BIBLE TA MUKANDA WA SIYANSE NYA. KADI E NA MYANDA YABADI BAFIKYE MU KUSHINKAMISHA KWI BANTU KUNYIMA KWA BIPWA BIBUNGI. TWATE BILESHESHO BIPEELA.

Bintu bi mwiyilu na bi pa nsenga abimweneka na meeso bi na mbangilo su?

Mu angi mafuku bena siyanse bakata abadi abakula na mwabo mooso’shi, lwalulo lwa ku luno lukonko lwi’shi nya. Binobino bakwete kukumina’shi bintu byoso bi mwiyilu na bi pa nsenga bi na mbangilo. Bible badi mupwe kwakula bino kumpala kwa mafuku e bugi.​—Kibangilo 1:1.

Nsenga i naminyi?

Mu mafuku a kala, bantu bebungi abadi abanangushena’shi nsenga ngibaatakane. Mu siekele a katano K.B.B., mwina siyanse a mu Grèce badi mwakule’shi nsenga ngibumbe. Anka mafuku ebungi kumpala kwa paapa​—mu siekele a mwanda K.B.B.​—Yeeshaya mufundji a Bible badi mwakule’shi: “nsenga i bu kipolo,” kino kishima nkilombene kupushisha’shi “kifunda” sunga kintu kibumbe.​—Yeeshaya 40:22.

Eyilu dikwete kwenda na kulwila su?

Ungi mwina siyanse a mu Grèce abetanyina bu Aristote badi kwanka mu siekele a kananka K.B.B., badi mulongyeshe’shi bintu abinyangaa nka pano pa nsenga, anka eyilu di na nyenyeene tadishintulukaa sunga kunyanga nya. Bantu abadi balame bino binangu munda mwa mafuku ebungi. Anka mu siekele a 19, bena siyanse abadi batuushe binangu byabetanyina’shi entropie. Bino binangu abilesha’shi bintu byoso, bi pa nsenga sunga bi mwiyilu, abilwilaa sunga kunyanga. Umune a ku bena siyanse badi mukwashe bantu bwabadya kupusha bino binangu, nyi Lord Kelvin, badi muteemune ano mayi aakula Bible pabitale eyilu na nsenga: “Byooso abisaasuka buu kilamba.” (Misambo 102:26, 27) Kelvin badi mukumine nka bu abilongyesha Bible’shi, bwa kulama bipangwa byaye, Efile Mukulu ta mulombene kutadila bwa’shi nsenga n’eyilu bilwishibwe bwa loso nya.​—Mulungudi 1:4.

Nkinyi kikwate ma planete bu nsenga yatudi bashale?

Aristote badi mulongyeshe’shi nsenga i munkatshi mwa bingi bintu bibumbe bibungi byende na kwitentamishena byabetanyina bu ma globe. Badi apwandikisha’shi nsenga i munkatshi mwa ano ma globe. Kubanga mu siekele a 18 B.B., bena siyanse ababangile kukumina binangu bya’shi nyenyeene na ma planete ngalombene kwikala emane pashii kintu. Anka mu mukanda wa Yoobo, ubabafundile mu siekele a 15 K.B.B., mwanka atubadika’shi Mupangi badi ‘mwimikye nsenga pashi kintu.’​—Yoobo 26:7 EEM.

BIBLE TA MUKANDA WA MYANDA YA BA MUNGANGA NYA, KADI KWETE KUTUSHA ANGI MAYI AKULONDA AALESHA KYUKILO KYA MYANDA YA KULAMA MBIDI BUKOME

Kukatusha bantu be na mikumbo munkatshi mwa bantu.

Miiya ya Moyiise ibadi ayakula bwa kukatusha bantu be na nsudi munkatshi mwa bantu. Kunyima kwa mafuku ebungi, pabatuukile bipupa bya mikumbo mu kipungo kyabetanyina bu Moyen Âge, ngi pabaukile ba munganga bya kufubisha ano mayele, mpa na lelo uno bakwete kwiafubisha.​—Beena-Levi, shapitre a 13 na a 14.

Kwitumpa mema kunyima kwa kukuma kitanda.

Mpa na ku nfudilo kwa siekele a 19, ba munganga babadi’nka abakumu bitanda akupu abakumu bena maladi​—kushi kubanda kwiyoosha mema ku maboko. Uno mwanda ngwipayishe bantu bebungi. Anka Miiya ya Moyiise ibadi ayakula’shi muntu ooso akumu kitanda ta mutookane nya. Ibadi ayakula mpa na’shi abitungu yawa muntu etumpe mema mu myanda ibadi na kya kukita bwa kutoshibwa. Yaya myanda ya mu lulangwilo ibadi ayikwasha mpa na bwa kulama mbidi ya bantu.​—Mbadiko 19:11, 19.

Kusumbula butshafu.

Ku kipwa kyoso, bana bafikye ku mudiyo na kipindji bakwete kufwa pa mwanda wa mukumbo wa kusumbuka, akwibakwata pa mwanda wa bantu abasumbula tufi bibubi. Miiya ya Moyiise ibadi ayamba’shi abitungu bantu bekale abashiiki butshafu bwabo, kwibushiika kula na mbalo ishale bantu.​—Miiya Ikituulwe 23:13.

Mafuku a kusadibwa.

Miiya y’Efile Mukulu ibadi ayamba’shi, abitungu mwana mulume ooso asadibwe mu efuku dya mwanda kunyima kwa kutandjikwa. (Beena-Levi 12:3) Mu mbidi ya mwana abaki’abakatuka mu kutanda, mase aaye aapetaa mushindo wa kwikwateena kalolo kunyima kwa lubingo. Mu mafuku a kala, kumpala kwa kutusha manga alombene kubuka nao, kwindjila bwa kusala mwana kunyima kwa lubingo kubadi bu bulami bukata.

Kwipushena kwi pankatshi pa kwikala bibuwa mu binangu na mbidi bukome.

Bantu abakimbulaa myanda ya ba munganga na bena siyanse abakula’shi myanda ibuwa bu muloo, lukulupilo, lutumbu, na kukumina kufwila bangi lusa i na bukitshishi bwibuwa mu mbidi ya muntu. Bible akula’shi: “Muloo wa mwishimba aupashaa muntu, kinyongwa akinyaanyishaa mbidi.”​—Nkindji 17:22.