1, 2. (a) Bantu bakwete kukita myanda kinyi bwa kupeta bulungantu? (b) Mbipeta kinyi bikwete kutuuka?

LELO uno, bantu be mu maumbo ebungi bakwete kwakula pabitale kwikala na matalwa e mumune na kwikala mu bulungantu. Bamo abakumina kupososhibwa ku myanda ibubi yabebakitshina, bu ntondo, na bulanda. Bangi abakimbi byabadya kwikala na bulungantu bwa kwakula myanda yoso yabakumina, kusangula bintu byoso byabakumina, na kwikala na nshalelo abakumina. Bantu be mu ma mbalo ooso abakumina kwikala mu bulungantu.

² Bwa kupeta bulungantu, bantu bakwete kukita ma ndumbulwilo aalu bwa kutomboka na kukimba bya kushintuula myanda. Bakwete kupeta binyi byabakumina su? Nya. Misusa ibungi, bino abitusha makyenga ebungi mpa na lufu. Ano mayi a Nfumu Salomone e mu Mulungudi 8:9 (EEM) akwete kulombana binyibinyi: “Bantu mbatonte ben’abo na kwibamwesha malwa.”

3. Twi kukita naminyi bwatudya kwikala na muloo wa binyibinyi?

³ Bible etulungula akitungu’shi tukite bwa kupeta muloo wa binyibinyi. Shake mulongi a Yesu bambile’shi: “Mwemene p’eyi  dipwidikye, dino dya bulungantu, naa eedifubila, . . . yaawa apetela mwabi mu byaakumbasha.” (Shake 1:25) Mwiya sunga eyi dipwidikye adifiki kwi Yehowa, na aye auku myanda yoso yatudi nayo lukalo bwatudya kwikala na muloo wa binyibinyi. Yehowa badi mupe Adame na Eeva bulungantu bwa binyibnyi na bingi bintu bibabadi nabyo lukalo bwabadya kwikala na muloo.

4. Adame na Eeva abadi na bulungantu bwi naminyi? (Tala kifwatulo ki ku mbangilo.)

⁴ Patubadika mukanda wa Kibangilo shapitre a 1 na a 2, atusangana’shi Adame na Eeva abadi na bulungantu bwabakwete kuloota kwi bantu lelo uno. Abadi na bintu byoso bibabadi nabyo lukalo, tababadi abatshinyi kintu su nkimune, na takubadi muntu ebakitshina myanda ishii ilulame nya. Tababadi abekalakasha bwa bya kudya, mudimo, mikumbo, sunga bwa lufu nya. (Kibangilo 1:27-29; 2:8, 9, 15) Babadi na bulungantu bushi na mikalo su? Tubandeyi kutala.

5. Sunga bantu bekala na binangu bilekene, be na lukalo lwa kinyi bwabadya kwikala mu bulungantu?

⁵ Bantu bebungi abapwandikisha’shi kwikala na bulungantu bwa binyibinyi abupushisha’shi mbalombene kukita kyoso kyabakumina kushi kutala bipeta bilombene kutuuka kunyima. Mukanda wa The World Book Encyclopedia awakula’shi bulungantu nyi “ngobesha ya kwiatshila bitshibilo na kwibilombasha.” Anka, awamba dingi’shi bantu mbalombene kwikala mu bulungantu nka su mbulamatadi tebeelela miya mu mishindo ishii ilulame, ishii na muulo, na ishii ya binangu. Bino abipushisha’shi kwela mikalo kwi na muulo bwa’shi muntu oso ekale mu bulungantu. Kadi nnanyi e na matalwa a kwela miiya sunga mikalo ilulame, i na muulo, na ya binangu?

6. (a) Bwakinyi nka penda Yehowa ngi e na bulungantu bushi na mikalo? (b) Bantu mbalombene kwikala na bulungantu bwa mushindo kinyi, na bwakinyi?

⁶ Kuuka’shi nka penda Yehowa Efile Mukulu ngi e na bulungantu mu myanda yoso kwi na muulo, bulungantu bushi na mikalo. Bwakinyi? Mwanda aye ngi bapangile bintu byoso na nsha bukome boso, Nfumu a eyilu na nsenga. (1 Timote 1:17; Kibafumbwilwe 4:11) Nfumu Daavide badi mwakule bishima bibuwa bukile bwa kulesha bi bukata bwa Yehowa. (Badika 1 Myanda 29:11, 12.) Mu kwilekena na byabya, bulungantu bwa bipangwa byoso bi mwiyilu na bi pa nsenga bwi na mikalo. Yehowa Efile Mukulu eetu akumina tushinguule’shi nka penda aye ngi e na matalwa a kwela mikalo ilulame, i na muulo na ya binangu. Kubanga ku kibangilo, Yehowa badi mmwelele bipangwa byaye mikalo.

7. Mmyanda kinyi ayitungu’shi tukite ayitwikashaa na muloo?

⁷ Sunga mbibadi Adame na Eeva na bulungantu bwibungi, bulungantu bwabo bubadi na mikalo. Bu kileshesho, bwabadya kutungunuka na kwikala na muwa, bibadi abitungu’shi bekale abayooka, abadi, na kulaala mu tulo. Bino bibadi abilesha’shi tababadi na bulungantu su? Nya. Yehowa badi mushinkamishe’shi kukita ino myanda nkulombene kwibekasha na muloo. (Misambo 104:14, 15; Mulungudi 3:12, 13) Boso bwetu twi na muloo wa kuyooka kapapi ke mashika, kudya bya kudya bi mwenyi, na kwikisha kalolo bufuku. Tatupusha bu’bo betwelele miiya nsaa yatukitshi ino myanda nya. Adame na Eeva namu abadi abapusha nka bino.

8. Mmwiya kinyi wi pa bwao ubabadi belele Adame na Eeva kwi Efile Mukulu, na bwakinyi?

⁸ Yehowa badi mwelele Adame na Eeva mwiya wi pa bwao. Bebalungwile bwabadya kutanda bana, kuusha nsenga, na kwiyipasukila. (Kibangilo 1:28) Uno mwiya ubadi  awibakutshishwa kwikala mu bulungantu su? Ta byabya nya! Ubadi awibapa mushindo wa kwaluula nsenga ishima bu mpaladiso, na kwiyikasha bu mbalo yabadi balombene kushala na bana babo bwa ikalaika. Ino ngi mpàngo y’Efile Mukulu. (Yeeshaya 45:18) Lelo uno, bantu tabakutwa kukookyela Efile Mukulu su abasangula bwa kupela kwibakila sunga kupela kutanda bana nya. Anka, bantu bakwete kwiyibakishena na kutanda bana sunga byekala’shi bino abifwisha imo nkalakashi. (1 Beena-Kodinda 7:36-38) Bwakinyi? Mwanda abakulupila’shi abakapete miloo ibungi. (Misambo 127:3) Su Adame na Eeva abadya kukookyela Yehowa, abadya kwikala na muloo wa kushala mu eyibakishi na mu kifuko kyabo bwa looso.

9. Bwakinyi mwiya w’Efile Mukulu wi mu Kibangilo 2:17 ngululame, wi na muulo, na ngwa binangu?

⁹ Yehowa badi mwelele Adame na Eeva ungi mwiya, na badi mwibalungule kalolo kibadi kilombene kwibafikila su abakutwa kwiutumikila. Bambile’shi: “Anka tokudya kikuba kya ku mutshi wa kushinguula buuwa na bubi, mwanda efuku dyoodi kyanka, wekala na kya kufwa.” (Kibangilo 2:17) Uno mwiya ubadi ukutwe kululama, ushi na muulo, sunga ushi wa binangu su? Ubadi aukutshishwa Adame na Eeva kwikala mu bulungantu su? Ta mbyabya nya. Bantu bebungi balongye myanda ya mu Bible abanangushena’shi uno mwiya w’Efile Mukulu ubadi wa binangu na aupushika kalolo. Umune a kwabadi akula’shi, awitulongyesha’shi “nka penda Efile Mukulu ngi auku kibuwa . . . bwa bantu na nka penda Efile Mukulu ngi auku kishi buwa . . . kwabadi. Bwabadya kupeta myanda ‘ibuwa,’ abitungu’shi bantu bakulupile mwi Efile Mukulu na kumukookyela. Su abakutwa kumukookyela, Efile Mukulu ebatadila bwabadya kwisangwila abo banabene kibuwa . . . na kibubi.” Uno mwanda wi bukopo bukile kwi bantu mu’bo banabene.

10. Bwakinyi bulungantu bwa kwisangwila mbwilekene na matalwa a kutshiba kibuwa na kibubi?

¹⁰ Bamo bantu mbalombene kunangushena’shi Yehowa ta mupe Adame bulungantu bwa kukita kyoso kibadi akumina kukita. Anka, tabashinguula’shi bulungantu bwa kwisangwila, sunga matalwa a kusangula mwanda wabakumina kukita, ta e mumune na matalwa a kutshiba kibuwa na kibubi nya. Adame na Eeva abadi na bulungantu bwa kusangula su abakumina kukookyela Efile Mukulu sunga kupela kumukookyela. Kadi, nka penda Yehowa ngi e na matalwa a kutshiba kibuwa na kibubi. “Mutshi wa kushinguula kibuwa na kibubi” ubadi aushinkamisha Adame na Eeva uno mwanda. (Kibangilo 2:9) Misusa yoso tatukaa bipeta bilombene kutusha bitshibilo byetu nya, na ta twi balombene kuuka su atukapete nka bipeta bibuwa nya. Ngi bwakinyi misusa ibungi atumonaa bantu abasangula sunga kwata bitshibilo na binangu bibuwa, kadi kunyima bino bitshibilo byabo abitusha makyenga, masaku, sunga malwa. (Nkindji 14:12) Eyendo, bantu mbafudiile mu myanda yabadi balombene kukita. P’aye kupa Adame na Eeva mwiya wa kupela kudya kikuba kya ku uno mutshi, Yehowa badi mwibalongyeshe’shi abitungu bamukookyele bwabadya kupeta bulungantu bwa binyibinyi. Adame na Eeva abatshile kitshibilo kya kukita kinyi?

11, 12. Bwakinyi kitshibilo kya Adame na Eeva kibadi kibatwale ku masaku? Tuusha kileshesho.

¹¹ Mwanda wa malwa, Adame na Eeva abasangwile bwabadya kutombokyela Yehowa. Eeva basangwile kuteemesha Satana nsaa ibamulayile’shi: “Meeso eenu aabuuluka, dingi anwikala bu b’Efile, balombene kushinguula buwa na bubi.” (Kibangilo  3:5) Kitshibilo kibatshile Adame na Eeva kibebatwadile ku bulungantu bwibungi, bu bibebalungwile Satana su? Nya. Anka abadi basangane’shi kusumbushena bukunkushi bwa Yehowa kubebatwala ku masaku. (Kibangilo 3:16-19) Bwakinyi? Mwanda Yehowa ta mupe bantu bulungantu bwabadya kwitshibila kibuwa na kibubi abo banabene nya.—Badika Nkindji 20:24; Yeelemiya 10:23.

¹² Bi mumune na muntu atambusha ndekye. Bwadya nkafika ku mbalo yende kalolo, abitungu alonde eshinda dyabadi bamuleshe, edilondo ku bukwashi bwa twamo atulesha muntu kwende twi mu ndekye na byabamulungula nsaa yesamba na bantu abatala eshinda dya ndekye. Anka su muntu atambusha ndekye bakutwa kulonda bukunkushi bwabamupa na kubanga kutambukila mu ma mbalo oso akumina, bino mbilombene kutusha masaku akata. Nka bu uno muntu atambusha ndekye, Adame na Eeva abadi bakumine kukita myanda mu mushindo wabakumina abo banabene. Abadi basumbushene bukunkushi bw’Efile Mukulu. Bino bibadi bitushe bipeta kinyi? Mbitushe masaku akata! Kitshibilo kyabo nkibatwale abo na bana babo boso ku mulwisho na ku lufu. (Beena-Looma 5:12) Adame na Eeva ta mbapete bulungantu bwibungi p’abo kukimba bya kwisangwila kibuwa na kibubi nya. Anka, abadi bashimishe bulungantu bwa binyibinyi bubabadi bebape kwi Yehowa.

13, 14. Twi kupeta bulungantu bwa binyibinyi naminyi?

¹³ Bangi bantu abanangushena’shi mbikile buwa kwikala na bulungantu bushi na mikalo. Bino mbya binyibinyi su? Sunga byekala’shi kwikala na bulungantu akupeteshaa bantu myanda ibuwa, we mulombene kunangushena bilombene kwikala mu nsenga su ta kwi ka mwiya su nkamune? Mukanda wa The World Book Encyclopedia awamba’shi, miya ya ndumbulwilo ooso ibukopo, mwanda ayikalwilaa na kwelela bulungantu bwa bantu mikalo. Bino tabikalaa bibufule misusa yoso nya. Ngi bwakinyi atumono kwi miya ibungi, ba avocat na ba nsushi abatompo kupatulwila bantu miya na kwibalesha bya kwiyitumikila.

 ¹⁴ Yesu Kidishitu badi mupatuule mushindo watudi balombene kwikala mu bulungantu bwa binyibinyi. Bambile’shi: “Su nwalama bishima byande, nwibalondji baande eyendo. Anukawuku binyibinyi, na binyibinyi abinwikasha bantu balungantu.” (Yowano 8:31, 32) Byabya, bwa kwikala na bulungantu bwa binyibinyi, abitungu tukite bino bintu bibidi. Kya kumpala, abitungu tukumine bya binyibinyi bibabalongyeshe kwi Yesu. Kya kabidi, abitungu tufikye balongi baye. Kukita bino bintu bibidi akuketupetesha bulungantu bwa binyibinyi. Akwitupoososha ku kinyi? Yesu bambile’shi: “Akitshi milwisho mpika a milwisho.” Aye nkwamba dingi’shi: “Su Mwana eenukuula, anwikala binyibinyi bantu balungantu.”​—Yowano 8:34, 36.

15. Bwakinyi bulungantu bubabadi betulee kwi Yesu abwitwikasha mu “bulungantu bwa binyibinyi”?

¹⁵ Bulungantu bubadi Yesu mulee balongi baye bwi buwa kukila bulungantu bwabakwete kukimba kwi bantu lelo uno. Yesu pabambile’shi, “Su Mwana eenukuula, anwikala biinyibiinyi bantu balungantu,” badi esamba pabitale kupoososha bantu ku bupika bwa mulwisho, bupika bukile bukopo bwabadi bakwate bantu. Twi bapika ba mulwisho mu mushindo kinyi? Mulwisho awitutakulaa mu kukita myanda ibubi. Ngulombene kwitukutshishwa dingi bwatudya kukita myanda ibuwa yatuuku. Bino abituusha bipeta bibubi bu twinyongoshi, nkalakashi, makyenga, na lufu. (Beena-Looma 6:23) Mpoolo mutumibwa badi mupushe bi dikyenga dya kwikala bu mpika a mulwisho. (Badika Beena-Looma 7:21-25.) Byabya su abakatusha mulwisho ooso, atukapete bulungantu bwa binyibinyi bubabadi bashimishe kwi Adame na Eeva.

16. Twi kwikala mu bulungantu bwa binyibinyi naminyi?

¹⁶ Yesu pabakwile’shi, “su nwalama bishima byande” bino abilesha’shi su atukumina’shi Yesu etwikashe balungantu binyibinyi, abitungu tukite ingi myanda. Myanda kinyi? Bu byatudi bena Kidishitu belambule, twi bepele atwe banabene na kukumina kwikala na mikalo ibadi Yesu mwelele balongi baye. (Mateo 16:24) Nka bu bibabetulayile kwi Yesu, atukekala balungantu ba binyibinyi mu mafuku e kumpala patukapete myabi yoso ya mulambu wa nkuulo yaaye.

17. (a) Twi kwikala na muloo wa binyibinyi na kwiusangeela naminyi? (b) Mu mwisambo aulondo atukalongo nkinyi?

¹⁷ Bwa kwikala na muloo wa binyibinyi, abitungu tukookyele malongyesha a Yesu bu balongi baye. Su tubakitshi bino, kushi mpaka atupososhibwa ku bupika bwa mulwisho na lufu. (Badika Beena-Looma 8:1, 2, 20, 21.) Mu mwisambo aulondo, atukalongo mushindo watudi balombene kufubisha bulungantu bwatudi nabo binobino kalolo. Dingi twi balombene kutumbisha Yehowa, Efile Mukulu sha bulungantu bwa binyibinyi, bwa looso.