Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Oukanga uno mwanda su?

Oukanga uno mwanda su?

Mmushindo kinyi ubaadi bantu abapwiyaa maato abakalwila maato aabo ku mema?

Lionel Casson, muntu auku myanda ya maato a kala, alesha bibaadi abikitshi bantu abapwiyaa maato akata mu Looma kunyima kwa kulamika bilamba mu mafumankeno a mashuwa a mema. Abaadi na kyubishi kya “kulamika bilamba bishy’abitwesha mema ku bwato bushima, na nanga bisumanga sunga nanga n’epula pasha pa bwato na kushinga ndambo ya nanga munda.” Bipwa bibungi kumpala kwa beena Looma, beena Akkade na beena Babilone abaadi namu abafubu na nanga bwa kushinga ku maato aabo.

Nanga musungulukye bi uno baadi ebungi mu bibundji bya kala

Mu Bifundwe bya kina Ebreeyi mbakule pabitale ano mayele mu Kibangilo 6:14. Kishima kya mu kina Ebreeyi kyabadi baluule pano bu “nanga” akilesha bintu bi bu kabanda abitukilaa ku petrole.

Bino bintu abikalaa mishindo ibidi​—bisungulukye na bibukopo. Bantu abaadi abapu maato kala; abaadi abshingi nanga musungulukye musango umune ku maato aabo. Kunyima kwa kushinga, byabya bintu bibaadi abyumu na kulamata, abishiki bwashi mema taatwelanga.

Nanga baadi ebungi mu bibundji bya kala. Ebanda dya Sidime, mu Kalunga kafwe, “mubaadi muule meena a kabudimbo.”​—Kibangilo 14:10.

Mmayele kinyi abaabadi abalama nawo mishipa kala?

Mishipa ibaadi kidibwa kya muulo ukata kala. Kumpala kwa kwenda na Yesu, bangi ba ku batumibwa baye abaadi balobi mu mbuu a ngalileeya. (Mateo 4:18-22) Na mishipa ibaabadi abakwata abaadi abeyituulu mu “bilamino” bi peepi na mwela.

Ebaya dyabadi basole balobi ba kala ba beena Ejiipitu

Mayele abaabadi abakitshi bwa kulama mishipana mu ngalileeya a kala bakyabafubaa nawo mu angi ma mbalo. Abaadi ababanda kutanya mishipa na kwiyisula mu mema. Mukanda wa Studies in Ancient Technology aulesha shi: “abaadi abeyishingi matete a mungwa mu ngyoyo, mukanwa na mu kikoba. Abaadi abapuutu byata byume panundu pa bisala byande mishipa yeele mungwa. Abyo bibaapu kwisha mafuku 3 sunga 5, abaadi abebyaluula lungi lupese munda mwa angi mafuku e byabya. Nsaa yakuumisha, mishipa ibaadi ayipaapa mema bwashi mungwa utwele munda. Kunyima ndjo ayikamata na kuuma.”

Tatuuku bungi bwa mafuku bubaadi abulala mishipa yabadi bawumishe byabya nya. Anka, bu bibaadi beena Ejiipitu ba kala abawudisha beena Sirii mishipa yuume, abimweka shi mayele abaabadi abalama nawo mishipa abaadi aafubu kalolo.