Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Yehowa nyi Efile Mukulu esambaa na bangi

Yehowa nyi Efile Mukulu esambaa na bangi

“Nteemeshe, nnaami aakula.”​—YOOBO 42:4.

NGONO: 113, 114

1-3. (a) Bwakinyi binangu na ngakwilo a Efile Mukulu mbitabukile bya bantu? (b) Mmyanda kinyi yatulongo mu uno mwisambo?

YEHOWA baadi mukumiine’shi bangi bekale na muwa na muloo, nyi bwakinyi bapangile miikeyilu kunyima apanga bantu. (Misambo 36:9; 1 Timotee 1:11) Yehowa bapangile kumpala kwa byooso uno abetanyina kwi Yowano mutumiibwa bu “Eyi.” (Yowano 1:1; Bifumbulwe 3:14) Yehowa baadi esamba na Yesu bwa kumuleesha binangu byaye na byapusha pabimutale. (Yowano 1:14, 17; Beena-Kolose 1:15) Mpoolo mutumiibwa akula dingi’shi ba miikeyilu be na ludimi lwabesambaa, lwilekeene na lwa bantu.​—1 Beena-Kodinto 13:1.

2 Yehowa auku kantu kooso pabitale midiyo ya ba miikeyilu na bantu baadi mupangye. E na dingi ngobesha ya kupusha nteko ya midiyo ya bantu abamutekye mususa umune na kwibapusha sunga bamuteka mu ndimi ilekeene mu nsaa imune. Nsaa yapusha yaaya nteko, Yehowa esambaa dingi na ba miikeyilu na kwibalungula kya kukita. Bwadya kukita byabya byooso, abitungu’shi binangu na ngakwilo a Yehowa bikale bitabukile binangu na ngakwilo a bantu. (Badika Yeeshaya 55:8, 9.) Nsaa y’esamba na bantu, aakulaa mu ngakwilo mupelepele bwashi bantu bapushe byakula.

3 Mu uno mwisambo, atulongo mushindo awisambaa Yehowa na bantu mu ngakwilo apushika kalolo. Atumono dingi byashintuulaa mushindo waye wa kwisamba muyile kipungo na nsaa.

EFILE MUKULU ESAMBAA NA BANTU

4. (a) Yehowa b’esambile na Moyiise, Samwele na Daavide mu ludimi kinyi? (b) Myanda kinyi yatupete mu Bible?

4 Pabaadi mwisambe na muntu a kumpala Adame mu lupango lwa Edene, abimweneka’shi Yehowa b’esambile naaye kina Ebreeyi kya kumpala. Kunyima, b’esambile na bantu bu Moyiise, Samwele na Daavide. Sunga byekala’shi abaadi abafundu bishima byabo na nfundjilo aabo mu kina Ebreeyi, abafundile binangu by’Efile Mukulu kushii byabo. Babafundjile mayi a Yehowa na kufunda dingi pabitale kipwano kibaadi nakyo Efile Mukulu na mwilo waye. Bu kileshesho, Bible aleesha lukumiino na kifulo kyabo bw’Efile Mukulu na kuleesha dingi bilema na kukutwa kwabo kwa lulamato. Ino myanda yooso abaadi beyifunde bwa buwa bwetu.​—Beena-Looma 15:4.

5. Yehowa b’esambile na bantu nka penda mu kina Ebreeyi su? Patuula.

5 Yehowa t’esambaa na bantu nka mu kina Ebreeyi nya. Kunyima kwa mafuku pabaadi beena Isaleele baposolwe ku bupika bwa beena Babilone, bangi ba kwabadi babaadi abesamba kina Arameya mu nshaleelo aabo. Pangi nyi bwakinyi Danyele, Yeelemiya na Esdrase babafundjile ingi mikanda ya mu Bible mu kina Arameya. *

6. Bwakinyi babaadi baluule bifundwe bya kina Ebreeyi mu kina Greke?

6 Kunyima Aleksandre mukulu baadi mumune kipindji kikata kya nsenga, nyi bwakinyi Greke ya bantu booso, sunga Koine, ibaadi ifikye ludimi lwabakula mu maumbo ebungi. Beena Yunda bebungi nkubanga kwakula kina Greke, pa mwanda wa byabya babaadi baluule bifundwe bya mu kina Ebreeyi mu kina Greke. Bino bifundwe abaadi abebitanyina bu Bible a Septante. Nyi baadi Bible a kumpala abadi baluule e na muulo ukata. Bantu balongye bikata abakumiina’shi Bible a Septante mbamufunde kwi baaluudi 72. * Bangi bantu babaadi baluule bifundwe bya mu kina Ebreeyi kishima ku kishima, bangi namu tababaadi balonde byabya nya. Na dingi, bena Yunda babaadi abaakula kina Greke na bena Kidishitu babaadi bakumiine’shi Bible a Septante nyi Eyi dy’Efile Mukulu.

7. Yesu baadi alongyesha balongi baaye mu ludimi kinyi?

7 Pabaadi Yesu pano pa nsenga, abimweneka’shi baadi akula kina Ebreeyi. (Yowano 19:20; 20:16; Bikitshino 26:14) Baadi mulombeene kwakula bingi bishima bya kina Arameya bibaadi abyakula bantu bebungi mu aa mafuku. Baadi auku dingi kina Ebreeyi kya kala kibaadi akyakula Moyiise na batemuki, na bifundwe byabo bibaadi abibadikwa mu bitumbwilo lubingo looso. (Luuka 4:17-19; 24:44, 45; Bikitshino 15:21) Na dingi sunga byekala’shi bantu babaadi abaakula Greke na Latin mu mafuku a Yesu, Bible ta muleeshe’shi Yesu baadi akula ino ndimi nya.

8, 9. Bwakinyi beena Kidishitu bebungi babaadi abakula kina Greke, na bino abitulongyesha kinyi pabitale Yehowa?

8 Balondji ba Yesu ba kumpala babaadi abakula kina Ebreeyi, kadi kunyima kwa lufu lwaye, balondji baaye babaadi abakula ingi ndimi. (Badika Bikitshino 6:1.) Bu bibaadi mukandu wibuwa awende na kupalakana, bena Kidishitu bebungi babaadi abakula kina Greke pamutwe pa kiina Ebreeyi. Bu bibaadi bantu bebungi abakula kina Greke, mukanda wa Mateo, Maako, Luuka, na wa Yowano babaadi beyipalakashe mu kina Greke. * Na dingi, mikanda ya Mpoolo mutumibwa na ingi mikanda ya mu Bible ibaadi ifundibwe mu kina Greke.

9 Nsaa ibaadi bafundji ba Bifundwe bya kina Greke bya bena Kidishitu abaata bishima mu Bifundwe bya kina Ebreeyi, misango ibungi babaadi abaata mu Bible a Septante. Ingi nsaa, byabya bishima bibaadi abimweneka bilekeene na bishima bya kina Ebreeyi kya kala. Mudimo wa baluudi bakutwe kupwidika nyi ukwashe bwa kupeta Bible atudi naaye lelo uno. Bino abitulongyesha’shi Yehowa tamonaa ludimi kampanda bu lukile ingi dimi nya.—Badika Bikitshino 10:34.

10. Ndilongyesha kinyi dibatupete bwa mushindo ubaadi Yehowa mwisambe na bantu?

10 Tubakatuka mu kumona’shi Yehowa mmwisambe na bantu muyile nsaa na kipungo kampanda. Tetutekye bwa’shi twakule ludimi kampanda bwatudya kumuuka sunga kuuka mpàngo yaaye nya. (Badika Zakarii 8:23; Bifumbulwe 7:9, 10.) Tubalongo dingi’shi, Yehowa baadi muyookyele bafundji ba Bible na kikudi kyaaye kadi, ebatadiila bwabadya kufunda binangu byaye mu bishima byabo.

EFILE MUKULU MMUKALWILE EYI DYAYE

11. Bwakinyi kwisamba kwa ndimi ilekeene ta kukalakasha Yehowa?

11 Bantu bakwete kwisamba ndimi ibungi, anka ta bikalakasha Yehowa nya. Atuuku byanka naminyi? Mu Bible mwi penda bishima bipeela bibaadi Yesu mwakule mu ludimi lwa ku mbangilo. (Mateo 27:46; Maako 5:41; 7:34; 14:36) Anka, Yehowa bakitshiine bwashi bafunde mayi a Yesu na kubanda kwialuula mu kiina Greke, na munda mwa mafuku kwialuula mu ingi ndimi. Mukandu wa Eyi dy’Efile Mukulu ubaadi ulamiibwe kalolo mwanda babaadi abeutentula misango ibungi kwi beena Yuuda na beena Kidishitu. Aa mayi abaabadi batentule, abealulwiile dingi mu ndimi ibungi. Munda mwa bipwa peepi na 400 kunyima kwa Kidishitu, Jean Chrysostom bambile’shi malongyesha a Yesu babaadi bealuule mu ndimi ya beena Asirii, beena Ejiipitu, beena Inde, beena Perse, beena Etshiopi, na kwi bangi bantu bebungi.

12. Bible mbamulondoole kwi beshikwanyi naminyi?

12 Mu mafuku a kala, kubaadi beshikwanyi bebungi ba Bible na ba bantu abaadi abamufundu na kumwabila. Bipwa peepi 300 kunyima kwa Yesu kutandjikwa, Nfumu a beena Looma Dioclétien beelele mwiya wa kulwisha ma Bible ooso. Bipwa peepi na 1 200 kunyima, William Tyndale babangile kwaluula Bible mu Anglais. Bambile’shi: Su Efile Mukulu amulama na muwa mafuku ebungi, akitshi bukopo bwaye booso bwa’shi mpa na mwana mukinga mmulombeene kuuka Bible kalolo kukila mumpeele. Pa mwanda wa kubingwabingwa, Tyndale baadi mukatukye mu Angleteere asukila mu Europe bwa kwaluula Bible aaye na kumutuusha ku masaki. Sunga mbyabya, bakata ba bipwilo abatompele kwata ma Bible ooso abaabadi abapete na kwiashiika kaalo, Bible baadi Tyndale mwaluule baadi mupalakane kwi bantu bebungi. Abaadi batundjikye Tyndale abo nkumushiika kaalo ku mutshi. Anka Bible abaadi mwaluule bashaadile kwanka sunga bibaadi bakata ba bipwilo bamulwishe, nyi bibakwashile bwa kwaluula ungi Bible abetamina bu Bible du roi Jacques mu Anglais.​—Badika 2 Timotee 2:9.

13. Nkinyi akileesha kulonga kwa ma maniskri a kala a Bible?

13 Eyendo’shi mu angi ma Bible abaabadi batentule kala mwi tu bilema na myanda ipeela ilekeene. Anka, Bantu abauku Bible kalolo abalongyele binunu bya ma maniskri, bipindji bya ma maniskri na ma Bible abaabadi baluule kala. Kunyima kwa kwiapwandjikisha, babapetele’shi kubaadi penda maverse apeela abaadi na myanda ipeela ilekeene. Anka mukandu wi mu Bible taubaadi ushintulukye nya. Kulonga kwa myanda bu kuno nyi kukwete kushinkamisha balongi ba binyibinyi ba Bible’shi uno abadi naaye lelo, mmwikale Eyi diyokyelwe dya Yehowa.​—Yeeshaya 40:8.

14. Bible mmupalankane lelo naminyi?

14 Sunga byakubaadi bulwishi bukata pabitale Bible, taadi mwaluulwe mu ndimi ikile 2 800. Mmupalakane kukila ingi mikanda yooso i kwanka lelo uno. Sunga byekala’shi bantu bebungi tabakumina mwi Efile Mukulu, Eyi dyaye adiyididiila na kupalakana mu bipungo byooso. Bu biikale’shi angi ma Bible ta ngapeelepeele kubadika na kukutwa kukamba kwakula bya binyibinyi, ebungi munkatshi mwao akwete kupa bantu mukandu wa lukulupilo lwa muwa wa ikalaika.

KUBAADI LUKALO LWA KWALUULA BIBLE MUPYA

15. (a) Mikanda yeetu ngishintulukye naminyi kubanga mu kipwa kya 1919? (b) Bwakinyi ababandaa kufunda mikanda yeetu mu Anglais?

15 Mu kipwa kya 1919, kasaka kapeela ka balongi ba Bible kabaadi kasangudiibwe bu “mpika a kishima na mupatulukye.” Mu aa mafuku, mpika a kishima baadi akamba kwisamba na bafubi b’Efile Mukulu mu Anglais. (Mateo 24:45) Kadi lelo uno, mikanda ayipatuula Bible i mu ndimi ikile pa 700. Nka bu kiina Greke mu mafuku a kala, ludimi lwa Anglais abelwiuku kwi bantu bebungi na kwilufubisha mu myanda ya busunga, ya midimo na ya tulasa. Nyi bwakinyi mikanda yeetu ababandaa kwiyifunda mu Anglais, akupu beyaluula mu ingi ndimi.

16, 17. (a) Bafubi b’Efile Mukulu babaadi na lukalo lwa kinyi? (b) Lwalwa lukalo lubaadi lulombashwe naminyi? (c) Mukwetu Nathan Knorr baadi akumiina kinyi?

16 Malongyesha ooso e mu mikanda yeetu aatukila mu Bible. Kumpala, bafubi b’Efile Mukulu babafubile na Bible du roi Jacques mu Anglais ababapwile kufunda mu 1611. Anka nfundilo aaye baadi a kala na e bukopo kupusha. Sunga byekala’shi eshina dy’Efile Mukulu di mu maniskri a kala misango binunu, mu uno Bible dibaadi mwanka penda misango ipeela. Yawa Bible baadi dingi na bilema bya baaluudi na maverse abaabadi bakumbashe ashibaadi mu maniskri a kala. Angi ma Bible a mu Anglais e na yaaya myanda i mumune.

17 Abimweneka kalolo’shi bafubi b’Efile Mukulu babaadi na lukalo lwa Bible mwaluulwe kalolo na mubofule bwa kupusha. Nyi bwakinyi babakitshine Komitee a kwaluula Bible a Traduction du monde nouveau, bakwetu babaadi mu yawa komitee babaadi baluule bipindji bya Bible kubanga mu kipwa kya 1950 na ku 1960. Kipindji kya kumpala kya ku bipindji bisamombo kibatukile ku kikongeno kya mu 2/8/1950. Ku kyakya kikongeno, mukwetu Nathan Knorr bambile’shi bafubi b’Efile Mukulu be na lukalo na Bible e na ngakwilo a kano kabidi, e na bya binyibinyi na mulombeene kwibakwasha bwabadya kulonga bya binyibinyi kalolo. Babaadi na lukalo lwa Bible e na penda ngakwilo mupelepeele kubadika na kupusha bu bibaabamufundjile ku mbangilo kwi balongi ba Kidishitu. Mukwetu Nathan Knorr baadi akumiina’shi Traduction du monde nouveau baadi na kya kukwasha midiyo ya bantu bwabadya kuuka Yehowa.

18. Nkinyi kikwashe mu kwaluula kwa Bible?

18 Mu kipwa kya 1963, lukalo lwa mukwetu Nathan Knorr lubaadi lulombane. Bible a Traduction du monde nouveau bifundwe bya kiina Greke baadi kwanka mu Néerlandais, mu Fwalanse, mu Allemand, mu Italien, mu Portugais na mu Espagnol. Mu kipwa kya 1989, Kasaka ka Bakunkushi Bakulu ka Batemwe ba Yehowa kabakitshine departema mupya ku biro byetu bikata bya nsenga ishima bwa kukwasha baaludi ba Bible. Akupu mu kipwa kya 2005, babapeele matalwa a kwaluula Bible mu ndimi yooso yabakwete kwaluula Kitenta kya Mulami. Pa mwanda wa byabya, Bible a Traduction du monde nouveau e kwanka binobino mushima sunga kipindji mu ndimi ikile pa 130.

19. Mmyanda kinyi ikitshikye mu 2013, na nkinyi kyatukalongo mu mwisambo aulondo?

19 Ludimi lwa Anglais lubaadi lushintulukye kubanga pa kutuusha kwa Bible a kumpala a Traduction du monde nouveau, nyi bwakinyi bibaadi na muulo bwa kulumbuula nfundjilo aaye. Mu mpooso y’efuku dya 5 na dya 6/10/2013, bantu bafikye ku 1 413 676 ba mu maumbo 31 babaadi bapetekyelwe sunga kulondesha ku nshinga kisangilo kya ku kipwa kya sosiete a Watch Tower kya 129. Mwina Kasaka ka Bakunkushi Bakulu baadi mwakule kutuuka kwa Bible mupya a Traduction du monde nouveau mu Anglais. Bantu booso babaadi na muloo ukata, bebungi babeelele tukundakunda pababapetele aabo Bible mupya. Bu bibaadi mukwetu baadi eele mwisambo abadika maverse mu uno Bible, abyo nkupushika’shi uno Bible baadi mupeelepeele kubadika na apushika. Mu mwisambo aulondo, atukalongo myanda ibungi pabitale uno Bible, na byabadi babangye kumwaluula mu ingi ndimi.

^ par. 5 Maverse e mu mukanda wa Esdrase 4:8; 7:12; Yeelemiya 10:11; na Danyele 2:4, babeafundjile mu kiina Arameya.

^ par. 6 Kishima Septante akipushisha “makumi musambo.” Abimweneka’shi babaadi babangye kwaluula uno Bible bipwa bifikye ku 300 kumpala kwa Kidishitu na babaadi bamupudishe kunyima kwa bipwa 150. Uno Bible kii na muulo lelo uno mwanda kwete kukwasha bantu balongye ngofu bwabadya kupusha bishima bya kina Ebreeyi bibukopo sunga maverse ashima.

^ par. 8 Bangi bantu abamono’shi Mateo baadi mufunde mukanda waye mu kina Ebreeyi kunyima bewaluula mu kina Greke, pangi kwi Mateo aye nabeene.