Bipangua abilongiesha kinyi?

“Byabya ipusha sunga nyema, aikulambukisha, toonyi twa mwiyilu atukuukisha. Esambe na nsenga, aikupatulwila, mishipa ya mu mbuu naamu aikulondela.​—Yoobo 12:7, 8.

MU BIPUA bishale’mu, bena siyanse na ba ingénieurs mbalongiele mianda i bungi ku nyema na ku mitshi. Abalongo bipangua bilekenelekene bi na muwa na kuambula mushindo wabifubu, bua kukita bintu bipia na kulumbuula bintu bi kuanka. Potaluula bileshesho abilondo eyipushe’shi, ‘Nnanyi atudi balombene kutumbisha bua ino mianda yooso?’

Mianda yabadi balongiele ku nageoires ya balene

Bantu abakitaa ndekie mbalombene kulongiela kinyi ku balene a bose? Mbalombene kulongiela kuanka mianda i bungi. Balene a bose bapu kukula ekalaa na bushito bufikie ku tone 30​—nka bu motoka wi na bushito bui bungi​—na e na mbidi i bukopo na bintu abimukuasha bua kuyua bi nka bu mbaba . Uno mushipa wi na metre 12 tawipushaa bushito mu mema nya. Bu kileshesho, nsaa aikimbi uno balene bia kudia, mulombe kukamina musango umune mbalo i nsisa sunga mishipa ipelaipela kunundu kuaye, akupu efuungu na kutuusha mafulu. Aa mafulu ekufika bukata bua metre umune na kipindi na aafiki bu bukondia na kubunga bintu biakimbi kudia kunundu. Akupu afungula mukanua bua kuibimina musango umune.

Kibaadi kikambe kukaanyisha bantu abakimbuulaa mianda mmushindo awifunyaa uno mushipa ukata bino bukidibukidi sunga mu tu ma mbalo tupela. Babaadi batundule’shi akimukuashaa bua kukita biabia nyi mushindo wi biabia bintu biaye abimukuashaa bua kuyua biabetanyina bu nageoires. Ku nsongo kuabio takui buseene bu kua mbaba ya ndekie, anka ku masongo kui menomeno ele mulongo, angi ngakata angi namu ngapeela, abeetanyina bu tubercules.

Pakuete kuifunya balene mu mema, aa ma tubercules aamukumbesha bukome na aapelapesha mpumo ya mema. Mu mushindo kinyi? Ungi journal (Natural History explains) alesha’shi ma tubercules aakishaa mema lubilolubilo mu bintu abimukuashaa bua kuyua na kukita tu bifunyo tui bungi atukuasha balene sunga bua kukamina mmuimane mu mema. Su ku masongo kua bintu abimukuasha bua kuyua kubadia kuikala busene, tabadia kuikala na mushindo wakukita tubikonyo tupela, muanda mema abadia kuikala aefungu kunyima kuabio na tabibadia kuikala abimupa bukome.

Ino mianda yabadi batundule ayikuasha ku kinyi? Su bakita mbaba ya ndekie mu mushindo awikalaa bintu abikuasha balene bua kuyua, tayikala na lukalo lua bintu biabeelaa ku nsongo kua mbaba ya ndekie bua kumukuasha buashi amone bia kukamina na kuika. Yaya mbaba ayikala buwa bukile na abikala bibofule bua kuiyilumbuula. Ungi muntu abetanyina bu John Long auku mianda ya mekanike ngofu amba’shi, mu mafuku apela amu “pangi ndekie yoso ayikekala na mbaba i bukopo nka bu abikalaa bintu abikuashaa balene bua kuyua.”

Biabadi bambule mbaba ya konyi kabetanyinaa bu mouette

Eyendo, kosoku mbaba ya ndekie ayikalaa nka bu mbaba ya tonyi. Anka mu mafuku ashalemu, ba ingénieurs mbanyiishe kuambula mushindo wi mbaba ya tonyi. Ungi journal (New Scientist) alesha’shi, “bantu abakimbulaa mianda ku Université a Floride, mbakite ndekie shi na lukalo lua muntu munda bua kumutambusha, e na ngobesha ya kuimana pamune, kuika mpa na kuibua mususa umune na lubilo lui bukopo nka abikalaa konyi ka mouette.”

Nsaa i konyi ka mouette muiyilu akefunyaa mu mushindo wa kukanya, pa kukonya mbaba yako ku tupapamino na ku mapampa kuako. Ungi journal ambashi, mbambule mushindo wi mbaba ya kano konyi bua “kukita ka ndekie kapela kashi na lukalo lua muntu munda bua kuikatambusha, ke bula bua santimetre 60, bekuela ka motere kapela akakuasha biamo abipuku bu mbaba.” Ku bukuashi bua yaya mbaba ya biamo ,kaka kandekie kapeela nkalombene kuimana sunga kuika musango umune munkatshi mua mashibo ala. Kisaka kia basalayi ba mu États-Unis abafubishaa ma ndekie bua kula ngoshi, bakuete kutengiela ndekie e biabia na muloo oso buashi ebakuashe bua kukimba ma mputu e bubi (armes chimiques et biologiques) mu bibundi bikata.

Biabadi bambule tukoolo tua ka jeko

Tui balombene kulonga mianda i bungi kukiila ku nyema ya pa nsenga. Bu kileshesho ka jeko ke nka bu ka kimbudinyindi kapeela ke na ngobesha ya kulandala ku midimba na kushaala kalamate ku plafo nkele mutue mu nsenga. Sunga mu mafuku a kala, babaadi abekauku bua yaaya ngobesha yako ya kukanya. (Nkindji 30:28) Nkinyi akikuashaa ka jeko buakadia kuikala na ino ngobesha i bino?

Ka jeko ke na ngobesha ya kushaala kalamate ku bintu bi buseene sunga bu mulangi ku bukuashi bua buaa bui mu tukoolo tuako. Tukoolo tuako t’atutushaa maka bua kulamata nya. Anka, atufubishaa bukome abutukila ku molekile bua kulamata. Binobino molekile ya mpese yoso ibidi ayiibungu pamune, ku bukuashi bua bukome buabetamina bu van der Waals. Mu kuakula kua kalolo, bukome abukaka bintu mu nsenga buabetamina bu gravitaion, mbukile buno bukome bua molekile, nyi buakinyi atue bantu, tatuikalaa na ngobesha ya kulandala ku mudimba, muanda mu maasa muetu mui buseene. Kadi nsaa ayituulu ka jeko tukoolo tuako ku kimano, buaa bui mu tukoolo tuako abutamishaa mbalo yaketutuulu ku kimano. Patusanga bukome bua Van der Waals na buaa bui mu tukoolo tua jeko, abitusha bukome bulombene kulamatshisha ka jeko ku kimano bua kupela kupona.

Ino mianda yabadi batundule ayikuasha ku kinyi? Bintu biabadi bakite pa kuambula tukoolo tua ka jeko, mbalombene kuibifubisha pa mbalo ya velcro​—kingi kintu kiabadi balongiele ku bipangua. * Ungi jurnale (The Economist) badi muakule’shi, bintu biabadi bakite pa kuambula buaa bui mu tukoolo tua ka jeko abikala na muulo ukata mu mudimo wa ba munganga nsaa yabashii balombene kufubisha kole.”

Nnanyi atudi balombene kutumbisha?

Mu ano mafuku, bena NASA (l’organisme américain de recherches aéronautiques et spatiales civiles) bakuete kukita robo e na mikoolo i bungi atambuka bu kaminu, na ba sha binangu ba mu Finlande mbapue kukita katumba ke na mikoolo isamombo kalombene kutabuka mbalo i masaku bu kiishi kikata. Bangi bantu abakimbulaa, mbakite kilamba ki na tu maamba tupeela tulombene kuifunga na kufunguka nka bu kikuba kiabetamina bu pomme de pin. Ungi muntu akitaa miotoka, kuete kutumika bua kukita motoka awambulaa bukome bua kukanya abuikalaa nabo mushipa wabetamina bu coffre. Bangi bantu abakimbulaa mianda bakuete kutompa bi bukome bua kipusu kia ekiesekiese diabetamina bu ormeau, buabadia kumona bia kukita antibale mupelepele kadi e bukopo.

Bipangua bikuete kutusha binangu bibuwa bibungi abikuasha bantu abakimbulaa bua kutuula mbalo imune ma systèmes biologiques e bungi. Ungi jurnale (The Economist) akula’shi; “bantu ba sha binangu mbalombene kutala yaya mbalo bua kuuka bia kukita sunga kulumbuula bintu. Na bintu bi mu yaya mbalo abebitaminaa bu brevets biologiques.” Ke bungi, abapaa muntu sunga sosiete brevet a kutusha kintu, su batusha binangu bipia sunga kiamo kampanda. P’abakuila ino mbalo yabadi batuule bintu, yawa jurnale (The Economist) akula’shi: “P’abetamina bino bintu bia bionique kui bantu abakimbulaa mianda bu brevets biologiques, bakuete kunyinsha kushimika kasele bua kuakua akutukilaa biabia bintu, kuamba’shi: ku bipangua.”

Bipangua mbipetele bino binangu bioso bia kukaanya kuikunyi? Bua bantu bebungi abakimbulaa, abakulaa’shi bino mbiate bipua midiyo na midiyo bia kukimbuula kua evolition. Bangi bantu namu abakimbulaa mbakule bilekene na biabia. Ungi muntu sha mayele (microbiologiste) abetamina bu Michael Behe, bafundile ungi jurnale (The New York Times) mu 2005 amba’shi: “Bishinkamisho abimueneka mu bipangua, abitutakula mu kuakula uno muanda ushii bia kuelesha mpaka wa’shi: su muntu bakula’shi kino kinfuanene na ebata, akitambuka bu ebata na akididi nka bu ebata, biabia su takui ungi muntu atusha bingi binangu bilekene na biabia, atukumina binyibinyi’shi kiakia kintu nyi ebata.” Yawa sha binangu afudisha na bino’shi: “Kishinkamisho kia’shi kiakia kintu nkipangibue, kikuete kumueneka patoka mu kipaso kiatushi balombene kupela kuibikumiina.”

Eyendo, su muntu kampanda sha mayele bakitshi mbaba ya ndekie i bukopo na i buwa, mmulombene kupeta lutumbu. Mu mushindo umune, muntu mukite bandage e buwa akuasha ku midimo ilekene, sunga kilamba ki buwa sunga motere wi bukopo, mmulombene lutumbu bua kintu kibakitshi. Anka, su muntu bambula binangu bia ungi muntu, kadi kushii kulesha lutumbu kui yawa sha kintu kiadi muambule, e kupeta bilumbu.

Binobino, omono’shi bibuwa su ba sha mayele abakimbulaa bua kuambula bipangua pabitale kukita sunga kulumbula bintu, buabadia kuakula’shi biabia bintu biabakuete kuambula bibadi biitukile? Su kuambula kintu kampanda akutekie muntu e na mayele e bungi, tui kuamba naminyi bua yawa nabene muikikite? Eyendo, mu kuakula kua kalolo, tui balombene kualusha lutumbu lukata kui yawa mukite kintu, pamutue pa mulongi bambula binangu biaye.

Mueneno a mianda e buwa atudia kulamiina

Kunyima kua kutaluula bitunduilo abilesha’shi bipangua bi na muntu muibipangie, bantu bebungi be na binangu bibuwa abakumina bibaakuile mufundi a Misambo’shi: “Mifubo yoobe mbiayidi bungi byaabya, Yehowa! We muiyikite yooso na binangu. Nsenga ngyuule na bipangua byoobe.” (Misambo 104:24) Sunga Mpoolo ungi muntu bafundile Bible, bakuile nka bu mufundi a Misambo. Bafundile’shi: “Muanda kasha Efile Mukulu apanga bintu bioso, muikêlo wê ushaumueka na meeso kwamba’shi bukome bwê bwa ikalaika na bwifile bwê, mbipue kumueka patoka mu byabya bibapangile.”​—Bena-Looma 1:19, 20, EEM.

Anka, bantu bebungi be na binangu bibuwa, abaneemeka Bible na kukumiina mui Efile Mukulu, mbalombene kuakula’shi pangi Efile Mukulu badi mufubishe evolition bua kupanga bintu bia kukaanya bi pa nsenga. Kadi Bible alongiesha kinyi pabitale uno muanda?

[Mianda i mushi muesaki]

[Eyi dya kukaka nadyo binangu bya bantu]

Bipangua mbipetele bino binangu bioso bia kukaanya kuikunyi?

[Eyi dya kukaka nadyo binangu bya bantu]

Nnanyi e na brevet a bintu bipangibue?

[Kashibo/​Mafoto]

Su kuambula kintu kampanda akutekie muntu e na mayele e bungi, tui kuamba naminyi bua yawa nabene muikikite?

Uno ndekie mmuambule mbaba ya konyi kabetanyinaa bu mouette

Tukoolo tua ka jeko tatukuataa mako, sunga kuleka mifunda, ntulombene kulamata ku kintu kioso kukatusha nka penda kintu kiabetanyina bu téflon, na atulamataa na kulamuka kushii lukalakashi. Bantu abakimbuulaa mianda bakuete kukimba bia kuituambula

Basha binangu mbambule bukome bua kukaanya buinabo mushipa wabetanyina bu coffre bua kukita uno motoka

[Akufiki mafoto]

Ndekie: Kristen Bartlett/ University of Florida; tukoolo tua jeko: Breck P. Kent; mushipa wabetanyina bu coffre na motoka: Mercedes-Benz USA

[Kashibo/​Mafoto]

ABITAMBUKAA NA BINANGU BIA KUKANYA

Bipangua bibungi bi na “binangu bia kukaanya” mu mushindo wabiukaa eshinda diabio. (Nkindji 30:24, 25) Tutale bileshesho bibidi.

▪ Tuishi tatulubaa eshinda diato Tuishi atukitaa naminyi bua kupela kuluba eshinda patualuka ku buina buato? Bantu abakimbulaa mianda mu Royaume-Uni mbatundule’shi, kukatusha kuleka tubintu tui na eshiko muishinda diato, tungi tuishi atufubisha mayele a géométrie bua kosola eshinda aditukuasha bua kualuka ku buina buato kushi lukalakashi. Bu kileshesho, ungi jurnale (New Scientist) akula’shi, tuishi tuabetaminaa bu Farao, “atukitaa eshinda adituesha etaata dia nguba mpa na mu meena aato ditshibuule mu bipindi bibidi na dikite ma angle a 50 na ku 60°. Bino abitukaanyisha ku kinyi? Nsaa i keeshi akafiki pa mbalo iabuule mashinda, akaata eshinda dia mutshibo adikatuala musango umune ku buina buako. Wawa muisambo aukumbasha dingi’shi: “Tuishi atuikalaa na mashinda abidi aetukuasha bua kuenda na kualuka, bu biabidi’shi kui tuishi atuende na atualuka, bino abitukuashaa bua kupela kushimisha bukome buato pa kuluba eshinda.”

▪ Toonyi atufubaa na busole Toonyi tui bungi atukitaa nyendo i bula mu bipungo bioso, kadi kushi kuluba mashinda. Atuibikitaa naminyi? Bantu abakimbulaa mianda mbatundule’shi toonyi ntulombene kumona bukome buifunyishe nsenga bua kuiyikaluila buabetamina bu champ magnétique. Anka, ungi jurnale (Science) akula’shi, buabua bukome abukaluilaa nsenga abushintulukaa muyile mbalo na mbalo, na tabukambaa kulesha nsaa yooso ku Nord. Nkinyi akikuashaa toonyi atukitaa nyendo bua kupela kuluba eshinda? Abimueneka’shi ku kiolua kioso, tuatua toonyi atulumbulaa busole e munda muato ku lupese aluponaa nguba. Bu bikala’shi lupese aluponaa nguba alushintulukaa muyile mbalo na bipungo, bantu abakimbulaa abanangushena’shi tui na ngobesha ya kuuka kipungo kia ku kipua kiatudi ku bukuashi bua “nsaa e munda mua mbidi yato, etukuashaa bua kuuka kipungo kia ku kipua” muyile abiakula ungi jurnale (Science).

Nnanyi badi mupe tuishi binangu bia géométrie bi biabia? Nnanyi badi mupe toonyi busole na nsaa e munda mua mbidi yato na bongo bui na ngobesha ya kupatuula mianda i mu bino bintu? Nyi evolition? Su Mmupangi e na binangu?

[Akufiki mafoto]

© E.J.H. Robinson 2004