Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Muwa ngubangye naminyi?

Muwa ngubangye naminyi?

Mbikunyi byodi mulombeene kulombasha ino myaku ayilondo?

MUWA . . .

  1. NGWITUUKILE

  2. MBEUPANGYE

 Bangi mbalombeene kwamba shi baaba bepaane mu myanda ya siyanse abasangula shi “ngwituukile” na mulangwidi namu asangula shi “mbeupangye.”

 Kadi nta nka byabya nya.

 Bwa kwakula bya binyi, bantu be bungi balongye​—mpa na baba abatalaa myanda ya siyanse—​abeyipusha pa bitale uno mwanda wa shi bintu mbituukile su ngwa binyi.

 Tala abyakula Gerard mulongyeshi atalaa myanda ya twishi kumpala kwa balongi pabitale kwituukila kwa bintu. Amba shi: “Panaadi neele mateta, naadi nalula balongyeshe kyakya kibabadi abadidi​—kadi nkinaadi nakumiina kibabadi abandongyesha nya.”

 Bwakinyi sunga mbangi bantu bafule myanda ya siyanse t’abakumiina musango umune shi bintu mbituukile? Bwa kwalula ku lwalwa lukonko, banda kutala ino nkonko ibidi ayabuula bantu bebungi abakimbulaa myanda: (1) Muwa ngubangye naminyi? na (2) Bintu bi namuwa na bantu mbifwine naminyi?

Muwa ngubangye naminyi?

 ABYAKULA BANGI BANTU. Muwa ngutuukye nka musango umune ku bintu bishii na muwa.

 BWAKINYI BANGI BANTU T’ABAKUMIINA LWALWA LWALULO. Beena myanda ya siyanse abauku bibungi patale chimie na ma molécules a muwa kukila bibadi abauku kumpala, kadi ta mbalombeene kuleesha patooka ki muwa nya. Kwi kwilekeena kukata kwi pankatshi pa bintu bishii na muwa na cellule amweka patooka.

 Bena myanda ya siyanse mbalombeene kupuandikisha pabitale bibaadi nsenga kumpala mu bipwa midiyala. Be na mweneno mwilekeene pabitale bibangye muwa: Bangi abamba shi, muwa ubaadi ubangye munkatshi mwa ngulu kampanda, bangi namu shi mmushi mwa mema a kalunga. Bwa bangi namu abanangusheena shi bintu bisangye bwa kutuusha muwa, bibaadi bibande kwikita kumpala mwiyilu n’abyo nkwika nkutwela mu bintu bitale mema na kaanya biabetamina bu ma météore. Kadi bino t’abyalula ku lukonko lwa kuuka bibaadi bibangye muwa nya; kadi abaleesha nka shi muwa ngubangye mbalo kampanda.

 Bantu abatalaa myanda ya siyanse abakula pabitale angi ma molécules abaadi abadidiile bingi bintu bya bu bupyanyi bu by’atwibiuku lelo uno. Aa ma molécules abeapwandjikisha bu aatuuku musango umune ku bintu bishii na muwa n’abifwimisha binabeene. Aku namu, baaba abakimbulaa myanda ta mbafumbule kishinkamiisho sunga nkimune akileesha shi aa ma molécules taekeele kwanda efuku sunga ngimune na tabeapwile efuku sunga ndimune mu laboratoire.

 Mushindo wi ma organisme e na muwa aalama na kukisha myanda abimweka mu kipaso kimune kya kukaanya. Ma cellules aatwala, kwaluula na kufubisha miya i mu ma kode a butandwa. Bangi beena myanda ya siyanse abapwandjikisha ma kode a butandwa na ma programe a ordinatere na bintu bya mu chimie bya ma cellule bi na bintu bya mu informatike. Kadi dilongyela dya shi bintu mbituukile t’adikwasha bwa kupatuula mbangilo a ino myanda.

 Protéines i na muulo ukata bwashi cellule afube. Protéine umune mmwikale molécule e na nkama ya ma aside ikwatene inabeene mu mulongo kampanda. Na dingi, abitungu shi protéine ekale dingi mu mishindo ilekeene isatu i pabula. Bangi beena myanda ya siyanse abashinkamisha shi, bantu bapeela ndjo abapwandjikisha shi protéine mmulombeene kwituusha nka byabya musango umune. Paul Davies mmufunde shi: “Bu byabidi shi cellule umune atungu binunu bya ma protéines elekeene bwa kufuba kaloo, twi balombeene kukumiina pa bukopo shi cellule mmwituukile.”

 MAYI A NFUDIILO. Kunyima kwa bipwa bibungi bya kukimbuula mu myanda yooso ya siyanse, bishinkamiisho abileesha shi muwa ngulombeene kutuukila nka ku ungi muwa upwe kwikala kwanka.

Muwa ubaadi ubangye naminyi?

 ABYAMBA BANGI BANTU. Kintu kya kumpala kubaadi na muwa kubaadi kituukile ku kapeelakapeela ku bintu bilekeene bibaadi na muwa, mpa na muntu, ku bukwashi bwa mushindo w’abetamina bu processus de mutations aléatoires na kusangula.

 BWAKINYI BANGI BANTU ABAPELE LWALULO? Angi ma cellule ngapeela kukila angi. Muyiile ungi encyclopedie, mushindo aukwashaa bwashi ungi cellule atuukye mu ungi cellule mukile bupeela abamumono bu “ungi mushindo ukata wa kabidi wa kwituukila kwa bintu, kunyima kwa kwituukila kwa muwa.”

 Baaba abakimbulaa myanda mbafumbule shi, munda mwa cellule ooso, byamo bya ma molecule bilumbuulwe kalolo bi na ma proteine abifumu bwa kulombasha midimo i bukopo. Mu ino midimo mwi kutwala na kwaluula bintu abidiisha mbidi na kwibifwisha bukome, kulumbuula kwa bingi bipindji bya cellule na kutwala kwa ma mesaje munda wa ma cellule. Uno mushindo w’abetamina bu mutations aléatoires na kusangula kwa bintu mbilombeene kwikala nsulo ya kusangisha na kufubisha aa ma mashinyi e bukopo kufubisha? Bantu be bungi abamono shi bi bukopo kukumiina byabya binangu.

 Nyema na bantu abatuukilaa ku eyi disangye na mema a balume. Munda wa dyadya eyi, ma cellule aafwimi akupu aelekeena bwa kwikala na mishindo ilekeenelekeene na kutumika midimo ilekeenelekeene, bwa kwituusha bipindji bya mbidi. Binangu byashi bintu mbituukile ta mbilombeene kupatuula “biuku” cellule ooso yawa, ky’akyebe kwikala na kw’akyebe nkashaala mu organisme.

 Beena myanda ya siyanse abafudiila mu kushinkamisha shi, bwashi nyema kampanda ekale ungi nyema, abitungu shi kushintuluka kumbangye munda mwa cellule mu ma moléculaire. Bu byabidi shi baaba abakimbulaa myanda t’abapatuula kalolo bi kwituukila kwa bintu nkulombeene kutuusha ka cellule “kapeela”, twi kwamba shi bintu by’abetamina bu mutations aléatoires na la sélection naturelle bi kwikala bu nsulo ya nyema ilekeenekeene i pa nsenga? Pabitale myanda ya nyema, Michael Behe, mulongyeshi a Biologie, bambile shi kukimbuula “nkuleeshe myanda ibukopo ya kukaanya yatushii balombeene kwelesha mpanka.” Kadi akumbasha bino: “Takwi kintu sunga nkimune akikwasha bwa kupusha bi yaaya myanda i bukopo ya kukaanya ngilombeene kwituukila mu mushindo ushii na binangu.”

 Bantu mbipangwa bina binangu, be na mushindo wa kunangusheena na kwela binangu na bena nyikashi ya bu muntu bu kalolo, kwipaana na mushindo wa kusangula kibuwa na kibubi. Bintu by’ abetamina bu la mutations aléatoires na la sélection naturelle ta mbilombeene kwikala bu nsulo ya ino nyikashi ikata ya bu muntu.

 MAYI A NFUDIILO. Nsaa i bangi bantu abamba shi kushii mpaka muwa ngwituukile, bangi namu t’abakumiina pa bitale mpatulwilo a mushindo utuukye muwa na kutama.

Lwalulo alutungu shi tutudile binangu

 Kunyima kwa kutaluula bishinkamiisho, bantu be bungi bafikye mu kushinkamisha shi muwa nyi nkikuba kya binangu bikata. Tubande kutaluula kileshesho kya Antony Flew mulongyeshi a Philosophie badi mu kingi kupungo akalwila ngofu ba athé. Nsaa ibaadi mukye bi bukopo bwa kuuka bibangye muwa na miiya ya nsenga ayinkunkusha bipangwa, Flew balulwile mweneno aye. P’aye kutemuna mayi a bangi ba philosophes ba kala, bafundile shi: “Abitungu tulonde kunangu kampanda sunga kyeketufisha kunyi.” Bwa uno mulongyeshi Flew, bishinkamisho bibaadi abileesha shi kwi Mupangi.

 Gerard, abadi bateemune ku mbangilo kwa uno mwisambo, baadi mufikye ku kikibilo ki mumune. Sunga byekala shi mmulongye ngofu na kwikala na kiukile kikata mu entimologie, bakwile shi: “Nkimumune kishinkamiisho sunga nkimune akishinkamisha shi muwa ngutuukye musango umune ku bintu bishii na muwa. Byabadi batuushe muntu na mushindo awilondeena myanda mbishinkamiishe shi binyibinyi kwi Mupangi, Mulongye bintu byooso mmulongo.”

 Anka bu byabidi shi mbibofule kulonga nsendwe ku bukwashi bwa kintu kyadi mufushe, Gerard bamwene bi nyikashi ya mupangi p’aye kulonga bipangwa. Gerard bakile dingi nsaa ya kutaluula mukanda wa Mupangi​—Bible. (2 Timotee 3:16) Mmusangane shi wawa mukanda awitupatulwila bibangye muntu n’aleesha bya kupudisha myanda i kwanka lelo uno. Bino bibaadi bimushinkamiishe shi Bible mmwikale kikuba kya kikudi kikata.

 Anka bibaadi bipushe Gerard, abitungu tutuule binangu byetu byooso ku myalulo ya mu Bible. Atukunyingisha bodya kumwibadikila obe nabeene.