Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

“Eyi dy’Efile Mukulu eetu adikala kwanka bwa looso”

“Eyi dy’Efile Mukulu eetu adikala kwanka bwa looso”

“Lubishi aluumu, kilongo akinyaatshila, anka Eyi dy’Efile Mukulu eetu adiikala kwanka bwa looso!”​—YEESHAYA 40:8.

NGONO: 116, 115

1, 2. (a) Nshalelo eetu badya kwikala naminyi su tatubadya kwikala na Bible? (b) Myanda yatupete mu Eyi dy’Efile Mukulu ayitukwasha naminyi?

NSHALELO oobe badya kwikala naminyi su Bible tabadya kwikala kwanka? Tobodya kwikala na malango ebuwa alombene nkukunkusha mu nshalelo oobe a kwifuku n’efuku nya. Tobodya kuuka bya binyibinyi pabitale Efile Mukulu, nshalelo, sunga pabitale myanda ya mu mafuku aafiki. Na dingi tobodya kuuka kintu su nkimune pabitale myanda ibabadi bakitshine bantu kwi Yehowa mu mafuku a kala.

2 Twi na lutumbu lukata mwanda ta twi mu uno nshalelo ebubi nya. Yehowa mmwitupe Eyi dyaye, Bible. Badi mulee’shi mukandu waye aukashala bwa looso. Mpyeele mutumibwa badi mutemune mayi e mu mukanda wa Yeeshaya 40:8. Sunga mbyabya, uno verse t’akula penda pabitale Bible nya, akwila dingi bwa mukandu wi mwanka. (Badika 1 Mpyeele 1:24, 25.) Twi balombene kuuka myanda ibungi mu Bible su twamubadika mu ludimi lwetu lwa butandwa. Bantu boso bafule Eyi dy’Efile Mukulu ba mu bipungo byoso abauku bino. Munda mwa bipwa nkama, bantu babadi bafube mufubo wibukopo bwa kwalula Bible na kumupalakasha kwi bantu bebungi, sunga mbibakudi mushikwa na nkalakashi. Yehowa akumina’shi bantu bebungi “bapande, na bafikye ku kyuukilo kya binyibinyi.”​—1 Timote 2:3, 4.

3. Nkinyi kyatukesambila mu uno mwisambo? (Tala kifwatulo ki ku mbangilo.)

3 Mu uno mwisambo, atukesambila mushindo ukambile Eyi dy’Efile Mukulu (1) kushintuluka kwa ludimi, (2) kushintuluka kwa myanda ya politike kubadi kushintuule ludimi lwabesamba kwi bantu bebungi, na (3) mushikwa ubabadi bashikwe bantu abedyaluula. Uno mwisambo awitukwasha naminyi? Awitukwasha bwa kunyisha kutamisha muloo wetu bwa Bible na bwa Winyi mwitupe anka.​—Mika 4:2; Beena-Looma 15:4.

KUSHINTULUKA KWA LUDIMI

4. (a) Mu kukila kwa mafuku ndimi ngilombene kushintuluka naminyi? (b) Twi kuuka naminyi’shi Efile Mukulu ta mukumine penda ludimi lumune? Na bino abikupa kinangu kinyi?

4 Mu kukila kwa mafuku, ndimi ayishintulukaa. Bishima na ngakwilo mbilombene kubanga kupushisha ungi mwanda wilekeene na bibabidi kumpala. Pangi we kutentekyesha kileshesho kya mu ludimi lokambaa kwakula. Bino ngi bibadi abishintuluka ndimi ya kala. Kina Ebelu na kina Greke kyabakula kwi bantu lelo uno nkilekeene na kibabadi abakula mu mafuku ababadi bafunde Bible. Bantu bebungi ta be na mushindo wa kupusha Bible mu ngakwilo a kala ababadi bamufunde naye nya, anka bibadi abitungu kwalula Bible mu ngakwilo a binobino. Bangi abakula’shi su babalongo kina Greke kya kala, abapusha Bible kalolo. Anka, bino nta bilombene kwibakwasha mu kipaso kyabapwandjikisha nya. * Twi na lutumbu lwibungi mwanda binobino mbaluule Bible mushima sunga bipindji byaye mu ndimi ifikye ku 3000. Yehowa ngi akumina’shi bantu ba “eumbo dyooso, kisamba, mwakulo na mwilo ooso” baukye Eyi dyaye. (Badika Kibafumbwilwe 14:6.) Bwa kwakula kalolo, bino abitukwasha bwa kwifubwila pepi n’Efile Mukulu, aye mwitufule na shi na ntondo.​—Bikitshino 10:34.

5. Nkinyi kibadi kikashe Bible du roi Jacques na muulo ukata?

5 Kushintuluka kwa ludimi akwikalaa na bukitshishi ku ma Bible. Bible badi mubofule kabadika nsaa ibadi mutukye bwa musango wa kumpala, kunyima mulombene kwikala bukopo. Bu kileshesho pabadi patukye Bible du roi Jacques, mu Anglais mu kipwa kya 1611. Babadi bamukumine kwi bantu bebungi kukila angi ma Bible ooso. Ngakwilo abadi bafube naye mu Bible du roi Jacques badi na bukitshishi mu ludimi lwa Anglais. * Anka, uno Bible mmufubishe eshina Yehowa misango ipeela. Mu ma mbalo ebungi mwi eshina dy’Efile Mukulu mu Bifundwe bya kina Ebelu bya ku mbangilo, babadi abafubu na kishima “MWANANA” mu maleta a ku kyamo. Kunyima, nsaa ibabadi batushe angi ma Bible du roi Jacques abadi bele kishima “MWANANA” ku kyamo mu angi ma verse a mu Bifundwe bya kina Greke bya bena Kidishitu. Mu kino kipaso, Bible du roi Jacques badi ashinkamisha’shi eshina dy’Efile Mukulu mbedyele mu kipindji kya Bible kyabetanyina bu Kilombeno kipya.

6. Bwakinyi twi na lutumbu lwa kupeta Bible a Traduction du monde nouveau?

6 Nsaa ibatukile Bible du roi Jacques bwa mususa wa kumpala, badi na bishima bya mu Anglais abipushika kalolo mu aa mafuku. Anka, mu kukila kwa mafuku, bingi bishima bibabangile kupushika bu bya kala, na lelo uno bibukopo bwa kwibipusha. Uno mwanda umune ubadi ukitshikile ma Bible a kumpala a mu ingi ndimi i kwanka binobino. Byabya, twi na lutumbu lwi bungi lwa kupeta Bible a Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau, abadi bafunde mu ngakwilo mupelepele. Uno Bible e kwanka mu bushima sunga bipindi mu ndimi ikile pa 150. Bino abilesha’shi bantu bebungi mbalombene kubadika Bible mu ludimi lwabo lwa butandwa. Ngakwilo a binobino na bishima abipushika kalolo byabadi bafunde mwanka, abikwasha bwa’shi mukandu w’Efile Mukulu ukume bantu ku mashimba bipelepele. (Misambo 119:97) Byabya kikashe Bible a Traduction du monde nouveau bu Bible e pa bwaye mpa mwanda wa’shi mwanka mbafunde eshina dy’Efile Mukulu pa mbalo yoso yadidi mu bifundwe bya kala.

LUDIMI LWABAKULA KWI BANTU BEBUNGI

7, 8. (a) Bwakinyi bena Yuuda bebungi ba mu siekele a kasatu K.B.B. tababadi na mushindo wa kupusha Bifundwe bya mu kina Ebelu? (b) Bible a Septante a mu ki na Greke nkinyi?

7 Kushintuluka kwa myanda ya politike mu nsenga nkwende na kushintuula ludimi lwabakula kwi bantu bebungi mu bipungo bilekene. Anka Yehowa mmukite mwaye moso bwa’shi Bible ekale mu ludimi lwabakula na kupusha kwi bantu bebungi. Bu kileshesho, mikanda 39 ya kumpala ya mu Bible abadi beyifunde kwi bena Yuuda, sunga bena Isaleele. Abo ngi bantu ba kumpala “kusokwelwa myanda ifwame y’Efile Mukulu.” (Beena-Looma 3:1, 2) Abadi bafunde ino mikanda mu kina Ebelu na mu kina Armeeya. Anka kubanga mu siekele a kasatu K.B.B., bena Yuuda bebungi tababadi abapusha dingi kina Ebelu nya. Bwakinyi? Pabafikile Aleksandre mukulu bu nfumu a kipindji kikata kya nsenga, Ampire a bena Greke batamine ngofu. Ngi bwakinyi, kina Greke kibafikile bu ludimi lwabakula kwi bantu bebungi mu kipindji kya nsenga kyoso kibabadi abakunkusha kwi bena Grèce, na bantu bebungi ababangile kwisamba kina Greke pamutwe pa ludimi lwabo lwa butandwa. (Ndanyele 8:5-7, 20, 21) Mpa na kwi bena Yuuda bebungi bibabangile kwibelela bukopo bwabadya kupusha Bible mu kina Ebelu. Bibadi abitungu kukita kinyi bwa kupwa uno mwanda?

8 Bipwa bifikye ku 250 kumpala kwa Yesu kutandjikwa, mikanda itano ya kumpala ya mu Bible abadi beyaluule mu kina Greke. Kunyima, abadi baluule bingi Bifundwe byoso bya mu kina Ebelu. Uno Bible abadi abamwitanyina bu Bible a Septante. Uno ngi Bible a kumpala ababadi baluule Bifundwe byoso bya mu kina Ebelu.

9. (a) Bible a Septante na angi ma Bible a kala abadi akwashe bantu babadi ababadika Eyi dy’Efile Mukulu naminyi? (b) Nkipindji kinyi kya mu Bifundwe bya kina Ebelu kyodi mukumine ngofu?

9 Bible a Septante badi mupe bena Yuuda abadi abakula kina Greke mushindo wa kubadika Bifundwe mu kina Greke. We kupwandikisha muloo ubabadi bapushe p’abo kupeta mushindo wa kubadika na kupusha Eyi dy’Efile Mukulu mu ludimi lwabo lwa butandwa? Abimweneka kalolo’shi, bingi bipindji bya Bible abadi bebyaluule mu ingi ndimi ibabadi abakula kwi bantu bebungi, bu kina Sirii, kina Gothique, na Latin. Bu bibapetele bantu bebungi mushindo wa kubadika Bible na kupusha Eyi dy’Efile Mukulu kalolo, babadi bafikye mpa na mu kwidifula. Babadi balombene kupeta aabo ma verse abadi bakumine ngofu, nka bu byatukwete kukita lelo uno. (Badika Misambo 119:162-165.) Eyendo, Eyi dy’Efile Mukulu ndikambile kushintuluka kwa myanda ya politike, mpa na kushintuluka kwa ludimi lwabakula kwi bantu bebungi.

BABADI BASHIKWE BANTU ABALUULA BIBLE

10. Bwakinyi bantu bebungi tababadi na mushindo wa kubadika Bible mu mafuku a John Wycliffe?

10 Munda mwa bipwa bibungi, ba nfumu be na matalwa bebungi mbatompe kukutshishwa bantu bwabadya kubadika Bible. Anka, bantu babadi abatshinyi Efile Mukulu ta mbayimikye kufuba bwa kupetesha bantu ma Bible nya. Umune a ku bano bantu nyi John Wycliffe, a mu Agleterre badi kwanka mu siekele a 14. Badi akula’shi muntu oso mulombene kupeta mushindo wa kubadika Bible. Mu mafuku a muwa waye, bantu bebungi ba mu Agleterre tababadi babande kupusha mukandu wa mu Bible mu ludimi lwabo nya. Ma Bible abadi muulo wi bukopo bukile, na babadi abafundu ma Bible ku maboko. Ngi bwakinyi, kubadi nka penda bantu bapeela abadi na ma Bible. Na dingi, bantu bebungi ba mu aa mafuku tababadi abauku kubadika nya. Bantu babadi abende mu kipwilo babadi abapusha nka penda kwababadika Bible n’eyi di bukopo mu ludimi lwa Latin, aku namu Latin nyi ndudimi lwa kala lubadi lukabile bantu bashi balongye. Yehowa badi mukite naminyi bwa’shi bantu bapete Bible mu ludimi lwabo lwa butandwa?​—Nkindji 2:1-5.

John Wycliffe na bangi bantu abadi abakumina’shi muntu ooso apushe Eyi dy’Efile Mukulu. Nobe namu okumina bino su? (Tala kikoso kya 11)

11. Bible a Wycliffe badi na bukitshishi kinyi?

11 Mu kipwa kya 1382, John Wycliffe na bangi bantu abadi baluule Bible mu Anglais. Bible a Wycliffe badi mupalakane ngofu mu kisaka kya bantu bababadi abetanyina bu ba Lollards. Bano bantu abadi bafule Bible ngofu. Babadi abende mu misoko yoso ya mu Agleterre lwa ngwa. Ba Lollards babadi ababadikila bantu Bible na kwibapa bipindji bya ma Bible afundibwe ku maboko. Uno mudimo wabo ubadi ukwashe bantu bebungi bwabadya kupeta ma Bible.

12. Bakata ba bipwilo abapushishe naminyi pa mwanda wa Wycliffe na mudimo waye?

12 Bakata ba bipwilo abadi bashikwe Wycliffe, Bible aaye na balondji baye. Ababangile kubingabinga ba Lollards na kulwisha ma Bible ooso a Wycliffe ababadi abamono. Mpa na kunyima kwa lufu lwa Wycliffe bakata ba bipwilo abadi abamwitanyina bu ntomboshi, sunga bu mwishikwanyi na Bipwilo. Abakashulwile mifufwa yaye, beyeela kaalo, na kusumbula buto bwayo mu mwela wa Swift. Anka bantu bebungi abadi na lukalo lwa kubadika na kupusha Eyi dy’Efile Mukulu, na bakata ba bipwilo tababadi na mushindo wa kwibemika nya. Munda mwa bipwa bibungi bibalondele, bantu ba mu Europe na ba mu bingi bipindji bya nsenga ababangile kwaluula na kutusha ma Bible mu ndimi ibabadi balombene kupusha kwi bantu bebungi.

“AKUPA BULAMBUKISHI ABUKUKWASHA”

13. Twi kwikala bashinkamishe kinyi? Bino abinyingisha lukumino lwetu naminyi?

13 Bible mmuyookyelwe na kikudi ky’Efile Mukulu. Anka bino tabikyebe kulesha’shi mudimo wa kwalula Bible a Septante, a Wycliffe, na Bible du roi Jacques, sunga ungi Bible ooso mbeuyookyele kwi kikudi ky’Efile Mukulu nya. Na dingi, nsaa yatutalula mishindo yabadi batushe ano ma Bible, atumono kalolo’shi, nka bu bibalayile Yehowa, Eyi dyaye ndikambile myanda yoso. Bino abinyingisha lukumino lwetu’shi bingi bintu byoso byabadi balee kwi Yehowa abikalombana binyibinyi.​—Yooshwa 23:14.

14. Myanda yatulongo pabitale Bible ayitamisha kifulo kyetu bw’Efile Mukulu naminyi?

14 Patulongo mushindo ubadi Yehowa mukalwile Eyi dyaye, lukumino lwetu mwadi alunyingi na kifulo kyetu kwadi akitama ngofu. * Bwakinyi Yehowa badi mwitupe Bible kumpala akupu aye nkulaa bwa kumulama? Mwanda mmwitufule na akumina kwitulongyesha byatudya kwikala na nshalelo a muloo. (Badika Yeeshaya 48:17, 18.) Bino abitutakula bwatudya kumufula na kumukookyela.​—1 Yowano 4:19; 5:3.

15. Mu mwisambo aulondo atukesambila kinyi?

15 Twi bafule Eyi dy’Efile Mukulu ngofu, byabya mushindo kinyi watudi balombene kupeta myanda ibungi mu kwibadikila kwetu kwa Bible? Twi kukwasha bantu batufumankana nabo mu bulungudi bwabadya kusankila Bible naminyi? Bakwetu abalongyesha mu kakongye be kushinkamisha’shi myanda yoso yabalongyesha ayitukila mu Eyi dy’Efile Mukulu naminyi? Atukaluula ino nkonko mu mwisambo aulondo.

^ par. 4 Tala mwisambo awamba’shi “Faut-il apprendre l’hébreu et le grec ?” utukye mu Kitenta kya Mulami kya 1/11/2009 mu Fwalanse.

^ par. 5 Bishimba bibungi bya mu Anglais abiukibwa kalolo mbitukile mu Bible du roi Jacques.

^ par. 14 Tala kashibo akamba’shi “ Fika wemwene obe nabene!