Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Oukanga uno mwanda su?

Oukanga uno mwanda su?

Sinagoge a mu siekele a kumpala: Luno lwibako ndukyebe kwipushena na byabadi bebakye sinagoge a mu siekele a kumpala abadi bapete mu Gamla, mu bilometre 10 dya kunundu kwa kalunga ka Ngalileeya. Alwitukwasha bwa kuuka bibadi sinagoge a kala

Kishima “sinagoge” akifiki mu kishima kya mu kina Greke akipushisha “kisangilo” sunga “kwibunga.” Dino eshina ndilombane mwanda ma sinagoge abadi ma mbalo a lulangwilo na abaabadi abalongyeesha bena Yunda kubanga mu mafuku a kala. Bifundwe bya kina Ebelu ta mbisambile mwanda utale sinagoge kalolo nya, kadi mu bifundwe bya kina Greke bya bena Kidishitu, abalesha kalolo’shi kubanga mu siekele a kumpala B.B. ano ma mbalo akwibungila abadi kwanka.

Bantu balongye ngofu abashinkamisha’shi ma sinagoge ababangile kwikala kwanka pabadi bena Isaleele mu bupika mu Babilone. Mukanda wa Encyclopaedia Judaica awamba’shi: “Bena Isaleele, bu bibabadi kwa bene, kushi ntempelo, babadi na lukalo lwa kusambibwa mu malwa aabo, bibadi abitungu’shi bekale abebungu nsaa na nsaa, pangi mu mafuku a Nsabato, bwa kubadika bifundwe.” Abimweneka’shi pababadi bebaposole, bena Isaleele babadi batungunukye na kwibunga bwa kuteka na kubadika Bifundwe mpa na kutuula ma sinagoge mu ma mbalo ababaadi.

Mu siekele a kumpala B.B., ma sinagoge abekele bu ma mbalo akata a lulangwilo lwa bena Yunda, na bu ma mbalo a bantu boso, bapalakane ku bukunkula bwa kalunga ka Mediterane, be kulupese lwa kutunduka nguba, mpa na bena Iseleele banabene. Lee Levine mulongyeshi a ku kilongyelo kikata kya bena Ebelu kya mu Yelusaleme amba’shi: “[Sinagoge] badi akwasha bu mbalo ya kulongyela, ya kudiila kidibwa kya kishila, ya kusambiisha bilumbu, ya kutuula makuta a mwilo, ya kukitshina bisangilo bya myanda ya politike na bya mwilo.” Alombasha’shi: “Badi na muulo bikishekishe, bwa myanda ya lulangwilo.” Twi balombene kupusha bwakinyi Yesu badi akatwele bisangilo misusa yoso ku sinagoge. (Mak 1:21; 6:2; Luk 4:16) Badi alongyesha, alambukisha na kukankamika boso babadi abasanganyibwa kwanka. Kunyima kwa kutuula kakongye ka bena Kidishitu, Mpoolo mutumibwa baadi mulambukishe ngofu mu ma sinagoge. Boso babadi bafule myanda ya mu kikudi babadi abende ku sinagoge, pabadi Mpoolo atwele mu kibundi, badi na kyubishi kya kubanda kwenda ku sinagoge mu kulambukisha.—Bik 17:1, 2; 18:4.