’shi bena kalaasa naabo, be kutompa bua’shi bemone bisumanga muanda abafubila Efile Mukulu, na be na nshalelo muipushene na mayi aaye a kulonda. Biabia nka bu abikalesha uno muisambo, booso abambula mutemuki Ndaniele, na kufubila Yehowa n’eshimba dinyingie na lulamato mu binyibinyi abekala na binangu.

b Ndaniele baadi na tubingilo tusatu tu baadi tumukuashe buadia kumona bidibua bia bena Babilone bu bishi buwa: (1) Muita wabo ubaadi wa nyema ibaabadi bapele mu muiya wa Moyise. (Miy. 14:7, 8) (2) Muita wabo ta ubaadi wa nyema itshindje. (Lv. 17:10-12) (3) Kudia biabia bidibua kubaadia kumueneka nka bu abalanguila b’efile ba madimi.—Puandikisha na Bena-Levi 7:15 na 1 Bena Kodinda 10:18, 21, 22.

c Tala video e mu jw.org amba’shi: Kululama kua binyibinyi akutuusha butaale.

d Bua kunyingisha kifulo kiobe bua Yehowa, abitungu dingi welongiela mukanda wa Efubwile pepi na Yehowa. Mui mianda i bungi ayikukuasha bodia kuuka bi bungi pabitale ngikashi ya Yehowa na bu muntu buaye.