1, 2. Bantu be bungi be na nkumiino kinyi pabitale bafwe?

MIDIYO ya bantu mu Afrike abauku shi lufu ta nyi nfudilo a muwa nya, kadi nkushintuluka bisumanga, nkukatuka mbalo ya be na muwa bwa kwenda ingi mbalo ya bikudi. Be bungi abapwandjikishaa shi ba nkambwa baabo mbakatukye mu mbalo ayimweka bwa kwenda mu mbalo ishyaimweka, tabakii bu bantu nya, tabadi bikudi.

² Bantu abambaa shi, ba nkambwa, sunga bikudi byabo, ndjo bikwete kulama bifuko byabo pa nsenga na kwibipa bupeta. Muyile uno mweneno, bikudi bya ba nkambwa mbikale bakuuku be bukome, be na ngobesha ya kukusha bikunwanga, na kwibapa mbidi bukome, mpa na kwibakalwila ku bubi. Abamba shi, su bebifitshisha munda sunga kwibibepuula, abibatwadila makyenga—mikumbo, bulanda, na tungi twinyongoshi.

3. Bangi bantu abalangwilaa ba nkambwa mushindo kinyi?

³ Bantu be na muwa abakitaa bingi bipikwa bwa kupa bikudi bya ba nkambwa kaneemo na kulama kipwano kibuwa nabo. Abakitaa byabya bikishekishe mu bipikwa bya ku maalo, bu kulala kwa pasha. Abakitaa lulangwilo lwa ba nkambwa mu bingi bipaso. Bu kileshesho, kumpala kwa ku toma maalwa, bangi bantu abapongoolaa tu maalwa tupeela bwa kupa ba nkambwa. Dingi, bangi abatudilaa ba nkambwa baabo bapwe kufwa bidibwa bwashi bafikye badye.

4. Bantu be bungi abakuminaa kinyi pabitale anyima?

⁴ Bangi bantu abakumiinaa shi nsaa ayifu muntu mbidi ndjo ayifwiyaa, kadi anyima ashalaa na muwa. Su muntu baadi akitshi myanda i buwa, anyima aye ende mwiyilu sunga mu mpaladiiso, su baadi akitshi bi bubi anyima aaye ende mwishiba dya kaalo. Be bungi abasanga byabya binangu na nkumiino ya lulangwilo lwa ba nkambwa. Bu kileshesho, mu misaase ya maalo ya bipwilo yabelaa ku bisashi, ingi nsaa abambaa shi: “Bende mu ingi mbalo” sunga shi “bende kwi ba nkambwa.” Ino nkumiino ngimeene pa kinangu kya shi anyima, sungwa kikudi akitungunukaa na kwikala na muwa su muntu baafu. Bible akula kinyi pa bitale uno mwanda?

5, 6. Mu Bible anyima nkinyi?

⁵ Bible alesha shi anyima ta nkintu kampanda ki munda mwa muntu nya; anyima nyi winyi muntu nabene. Bu kileshesho, pabaadi Efile Mukulu mupangye Adame, ‘muntu bafikile [anyima] e na muwa.’ (Kibangilo 2:7) Tabaabadi bape adame anyima nya; aye nyi baadi anyima, muntu mulombane.

⁶ Dingi, atubadika shi anyima mbeyitande. (Kibangilo 46:18) Anyima ngilombene kudya sungwa kwishidika. (Beena-Levi 7:20; Misambo  35:13) Ngilombene kudila sungwa kubofula. (Yeelemiya 13:17; Yoona 2:7) Anyima mbalombene kwiyiba sungwa kwiyibinga lubilo na kwiyanya nkano ya byamo. (Miiya Ikituulwe 24:7; Misambo 7:5; 105:18) Mu angi ma Bible mbaluule kino kishima bu “anyima” mu ano ma verse, angi namu ngekyaluule bu “kwikala,” “kipangwa,” sungwa shi “muntu.” Byoso abipatula kintu kimune.

7. Ma verse kinyi a mu Bible aalesha shi anyima e kufwa?

⁷ Byabidi shi anyima muntu, apafu muntu, naye namu afu. Mukanda wa Esekyele18:4 awamba shi: ‘Yawa [anyima] alwisha—ngi akafu.’ Dingi mu mukanda wa Bikitshino 3:23 awamba shi: “Muntu ooso [sunga anyima] shyaatemeesha uno mutemuki, byabya ayikala mukatushiibwe mu mwilo.” Byabya, anyima ta nkintu akishalaa na muwa apafu muntu nya.

8. Kikudi ki mu mbidi ya muntu nkinyi?

⁸ Kikudi nkilekene na anyima. Mu mbidi ya bantu, kikudi, mbukome abupeyaa bantu ngobesha ya kukita myanda ya mu nshalelo. Kikudi ki nka bu kalo ka nsembwe. Nsembwe ngilombene kwifunyisha ventilateur, sunga kutembesha frigot kadi tangilombene kutusha lupapi sunga kwikasha bintu mashika ayo inabene nya. Mu kipaso kimune, kikudi akitupaa ngobesha ya kumona, kupusha, sunga kwela binangu. Kadi kikudi taki kukita bino byoso su meeso, matwi, sunga bongo ta bi kwanka nya. Nyi bwakinyi Bible aakula shi: “Kikudi kyaye akituku, aye namu alukiila ku lufufi; mu dyadya efuku binangu byaye abishimina.”—Misambo 146:4, NWT.

9. Kikudi na anyima t’abikitaa kinyi?

⁹ Muyile abyamba Bible, anyima sunga kikudi, tabikatukaa mu mbidi ya muntu bapu kufwa bwa kutungunuka na kwikala na muwa mu mbalo ya bikudi nya.

10. Nkinyi akyakula Bible pabitale bafwe?

¹⁰ Nkinyi akifwilaa muntu su bafu? Bu byabidi shi Yehowa nyi mupangye bantu, auku kalolo akitukitshikilaa nsaa yatufu. Eyi dyaye aditulongyesha shi bafwe tabe na muwa nya, tabapushaa, tabamonaa, tabakulaa sunga kunangushena mwanda. Bible amba shi:

• “Bafwe t’abeûku kintu.”—Mulungudi 9:5, Ñono na malango.

• “Kifulo kyâbo na mushikwa, na lwabi mbipwe kwenda n’abo.”—Mulungudi 9:6, Ñono na malango.

• “T’okekala’nyi na mifubo sunga mpwandjikisho sunga kiûkilo sunga mbinangu mu kalunga-nyembo, m’okende, ooo.”—Mulungudi 9:10, Ñono na malango.

11. Kunyima kwa Adame kukita mulwisho, Yehowa bamulungwile kinyi?

¹¹ Banda kunangushena ku abyamba Bible pabitale nkabwa etu a kumpala Adame. Yehowa bapangile Adame ku bukwashi bwa “lufuufi lubadi mwate ku nsenga.” (Kibangilo 2:7) Su Adame badi mukookyele mwiya wa Yehowa, badya kwikala na muwa wa looso na muloo pa nsenga. Anka, Adame bapelele kukyokyela mwiya wa Yehowa, aye nkupeta kibawe kya lufu. Pabafwile Adame bayile kunyi? Efile Mukulu bamulungwile’shi: ‘Okaluka ku nsenga, mwanda, kuu’yo nyi koodi mutuukile. Oolo, we lufuufi, byaabya waluka ku lufuufi.’—Kibangilo 3:19.

12. Nkinyi kibadi kifikile Adame pabafwile?

¹² Adame badi kunyi kumpala kwa’shi Yehowa amupangye ku lufuufi lwa nsenga? Tabadi mbalo su ngimune. Tabadi kwanka nya. Byabya pabadi Yehowa mwambe’shi Adame ‘alukiila ku nsenga, baadi akyebe kwamba’shi Adame tekala dingi na muwa nya, nka bi lufuufi. Adame tabadi mukashale mu mbalo ya bikudi nya. Tabadi ‘mwende’ ku mbalo ya bikudi bya ba nkambwa nya. Tabadi mwende mwiyilu sunga mwishiba dya kaalo nya. Tabaadi dingi na muwa nya; tabaadi dingi kwanka nya.

13. Nkinyi akifwilaa nyema na bantu p’abafu?

¹³ Bino abifikilaa bantu boso su? Oolo. Bible apatuula’shi: “Bantu na nyema, byôso abyendâ’nka mu mbalo imune, mu nsenga. Kwakwa kwabibatûkile [ku lufuufi] nyi kw’abikâlukîla.”—Mulungudi 3:19, 20, Ñono na malango.

14. Ndukulupilo kinyi lwi kwanka bwa bafwe?

 ¹⁴ Bible mulee’shi Efile Mukulu akabusha bafwe bwa kwikala na muwa pa nsenga mu mpaladiso. (Yowano 5:28, 29; Bikitshino 24:15) Anka aa mafuku akii kumpala. Bwa binobino, mbalale mu lufu. (Yowano 11:11-14) Tatwi balombene kwibatshina sunga kwibalangwila, mwanda ta mbalombene kwitukwasha sunga kwitukita kintu kibubi.

15, 16. Satana akuminyishaa bantu naminyi’shi, bafwe ta mbafwe binyibinyi?

¹⁵ Binangu bya’shi tatufwiyaa binyibinyi, nyi madimi abakwete kupalakasha kwi Satana Diabulu. Bwa kukuminyisha bantu ano madimi, aye na ba demo baye abatakulaa bantu mu kunangushena shi, mikumbo na lufu abitukilaa kwi bikudi bya bafwe. Eyendo’shi, ingi nkalakashi ayitukilaa kwi ba demo. Anka ingi namu tayitukilaa nka kwi bikudi bibi nya. Byabya, kwamba shi, nkalakashi ayitukilaa kwi bantu bapwe kufwa, mmadimi.

¹⁶ Kwi kingi kipaso kyabakwete kudimba bantu kwi ba demo bwashi bamone shi myanda ayakula Bible pabitale lufu ngya madimi. Abadimbaa bantu pa kwibalesha’shi mbamone sunga’shi mbesambe na bafwe. Ba demo abakitaa bino ku bukwashi bwa bimonwa, bilotwa, lubuko, sunga bingi bintu. Byabya, bantu tabesambaa na bafwe nya, kadi abesambaa na ba demo abedimbaa bu bantu bafwe. Nyi bwakinyi Yehowa mmushikwe lubuko ngofu, mpa na baba abepusha bafwe.—Miiya Ikituulwe 18:10-12; Sekadya 10:2.