1, 2. Mushindo kinyi wi nguba alesha bi bukome bwa kupanga bwa Yehowa?

 KASHA tobwemeene pepi na kaalo bufuku bwi mashika? Pangi boodi mwole maboko na kwiatuula mbalo ilombane i pepi na kaalo bwa koota. Su bokamba kwisesela pepi, kaalo akakidi bukopo na ke nkupiisha. Su bokamba kula, wende kwi lupapi lwi mashika, na obanga kusuusa.

² Kwi “kaalo” aketushiikaa mu kaanya. Kaaka “kaalo” akatembaa kula mu bilometre midiyo 150 na nsenga. a Mbukome kinyi bwi na nguba bwashi ekale na kaalo kalombeene kwitupa kibobo kilombane pano pa nsenga, aku e kula byabya! Na dingi, nsenga ikwete kwifunya ku kyakya kyooto kikata ki moo ku bula bulombane. Su ibefubwila pepi ngofu na nguba, meema ooso aakama; na su ibakidi kula byooso abiumu na mashika. Su nsenga ibakidi kula sunga pepi na nguba bintu byooso bi na muwa pa nsenga abifu. Eyendo, nsembwe ya nguba ii na muulo ukata bwashi muwa wikale pa nsenga. Na dingi, taayilwisha meema sunga lupapi nya, ayikitaa mudimo wayo kalolo na kwitusangasha.​—Mulungudi 11:7.

3. Nguba alesha mwanda kinyi wa muulo?

³ Sunga mbyabya, bantu bebungi tabamonaa nguba bu kintu kya muulo, aku namu e na muulo ukata mu muwa wabo. Byabya, tabakwete kumona kikumbeene kwitulongyesha nguba nya. Bible amba pabitale Yehowa shi: “We mutuule mweshi na nguba pa mbalo yaabyo.” (Misambo 74:16) Oolo, nguba kwete kutumbisha Yehowa, aye “mupangye eyilu na nsenga.” (Misambo 19:1; 146:6) Nguba nyi mpenda kimune kya ku bintu  bi mwiyilu bikwete kwitulongyesha pabitale bukome bukata bwa Yehowa bwa kupanga. Tubande kutaluula bingi bya ku bino bintu kalolo, akupu twisambe pabitale nsenga na bintu bya muwa bi mwanka.

4, 5. Nguba e na bukome kinyi na e bukata bwi naminyi, kadi su twamupwandjikisha na ingi nyenyeenyi?

⁴ Anka bu byanudi pangi bapwe kuuka, nguba nyi ndwenyeenyi. Amwenekaa bukata kukila nyenyenyi yatumonaa bufuku, mwanda aye e pepi na nsenga. Mbukome kinyi bwadi nabo? Munkatshi mwa nguba mwi kaalo kalombeene kwikala bukopo 15 000 000°C. Su wata kapindji ke bukata bwa nsongo ya kashingye ke munkatshi mwa nguba na wekatuula pa nsenga, kaalo kaako nkalombeene kushiika muntu ooso e mu bilometre 140. Kunyima kwa sekonde ooso, nguba atuusha luuwa lukumbeene kwikala mumune na lwa nkama ibungi ya midiyo ya ma bombe nucléaire aatanyika pamune.

⁵ Nguba e bukata bukile. Mu nguba mmukumbeene kutwela ma planète kukila 1 300 000 e bukata bumune na nsenga. Nguba nyi lwenyeenyi lukile nyenyeenyi yooso bukata su? Nya, bantu  abalongaa myanda ya bintu bi mwiyilu abamwitanyina bu lwenyeenyi lupeela lumongolokye. Mpoolo mutumiibwa bafundjile shi “lwenyeenyi ndwilekeene kwibàkanyi na lungi lwenyeenyi.” (1 Beena-Kodinto 15:41) Tabaadi auku shi ano mayi abaadi mufunde ku bukome bwa kikudi kiselele ng’eyendo nya. Kwi lwenyeenyi lukile bukata; su lwekala pa mbalo i nguba, nsenga ayikala munda mwalo. Lungi lwenyeenyi lukile bukata ndukumbeene kufika mpa na kwi Saturne su lwekala pa mbalo i nguba, aku namu Saturne e kula na nsenga ngofu. Bwa kwikufika byamo abyendaa mwiyilu na abitambuka misango 40 lubilo kukila esashi dya mputu bibaadi bikite bipwa binanka mwishinda!

6. Mushindo kinyi ukwete Bible kulesha shi muntu tamulombeene kobesha kubadika bungi bwa nyenyeenyi?

⁶ Ungi mwanda wa kukaanya kukila bukata bwa nyenyeenyi nyi mbungi bwayo. Bible alesha shi nyenyeenyi ta ngilombeene kubadikwa, bi bukopo bwa kwiyibadika nka bu bi “lusenga lwa  mbuu.” (Yeelemiya 33:22) Ano mayi aalesha shi kwi nyenyeenyi ikile bungi yatushi bakumbeene kumona na meso e bisumanga. Na dingi, su mufundji a Bible, bu kileshesho Yeelemiya, batadile mwiyilu bufuku na kutompa kubadika nyenyeenyi ibaadi amono, baadya kubadika penda binunu bisatu sunga muushi mwabyo, mwanda bwabwa nyi bungi bulombeene muntu kumona bufuku su te na byamo bya kumukwasha. Twi balombeene kupwandjikisha bwabwa bungi na bungi bwa ntete ya lusenga lwi mwiyasa dya muntu. Byabya, bungi bwa nyenyeenyi mbwa kukaanya, anka bi bungi bwa lusenga lwa mbuu. b Nnanyi mulombeene kubadika bwabwa bungi?

7. We kupatuula naminyi pabitale bungi bua nyenyeenyi imu galaksi etu, sunga bungi bua ma galaksi e kuanka?

⁷ Mukanda wa Yeeshaya 40:26 awaluula shi: “Ebwesheeyi meeso eenu kwiyilu numone, nnaanyi mupangye byaabya bintu byooso? Aye ngi abungu kisàka kyaabyo kyooso kishima, dingi ayitaanyina kintu kyooso mwishina dyaakyo.” Mukanda wa Misambo 147:4 awamba shi: “Abadika bungi bwa nyenyeenyi.” “Bungi bwa nyenyeenyi” mbungi kinyi? Luno ta ndukonko lubofule nya. Bantu abalongaa myanda itale bintu bi mwiyilu abapwandjikisha shi kwi kwikala nyenyeenyi ikile pa midiyala lukama mu kino kibumbu kya nyenyeenyi ikwete kwifunya pamune mwatudi kyabetanyina bu galaksi a Voie lactée. c Bangi abamba’shi nyenyeenyi ikuanka ngikile bungi. Kadi uno galaksi mpenda umune a ku ma galaksi, na dingi angi ma galaksi e na nyenyeenyi ikile ya galaksi etu bungi. Ma galaksi e bungi kinyi? Bangi bena sianse abambaʼshi kui ma galaksi binunu na binunu  bia madiyala, sunga kukila paapa. Biabia, abimueneka’shi ta kui muntu sunga ngumune mmulombeene kubadika kalolo bungi bwa ma galaksi, sunga kubadika midiyala na midiyala ya nyenyeenyi i mwanka. Kadi, Yehowa auku bwabwa bungi. Na dingi, audika lwenyeenyi looso eshina!

8. (a) Mushindo kinyi oodi mulombeene kupatuula bi bukata bwa galaksi a Voie lactée? (b) Yehowa kwete kukunkusha kusaana na kwifunya kwa bintu bi mwiyilu ku bukwashi bwa kinyi?

⁸ Twi balombeene dingi kukanya pakumona bukata bwa ma galaksi. Galaksi a Voie lactée mukumbeene kwikala bula bwa 100 000 année-lumière. Etaata dya kaalo adipalakanaa lubilo, adikitaa bilometre 300 000 ku sekonde umune. Kadi ndikumbeene kukita bipwa 100 000 bwa kusabuka galaksi etu! Na angi ma galaksi e bukata bukile galaksi etu. Bible amba shi Yehowa ‘atandabulaa’ eyilu na bino bintu byooso bu kilamba. (Misambo 104:2) Kwete dingi kukunkusha mushindo ukwete kusanasana bino bipangwa byooso. Kubanga ku kantu kapeela ke bu lufuufi mpa na ku ma galaksi akata, bintu byooso bikwete kusaana na kwifunya muyiile miiya yabadi bebifundjile kwi Efile Mukulu bwashi bitumikye kalolo. (Yoobo 38:31-33) Byabya, bantu ba sianse abapwandjikisha mushindo ukwete bintu bi mwiyilu kusaana na kwifunya mu mulongo na mushindo ausanyisha bantu abashi masha mu kisaka na bakwete kulonda nshiilo umune! Tubande binobino kwela binangu pabitale Yawa baadi mupangye bino bintu byooso. Kumona shi Yehowa e na bukome bwa kupanga bino bintu byooso takukwete kukukanyisha su?

9, 10. Mushindo kinyi wi bukome bwa Yehowa abumweneka pabitale mbalo i système solaire, Jupiter, nsenga, na mweshi?

⁹ Bukome bwa Yehowa bwa kupanga abumweneka pano pa nsenga. Baadi mutuule nsenga pa mbalo ibuwa. Bangi bantu ba sianse abamba shi muwa ta ngulombeene kwikala mu ma galaksi ebungi bu byaudi mu uno etu nya. Ma planète ebungi muno mu Voie lactée ta ngakumbeene kwikala na bintu bi na muwa nya. Munkatshi mwa galaksi mwi nyenyeenyi ikile bungi. Mwi luuwa lwi bubi lukile, na dingi nyenyeenyi ayikupishenaa. Ku nsongo kwa galaksi nkukutwe bintu bibungi abikwasha  bwa kwikala na muwa. Nguba na nsenga na bingi bintu byooso bikwete kwifunya ku nguba mbikite système solaire na bi pa mbalo ilombane muno mu galaksi, ta mbikambe munkatshi sunga ku nsongo nya.

¹⁰ Ungi planète e kula, Jupiter, kwete kukwasha na kukalwila nsenga. Mukile nsenga bukata misango ikile pa kinunu, na kwete kukaka nsenga bwashi ishaale mu mulongo wayo. Byabya abikwasha ku kinyi? Kwete kumina sunga kukumba bintu bikwete kukila mwiyilu. Beena sianse abamba shi su Jupiter te kwanka, bintu abifiki mwiyilu mu kwikupila pa nsenga bibadya kwikala misango ikile pa 10 000 bungi kukila byabikwete kupona ano mafuku. Pepi na nsenga pe mweshi ukwete kwifunya nsenga. Mweshi ta mpenda kintu ki buwa “akimunyikaa bufuku” nya, aukwasha nsenga bwashi ishaaye iname mu mushindo umune. Kwakwa kwinama akukwasha bwa kulama bipungo bya mpeshi n’eshipo; bingi bintu bi na muulo ukata bwashi muwa wikale kwanka.

11. Mushindo kinyi wi atmosphère a nsenga kwete kwiyikalwila?

¹¹ Bukome bwa Yehowa bwa kupanga abumwenekaa mu myanda yooso itale mushindo wabadi bakite nsenga. Twate kileshesho kya atmosphère, kwete kwitukalwila. Nguba atushaa nsembwe ibuwa na ibubi ikumbeene kufwisha lufu. Su yaaya nsembwe ibubi ibekupila kunundu kwa atmosphère a nsenga, oxygène e mwanka aluluka bu ozone. Yawa ozone esanga pamune bwa kukita kintu ki bu kikoba kyabetanyina bu couche d’ozone, kyakya nyi akiminaa ino nsembwe yooso ibubi. Twi kwamba shi, nsenga i na mufudi awiyikalwila!

12. Mushindo wi lwendo wa mema alulesha bukome bwa Yehowa bwa kupanga?

¹² Kyakya mpenda kintu kimune kitale atmosphère, bintu bibungi bi mu lupapi bikwete kukwasha bwa shi muwa wikale pa nsenga na pepi na nsenga. Ku bintu bya kukaanya bitale atmosphère a nsenga twi kutemuna lwendo lwa mema. Ku kipwa kyooso nsembwe ya nguba ayikamisha mema a mu myela na mu mbuu akumbeene kuula ntuku e bukata bwa bilometre 70, mu bula na mu bukata. Aa mema aakama pa’akamina bu mulemba aakitshi makumbi. Makumbi aefunyiu lubilo mwiyilu pa  mwanda wa lupapi lwi mwanka. Aa mema e mu makumbi, kunyima kwa kutoshibwa aanoko pa nsenga bu mpeshi, bu neige, sunga bu kasangu bwa kuusha dingi myela. Bi nka bu abyamba mukanda wa Mulungudi 1:7 shi: “Myeela yooso ayende itadiile ku mbuu, mbuu naamu tawulu, ku mbalo akwende myela, kwakwa, ayiikukatuka dimo.” Nkapenda Yehowa nyi mulombeene kukita bwashi myanda itambukye mu wawa mushindo.

13. Patutala mitshi na nsenga inabeene, nkinyi akilesha shi Mupangi e na bukome?

¹³ Nsaa yooso yatumono kintu ki na muwa, atumono bi bukome bwa Yehowa bwa kupanga. Kubanga ku mutshi ula wa Séquoia ukile metre 100 mpa na ku tu mitshi tupeela twi mu mbuu, na tukwete kwitupa oxygène atukwete kuyooka naaye, bukome bwa Yehowa bwa kupanga bukwete kumweneka. Muushi mwa nsenga mmuwule na bintu bi na muwa​—misanda, bintu bi bu bwá, twishi tushy’atumweneka ku meso; bino bintu byooso abikitshi myanda ilekeenelekeene ayikwasha bwashi mitshi ikule.

14. Mbukome kinyi bwi munda mwa ka atome kapeela?

¹⁴ Kushi mpaka, Yehowa nyi “mupangye nsenga ku bukome bwaye.” (Yeelemiya 10:12) Bukome bw’Efile Mukulu abumweneka mpa na ku tu bipangwa tupeela. Bu kileshesho, su twatuula pamune mudiyo ushima wa ma atome, twatwa tuntu tukile bupeela twa ku bipangwa, ntukumbeene kufika bukata bwa lunyene lwa muntu. Mwanda wa kukanya, kapindji kapeela ke pankatshi pa atome ke na bukome bukumbeene kutembesha bombe e bukome bwikashaa!

15. Pa’ye kwisamba pabitale nyema ilekeenelekene, Yehowa baadi mulongyeshe Yoobo kinyi?

¹⁵ Kingi kintu kikata akilesha bi bukome bwa Yehowa bwa kupanga nyi mbungi bwa nyema i pa nsenga. Mukanda wa Misambo 148 autemuna bintu abitumbisha Yehowa, na verse 10 atemuna “nyema ya mapya na bimunwanga byooso.” Bwa kulesha shi muntu e na kya kutshina Mupangi, Yehowa besambile na Yoobo pabitale nyema bu ntambwe, mpunda a mapya, mbô, nfubu, na ngandu. Bwakinyi? Su muntu atshinaa ino  nyema i bukyelo, mushindo kinyi wadya kupusha kumpala kwa Mupangi a ino nyema?​—Yoobo, shapitre 38-41.

16. Nkinyi akikukanyisha papitale tungi toonyi twabadi bapangye kwi Yehowa?

¹⁶ Mukanda wa Misambo 148:10 awisamba pabitale “toonyi.” Twi mishindo ibungi bwi kashaa! Yehowa baadi mulungule Yoobo pabitale mbushi-koonyi shi ‘asepaa nfwalasa na yawa mumutentame.’ Oolo, kano koonyi ke kwikala bula bwa metre 2 na kipindji akamweneka bu kashy’akupapama ngofu, kadi ke kukita bilometre 65 ku nsaa, na kwitumba metre 4 na kipindji! (Yoobo 39:13, 18, EEM) Kadi ebata dya mema dyabetanyina bu albatros adikishaa nsaa yadyo yooso mwiyilu kunundu kwa mbuu. Kano koonyi ke nka bi ndekye, akakupila mbaba musango umune bwa kukita metre 3. Nkalombeene kwilekyele mwiyilu kushi kupaapula mbaba munda mwa nsaa ibungi. Mu kwilekeena na tuno tungi toonyi, kabisuku ke bula bwa cm 5, nyi nkonyi kakile toonyi tooso bupeela. Nkalombeene kupapula mbaba yaako misango 80 munda mwa sekonde umune! Kano koonyi, akapenyapenya bu mabwe a muulo, nkalombeene kwimana mbalo imune mwiyilu bu hélicoptère mpa na kwaluka bifutafuta.

17. Baleine bleue e bukata kinyi, na kunyima kwa kunangushena pabitale ino nyema yooso yabadi bapangye kwi Yehowa nkinyi kyatudi balombeene kwamba?

¹⁷ Mu mukanda wa Misambo 148:7 abesamba mpa na pabitale ‘binyema bi mu tulunga twa mema.’ Tubande kutala nyema abambaa shi nyi nyema mukile nyema yooso bukata pano pa nsenga, baleine bleue. Uno nyema atambukilaa ‘muushi a meema’ mukumbeene kwikala bula bwa metre 30. Mukumbeene kwikala bushito bwa ngyefu 30. Ludimi lwaye lwi bushito bwa ngyefu mushima. Eshimba dyaaye di bukata bwa kotoka kapeela. Dino eshimba di bukata bwi byabya adikubula nka misango 9 ku minite​—kadi eshimba dya koonyi ka kabisuku adikubulaa pepi na misango 1 200 ku minite. Na dingi mushila wa baleine bleue wi bukata bwatudi balombeene kwimutwesha mwana mukinga. Kushi mpaka mashimba etu aetutumu bwa kwamba pamune mayi aafudiisha mukanda wa Misambo shi: “Kyooso ki na muwa kitumbishe Yehowa.”​—Misambo 150:6.

18, 19. Mushindo kinyi wilekeene bintu byabadi bakite kwi Yehowa pa nsenga, na bino bipangwa abitulongyesha kinyi pabitale bufumu bwaye bwi kunundu kwa booso?

¹⁸ Mushindo autumika Yehowa na bukome bwaye bwa kupanga awitulongyesha kinyi? Bungi bwa bintu byadi mupangye abwitutumu mu kumutshina. Mufundji umune a Misambo baadi mukeme shi: “Mifubo yoobe mbyaidi bungi byabya, Yehowa! . . . Nsenga ngyuule na bipangwa byoobe.” (Misambo 104:24) Eyendo! Bantu abalongaa myanda ya bintu bi na muwa mbamone shi kwi mishindo ikile pa mudiyo wa bintu bi na muwa pa nsenga; kadi, bangi abamba shi nkulombeene kwikala ingi mishindo midiyo ibungi. Muntu kampanda afukaa tu bintu twaye mulombeene kumona ingi nsaa binangu byaaye bibafudiila. Kadi namu, binangu bya Yehowa​—bukome bwaaye bwa kupanga bintu bipya​—tabi na nfudiilo nya.

¹⁹ Mushindo autumika Yehowa na bukome bwaaye bwa kupanga awitulongyesha myanda ibungi pabitale bufumu bwaaye bwi kunundu kwa booso. Kishima “Mupangi” akilesha shi Yehowa mmwilekeene na byooso bi mwiyilu na bi pa nsenga, byatudi balombeene kwitanyina bu “bipangwa.” Sunga Mwan’eleka umune a Efile Mukulu, aye baadi mutumikye bu “mukwashi” pa kupanga kwa bintu, tayitaminyibwa bu Mupangi sunga bu  Mupangi-mukwashi mu Bible nya. (Myeele 8:30; Mateo 19:4) Kadi, aye nyi “mbedi a bipangwa byooso.” (Beena-Kolose 1:15) Mbalo ya Yehowa ya bu Mupangi ayimupa matalwa a kwikala nfumu e kunundu kwa booso mwiyilu na pa nsenga.​—Beena-Looma 1:20; Bifumbulwe 4:11.

20. Mushindo kinyi wikishe Yehowa kunyima kwa’ye kupudisha kupanga kwa bintu bi pa nsenga?

²⁰ Yehowa mmulekye kufuba na bukome bwaaye bwa kupanga su? Bible amba shi pabaadi Yehowa mupudishe mudimo waaye wa kupanga mwifuku dya kasamombo, “baikîshe mwifuku dya musambobidi.” (Kibangilo 2:2, EEM) Mpoolo mutumibwa baadi muleshe shi dino “efuku” dya musambo nyi mbinunu bya bipwa, mwanda mpa na mu mafuku a Mpoolo dyadya efuku dibaadi dikyaditungunuka. (Beena-Ebreeyi 4:3-6) Kadi kuno ‘kwikisha’ akulesha shi Yehowa balekye mudimo ooso su? Nya, kasha Yehowa talekyele kufuba nya. (Misambo 92:4; Yowano 5:17) Byabya, kwikisha kwaaye akulesha penda kwimika mudimo wa kupanga bintu abimweneka pa nsenga. Kadi mudimo waaye wa kukumbasha mpàngo yaaye ukwete kutungunuka. Uno mudimo ngusangishe kufundjisha kwa Bifundwe Biselele ku bukwashi bwa kikudi kyaaye. Mudimo waaye ngutale dingi kukita kwa “kipangwa kipya,” kyatukyebe kwisambila mu Shapitre 19.​—2 Beena-Kodinto 5:17.

21. Bukome bwa kupanga bwa Yehowa abwikala abukitshi kinyi kwi bantu basha kululama bwa looso?

²¹ Ku nfudiilo kw’efuku dyaaye dya kwikisha, Yehowa akyebe kwamba pabitale mudimo waaye wa pa nsenga shi byooso bi “buuwa bukabe,” anka bu bibambile ku nfudiilo kwa mafuku asamombo. (Kibangilo 1:31) Tatuuku mushindo wakyebe kusangula bwa kubanga kutumika na bukome bwaaye bwa kupanga nya. Sunga byekala naminyi, twi na kya kukulupila shi atukyebe kutungunuka na kusanka pa kumona mushindo awikala Yehowa atumika na bukome bwaaye bwa kupanga. Bwa looso, bipangwa bya Yehowa abikala abitulongyesha myanda ibungi itale Yehowa. (Mulungudi 3:11) Patutungunuka na kulonga pabitale Yehowa, atwikala atumutshinyi ngofu​—na kwifubwila ngofu pepi na Mupangi etu mukata.