SARA babandile kubanduluka kubadi afubu atala mwiyilu aku n’aku. Pa mwanda wa binangu bibadi nabyo, badi akunkusha bafubi abadi abafubu ngofu na muloo ooso. Bu bibadi mukashi e bukome bwa kufuba, n’aye namu badi afubu. Banda kupwandikisha bibadi anangushena kwete kukita bu eyosha mu maasa, na kwilwankana mitanyo ibadi nayo. Pangi badi mutuule binangu byaye mu kutela mbalo ibadi isanukye ku kashibo kabo k’epema. Kano kashibo kababadi bakite na misokya ya nyema kabadi kapwe kusaabuluka pa mwanda wa kutopa mpeshi na kanya ke bukopo munda mwa bipwa bibungi, na bino bibadi abitentekyesha Sara mafuku ebungi ababadi bakite mu uno nshalelo a kufiluka filuka. Kubadi ku kyolwa ngofu, na nguba tabadi mupwe kwela kilongo. Badi mumone Abrahame * kwatuku ku namashika, ngi bwakinyi badi atala ku lupese lubadi mwende. Nsaa ibamwene mulum’aye kwete kufika, babangile kumungamunga na kifulo kyoso.

Kubadi kupwe kukila bipwa makumi kunyima kwa Abrahame kusabuka Mwela wa Efrate na kifuko kyaye na kutwela mu nsenga ya Kanaana. Sara badi mukumine kukwatshishena mulum’aye mu luno lwendo lwa kwenda mu mbalo yabashi’abauku, mwanda badi auku’shi mulum’aye e na mudimo ukata mu kulombasha kwa mpango ya Yehowa ya kutusha bekulu na mwilo wadi mukumine ngofu. Byabya, Sara badi na mudimo kinyi? Badi nkunga, na badi mupwe kulombasha bipwa 75. Badi mulombene kwiyipusha’shi, ‘Bu byandi mukashi a Abrahame, mulayilo wa Yehowa wi kulombana naminyi?’ Badi mulombene kwikala na kabingilo ka kwikalakasha sunga kwikala na kisukusuku kya kumona kulombana kwa uno mulayilo.

Ingi nsaa n’atwe namu twi kwiyipusha mafuku aakalombana milayilo y’Efile Mukulu. Ingi nsa atushimisha lwishiko, bikishekishe nsaa yatutengyela kulombana kwa mwanda watudi bakumine ngofu. Lukumino lwi bukopo lwa uno mwana mukashi ndulombene kwitulongyesha kinyi?

Kino kifuko kibadi kiki’akikatuka mu kwaluka ku Ejiipitu kubabadi bende. (Kibangilo 13:1-4) Babadi bashale mu myengye ya ku lupese lwa kutunduka nguba kwa Betele, sunga Luze bu bibabadi abekwitanyina kwi bena Kanaana. Nsaa ibadi ku ino myengye, Sara badi mulombene kumona kipindji kikata kya Nsenga ya mulayilo. Mubadi misoko ya bena Kanaana, na mashinda aende ku angi maumbo e kula. Byabya, mu bino bibundji byoso bibadi amono, ta kwi kibundji su nkimune kibadi bu kibundji kya butandwa kya Sara nya. Badi mukudile mu Ure, kibundji kikata kya mu Mesopotami kubadi akutungu kutambuka lwendo lwa bilometre 1900 bwa nkekufika. Mu kino kibundji ngi mubadi mulekye bakwabo, bantu babadi akitshi nabo busunga na ma makashinyi aabo, nshibo yabo ibuwa i na mutondo na midimba i bukopo, pangi mubadi mpa na milonda ya meema! Na dingi, su Sara badya kutala ku lupese lwa kutunduka nguba na kinyongwa, na kulakila nshalelo ebuwa a mu kibundji kyabo kya butandwa, tatubadya kuuka Sara bu mwana mukashi mufule Efile Mukulu nya.

Banda kutala bino bibakwile Mpoolo mutumibwa takudi bipwa bifikye ku 2 000. Pabadi akula pabitale lukumino lwa Sara na lwa Abrahame, bambile’shi: ‘Su babeekeele mu kinangu na dyaadya [eumbo] dibaabakatukile, babaady’a kwikala na lukalo lwa kwimwaluka.’ (Beena-Ebelu 11:8, 11, 15) Sara na Abrahame tababadi abalakila bintu bibabalekyele kunyima nya. Su babadya  kwikala na bino binangu, abadya kwata kitshibilo kya kwalukila mu eumbo dyabo. Su abadya kwalukila mu Ure, abadya kukutwa kupeta mwabi ukata ubabadi bebape kwi Yehowa. Kushi mpaka, abadya kushimina mu binangu bya bantu pamutwe pa kwikala bileshesho bibuwa bya bu bantu basha lukumino bikume ku mashimba a bantu bebungi.

Pamutwe pa kutala ku bintu bishale kunyima, Sara badi atala kumpala. Ngi bwakinyi badi mutungunukye na kukwatshishena mulum’aye mu mafuku ababadi bashale mu ino nsenga, badi amukwasha bwa kwibaka tushibo twa mapema, kwenda na nyema mwishinda, na kushala mu angi ma mbalo. Badi munyingile nkalakashi na kushintuluka kwa nshalelo. Yehowa badi mulungule Abrahame dingi bwa mulayilo waye​—anka tabadi muteemune Sara nya!​—Kibangilo 13:14-17; 15:5-7.

Kunyima, Sara batshile kitshibilo kya kulungula Abrahame mpàngo ibadi mwate mwishimba dyaye. Banda kupwandikisha bibadi na kinyongwa nsaa ibadi mwakule’shi: “Ngiwu Yehowa munkande kutanda.” Kunyima batekyele mulum’aye bwadya kutanda bana na Hagaare mpika aaye mukashi. We kwela binangu mushindo ubadi Sara mwinyongole nsaa ibadi mulungule mulum’aye uno mwanda su? Lelo uno, mbilombene kwikala bu mwanda upya kwatudi, anka mu aa mafuku bantu bebungi babadi abaata mukashi a kabidi, sunga ekupi, bwabadya kutanda mwana mulombene kwikala mpyanyi. * Sara badi apwandikisha’shi mu uno ngi mushindo aukalombana mpàngo y’Efile Mukulu ya kutusha mwilo ku bekulu ba Abrahame su? Sunga byekala naminyi, badi mukumine kwisumina myanda ikata. Abrahame bakitshine naminyi? Atubadika’shi ‘badi mukumine kinangu kya Sara.’​—Kibangilo 16:1-3.

Uno mwanda aulesha’shi Yehowa ngi batumine Sara bwadya kulungula Abrahame bino su? Nya. Anka, bino bibadi mwakule abipushika kalolo’shi mbinangu bya bantu. Badi apwandikisha’shi Efile Mukulu ngi mumwikashe bu nkunga, na tabadi auku bingi bya kukita nya. Kunyima, bino bibadi mwakule bibadi bimupeteshe aye nabene twinyongoshi na nkalakashi. Na dingi, bino bibadi mwakule bibadi abilesha’shi te na kinangu kya kukimba penda buwa bwaye’ye nabene nya. Mu uno ndumbulwilo mwi bantu abatulu buwa bwabo kumpala kwa ingi myanda yooso, kinangu kya Sara kya kwituula pa mbalo ya bangi takitukemesha su? Su tubakumina kutula kulombana kwa mpàngo y’Efile Mukulu kumpala kwa buwa bwetu’twe banabene, atwambula lukumino lwa Sara.

Kunyima kwa mafuku apeela, Hagaare bapetele eyimi dya Abrahame. Pangi badi apwandikisha’shi eyimi dyaye adimwikasha na muulo kukila Sara, ngi bwakinyi Hagaare babangile kubepuula nfumwaye mukashi. Uno mwanda ubadi winyongoshe Sara ngofu pa mwanda wa bu nkunga bwaye! Ku matalwa a Abrahame na ku bukwashi bw’Efile Mukulu, Sara banyookyele Hagaare. Hagaare batandile mwana mulume Ismaele, akupu  kubakidile bipwa ekumi. (Kibangilo 16:4-9, 16) Mu mafuku abalondele, abalesha’shi abapetele mukandu aufiki kwi Yehowa pabadi Sara na bipwa 89, Abrahame namu badi na bipwa 99. Abapetele mukandu ubadi wibakemeshe ngofu!

Dingi, uno mususa Yehowa balayile kuuku’aye Abrahame’shi Akafiimisha lutando lwaye. Uno musango Efile Mukulu badi mushintule eshina dyaye Abrahame. Kumpala kwa papa, abadi abamwitanyina bu Abram. Anka kunyima Yehowa bamupeele eshina dya bu Abrahame, adipushisha’shi “Nshe-kisaka kya miilo.” Na dingi uno ndjo musango wa kumpala ubabadi bateemune Sara kwi Yehowa. Badi mushintuule eshina dyaye dya bu Sarai, adipushisha pangi’shi “Sha tuleo,” na kumuudika bu Sara eshina dyatudi baubile kumwitanyina. Eshina Sara adipushisha kinyi? Adipushisha’shi “Ndalaamumba”! Yehowa badi mupatuule bwakinyi badi mupe uno mwana mukashi aadi mufule dino eshina. Bambile’shi: “Naamusampa dingi nakupeela kwadi mpa na mwana mulume. Naamusampa, atanda bisamba; milopwe ya miilo ayituukila kwadi.”​—Kibangilo 17:5, 15, 16.

Mulayilo wa Yehowa wa kutuusha kekulu akapetesha bantu ba miilo yooso myabi ubadi na kya kulombena kukidila ku mwana mulume a Sara! Eshina dibabadi bape uno mwana kwi Efile Mukulu dya bu Isaake, adipushisha’shi “Tusepo.” Mususa wa kumpala ubapushishe Abrahame mpango ya Yehowa ya kwelela Sara myabi pa kumupa mwana, ‘beyelele mpala paashi, anye nkusepa.’ (Kibangilo 17:17) Badi mukaanye na kupusha muloo wibungi. (Beena-Looma 4:19, 20) Twi kwamba naminyi pabitale Sara?

Kunyima kwa kapindji kapeela, bantu benyi basatu abafikile pa kashibo ka mapema ka Abrahame. Kubadi kaanya ke bukopo dyadya efuku, anka uno mulume na mukashi babadi bantu bapwe kununupa abakitshine bukopo bwabo boso bwa kukuukila bano bantu benyi. Abrahame balungwile Sara’shi: “Soba lubilo bipimo bisatu bya bukula pa bukula, okite tukate!” Mu aa mafuku kukuukila bantu benyi kubadi akutungu myanda ibungi. Abrahame ta mutadile nka penda mukashi aaye bwa’shi akite midimo yoso nya; bayile akakwata na kwipaa mwana a ngome mulume na kumusaa bwa’shi batushe bya kudya na bya kutoma bibungi. (Kibangilo 18:1-8) Bano “bantu” abafikile mba mwikeyilu ba Yehowa! Mpoolo mutumibwa badi na uno mwanda mu binangu nsaa ibafundile’shi: “Tanulubanga kupokyeela bantu, mwanda, pa mwanda wako bangi babapokyeele miikeyilu kushi’bo kuuka.” (Beena-Ebelu 13:2) Obe namu we kwambula kileshesho kibuwa kyabadi betulekyele kwi Abrahame na Sara pabitale kupokyela benyi su?

Pabadi umune a ku ba mwikeyilu mulungule Abrahame pabitale mulayilo w’Efile Mukulu wa’shi Sara akatanda mwana mulume, Sara badi mwimane pasha pa kashibo k’epema na badi ateemesha. Mwanda wa’shi atanda mwana mu bununu bwaye ubadi umukume kwishimba na kwiumona bu mwanda wi bukopo. Ngi bwakinyi bakutshilwe bya kulama tusepo twaye—babangile kwisepa aye nabene, na kwakula’shi: “Byandi bino ne mulombene dingi kutanda’nyi? Dingi a kwande taadi mmununu bibi.” Mwikeyilu badi muludikye binangu bya Sara na luno lukonko lwi na muulo, ‘Kwi [kintu] kikile bukata kwi Yehowa?’ Sara babangile kupusha moo, akimba bya kwipaasha, na bino bibakitshine tabibadi bubi nya. Bakwile musango umune’shi: “Ntshi musepe!” Mwikeyilu namu bamwalulwile’shi: “Oolo! We musepe binyibinyi.”​—Kibangilo 18:9-15.

Tuno tusepo twa Sara atulesha’shi badi mukutwe lukumino su? Ta mbyabya nya. Bible akula’shi: “Ku lukumiino, Sara namu kushii kubadika bununu bwaye, bapetele bukome bwa kupeta twikulu, mwanda badi muukye’shi Yawa mulee nyi nsha-kishima.” (Beena-Ebelu 11:11) Sara badi auku Yehowa kalolo; badi auku’shi mulombene kulombasha milayilo yaye yoso. Nnanyi a kwatudi shi na lukalo lwa kwikala na lukumino lwi bino? Bibuwa tuukye Efile Mukulu sha Bible kalolo. Su tubakitshi byabya, atukamono’shi Sara badi na kabingilo ka kwikala na luno lukumino lubadi nalo. Yehowa e na kishima na lulamato binyibinyi na akalombasha milayilo yaye yoso​—ingi nsaa mulombene kwiyilombasha mu kipaso akitukemesha sunga akitusepesha ngofu!

Sara pabadi na bipwa 90, bamwene kulombana kwa mwanda ubadi atengyela mu muwa waye. Badi mutandile mulum’aye aadi mufule mwana mulume. Pano mulum’aye badi mupwe kulombasha bipwa lukama! Abrahame baudikile mwan’aye bu Isaake, sunga bu “Tusepo,” nka bu bibamulungwile Efile Mukulu. Twi  kupwandikisha’shi Sara badi mukookye, kadi badi amungamunga nsaa ibadi mwakule’shi: “Efile Mukulu bampa kya kunsepesha! Ooso apusha uno mwanda wande asepe.” (Kibangilo 21:6) Kino kya buntu kibabamupeele kwi Yehowa mu kilengyeleshi kibadi kisangashe Sara munda mwa mafuku a muwa waye oso. Anka, kibadi kimupeteshe bushito bukata.

Isaake pabalombeshe bipwa bitano, abakitshine musangelo wa kulekyesha mwana koomwa. Anka ta mbantu boso abadi na muloo nya. Atubadika’shi Sara “nkumona” mwanda wibubi. Ismaele, mwana a Hagaare, badi mupwe kulombasha bipwa 19, badi asengye Isaake. Bino tabibadi bu penda maasha abadi aasha naye nya. Mpoolo mutumibwa badi muyookyelwe kunyima kwa bipwa bwadya kwitanyina uno mwikelo wa Ismaele bu kubingwabingwa. Sara bamwene uno mwanda kalolo nka bu bibaudi: ubadi mwanda ulombene kukyengyesha mwan’aye ngofu. Sara badi auku’shi Isaake tabadi na muulo nka penda mwanda mmwan’aye nya; badi na mudimo ukata wa kukita mu kulombana kwa mpàngo ya Yehowa. Ngi bwakinyi badi munyingye eshimba na kulungula Abrahame myanda yoso patoka. Bamulungwile bwadya kubinga Hagaare na Ismaele.​—Kibangilo 21:8-10; Beena-Ngalatea 4:22, 23, 29.

Abrahame bakitshine naminyi? Atubadika’shi: “Uno mwaku nkufiitshisha Abrahame munda ngofu.” Badi asankila Ismaele, na dingi tabadi mulombene kutwesha lusa lwa bu nambutwile mu uno mwnada nya. Anka, Yehowa badi amono mwanda oso kalolo, ngi bwakinyi badi mwele dyaye eyi mu uno mwanda. Atubadika bino: “Ank’Efile Mukulu nkumulungula’shi: ‘Tofiitanga munda pa mwanda wa nsongwalume na wa mufubi oobe mukashi. Teemesha kyooso akikulungula Sara, mwanda kwi Isaake ngi akwatshila kifuko eshina dyoobe.’” Yehowa badi mushinkamishe Abrahame’shi Hagaare na mwan’aye abakapete bintu byoso byabadi nabyo lukalo. Abrahame muntu sha lulamato badi mutumikile ano mayi.​—Kibangilo 21:11-14.

Sara badi mukashi ebuwa kwi Abrahame, mukwashi mumulombene. Tabadi alungula mulum’aye penda myanda ayimusankisha nya. Nsaa ibadi Sara amono mwanda ulombene kukalakasha kifuko kyabo sunga myanda yabo ya mu mafuku aafiki, badi alungula mulum’aye na kanemo kooso. Kuno kwakula kwaye kwa myanda bu byayidi ta twi balombene kwikumona bu kukutwa kwa bukalanga nya. Mwanda, Mpyeele mutumibwa baadi mwibakile, badi mutemune Sara bu kileshesho kibuwa kya bu mukashi badi na kaneemo kakata kwi mulum’aye. (1 Beena-Kodinda 9:5; 1 Mpyeele 3:5, 6) Mu binyibinyi, su Sara badya kuumina pa uno mwanda, badya kukutwa kaneemo kwi Abrahame, mwanda aye na kifuko kyaye kyoso kishima abadya kushimisha kintu kikata. Na kifulo kyoso Sara badi mwakule myanda ibadi ayitungu kwakula.

Bakashi bebungi abataa kileshsho kya Sara na muulo. Abalongo kwadi kipaso kya kwisamba na balume babo kalolo na kanemo koso. Bamo bakashi abakuminaa mpa na’shi, Yehowa ekale ebakitshina myanda mu kipaso kibadi mukitshine Sara. Sunga mbyabya, abalongo kwi Sara bya kwikala na lukumino, kifulo, na lwishinko.

Sunga mbibabadi betanyine uno mwana mukashi bu “Ndalamumba” kwi Yehowa nabene, Sara ta mukumine bwa’shi bekale abamukitshina myanda bu nfumu nya. Ta twi balombene kukema pa kumona’shi nsaa ibafwile Sara na bipwa 127, “Abrahame badidile maalo a [Sara] bikata.” * (Kibangilo 23:1, 2, EEM) Badi mushimishe “Ndalamumba” aaye. Kushi mpaka, mpa na Yehowa Efile Mukulu badi mwinyongole bwa lufu lwa uno mukashi sha lukumino lwi bukopo—na e na lukalo lwa kumubusha mu mpaladiso pa nsenga. Myanda ibuwa na muwa wa ikalaika abitengyela Sara mu mafuku aafiki​—na baba boso abambula lukumino lwaye.​—Yowano 5:28, 29.