Sunga bantu balongie tulasa tuibungi abamba’shi maalo aakitshikaa mu bipindi na bipindi kampanda, muntu ooso e na biaye biakishaa maalo. Abikitshi bangi pa maalo abilesha’shi ta be na kenyongoshi bi bangi sunga’shi bakuete kukatusha bi kuishimba. Nnabio su? Nya. Eyendo’shi kukumiina maalo na kuiadila kui kukuasha muntu buadia kupetuula bukome, takui penda “mushindo wibuwa” umune wa kudila maalo nya. Bioso mbitale kipikua, bu muntu, na mianda yaadi mumone mu nshalelo, mpa na kibafuisha lufu.

Mutu mufuishe pangi mmulombeene kukutua kuuka akimukitshikila kunyima kua maalo. Anka mmulombeene kuilumbuula bua kumona bia kukila na nkalakashi sunga ingi mianda ayifuilaa bantu be na maalo. Banda kutala ino ipeela:

Kukutua kua kuuka kia kukita. We mulombeene kudila yawa baafu ngofu, kuikala na lukaalo luaye ngofu, na ingi nsaa kenyongoshi akakufila musango umune. Kutentekiesha yawa muntu sunga kumuloota nkulombeene kuibuesha dingi kenyongoshi. Anka misango ibungi binangu bia muntu abimupalakanaa na apela kukumiina kuabamulungula’shi kampanda baafu. Mungi muana mukashi abetamina bu Tiina atentekiesha bibaadi mupushe pabafuile mulume aaye, Timo lufu lua kimpulunkamba, amba’shi: “Kumpala naadi mushaale nka bu nkishi. Ntshinaadi nobesha sunga kudila nya. Bibaadi binkile bukopo; ingi nsaa mpa na muwa ubaadi aunkoboka. Ntshinaadi nakumina’shi muanda wi bino ubakitshika.”

Muntu e kubanga kuikalakasha, kukuata nsungu, sunga kuitopeka. Ivan amba’shi: “Ingi nsaa kunyima kua lufu lua muan’etu Eric baadi na bipua 24, ami na mukashi ande Yolanda tubaadi atupusha nsungu ikile! Bibaadi bitukaanyishe muanda tatuikalaa na kiubishi kua kukuata nsungu bukidi nya. Tubaadi dingi atuitopeka na kuiyipusha su kui kintu kiatushii bakite bua kupaasha muan’etu.” Alejandro baadi dingi etopeka pabaadi mukashi aaye mufue kunyima kua kuisha na maladi, amba’shi: “Kumpala, naadi namba’shi su Efile Mukulu batadiila bua’shi nkiengie bino, abilesha’shi ne muntu ebubi. Kunyima napushishe bubi muanda bibaadi nka bu’shi nkuete kutopeka Efile Mukulu.” Kostas atuisambilanga mu muisambo ubashaala, amba bino: “ Naadi mpa na nafiitshila Sophia munda muanda baafu. Kunyima namuene’shi t’abitungu’shi ngikale na nangushena biabia nya. Muanda kilema takibaadi kiaye nya.”

Kuluila kua ngielelo a binangu. Mungi muntu e kubanga kukutua kuikala ele binangu kalolo. Bu kileshesho, muntu mmulombeene kupuandikisha’shi bapusha eyi dia mufue, bamukumu, sunga kumumona. Mungi namu e kukutua kufukamisha binangu biaye mpa na kubanga kuluba ingi mianda. Tiina amba’shi: “Ne kuikala ingi nsaa nesamba na muntu; n’asamuka musango umune binangu tabidi kungi! Naadi nanangushena lufu lua Timo. Abikalakashaa ngofu nsaa yoshotuulu binangu pamune.”

Lukalo lua kuikala kula na bantu. Muntu e na maalo mmulombeene kuikala na nsungu ibungi na kuipusha bu shi na mbalo munkatshi mua bangi bantu. Kostas amba’shi: “Su tui bashaale pamune na bakuetu, na bakashi baabo naadi nepusha nka bu’shi ntshi na mbalo panka nya. Anka, naadi nepusha dingi biabia nsaa yandi pamune na bantu be bukupi.” Yolanda, mukashi a Ivan, amba’shi: “Naadi napusha bubi su ne mushaale na bantu abediladila bua tu mianda tupeela nsaa yanetupuandikisha na mianda yatudi bafumankane nayo! Dingi naadi napusha bubi su bantu abetulondela mianda ya bana baabo. Ntshinaadi nebapushiisha kiutu nya kadi miisambo yaabo ibaadi ayinkalakasha. Ami na mulume ande tubaadi atuuku’shi nyi abikalaa nshalelo, anka tatubaadi na luishinko bua kuibateemesha.”

Nkalakashi ya ku mbidi. Bangi bantu abakutuaa nsala, abanyanaa, sunga kukutua kua tulo. Aaron alondo kibaadi kimukitshikile kipua kimune kunyima kua lufu lua nshaye. Amba’shi: “Tulo tubaadi atuntshibika. Naadi nabuuku nka mu yaaya nsaa imune bufuku booso na, nabanga kutentekiesha lufu lua Papa.”

Alejandro atentekiesha’shi baadi na nkalakashi ya ku mbidi yashibaadi auku kuayifiki: “Naadi muimonene na munganga misango ibungi, anka baadi andungula’shi tue na mukukmbo. Naadi napuandikisha’shi kinyongua kinaadi nakio nyi kibaadi akinkutshishua kuipusha biya.” Ku nfudiilo yaaya nkalakashi ibapuile. Sunga mbiabia, kitshibilo kia Alejandro kia kukemonena na munganga kibaadi kibuwa. Kinyongua akikalaa nakio muntu nsaa yafuisha, nkilombeene kukutshishua bua kulua na mukumbo, kutuusha mukumbo wikele ufuame, sunga kumupa mukumbo washikeele nao.

Kukutua mushindo wa kukita mianda i na muulo. Ivan atentekiesha’shi: “Kunyima kua lufu lua Eric bibaadi abitungu’shi tulugule bakuetu, ba kuuku, mpa na bangi bantu, kileshesho bu mukata aaye a mudimo na sha nshibo ibaadi afutshila. Kubaadi dingi mikanda ibungi ya mbulamatadi ibaadi ayitungu’shi tuushe. Bibaadi abitungu’shi tufungule bintu bia Eric bioso. Bibaadi abitungu’shi tukite ino mianda yooso mu kipungo kiatudi bakookie ku mbidi na mu binangu.”

Kui bangi bantu abenyongolaa ngofu, nsaa y’abitungu’shi bakite mianda ayikitanga yawa muntu baapu kufua. Bino nyi bibaadi bifuile Tiina. Amba’shi: “Timo baadi atala abiende mianda ya makuta etu ku banke mpa na ingi mianda. Binobino ami nyi e na buabua bushito, bino mbintuadile nkalakashi ibungi. Naadi neyipusha’shi noobesha kukita ino mianda yooso kalolo su?”

Mianda yatubakatuka mu kuleesha ayishinkamisha’shi, abikalaa bukopo bua kumona bia kupudisha kenyongoshi. Kiatudia kuuka nkino, dikienga adikalaa nadio muntu nsaa y’afuisha mukuabo sunga kuuku a p’eshimba di kuikala dikile bukopo; anka kuikala mupue kuuka ino mianda kumpala kua nsaa nkulombeene kukuasha muntu buadia kunyingiila kinyongua kiaye. Tutentekieshe’shi ta mmuntu ooso afumankanaa na ino mianda yooso nya. Kukatusha biabia muntu e na kinyongua, eshimba diaye ndilombeene kumubatama su auku’shi kinyongua ki’atupushaa p’atufuisha taki bubi nya.

Kilombeene kukitshika: Kinyongua ki bukopo akikalaa nakio muntu t’akishalaa bua looso nya. Ta nkuamba’shi kenyongoshi kooso akapuiyaa, na muntu abanga kuluba mukuabo sunga kuuku aaye mufue nya. Eyendo’shi kinyongua ki bukopo akikalaa nakio muntu akipeelaa kapeelakapeela. Nkilombeene kubuuka dingi su “botentekiesha” yawa muntu musango umune efuku dibafuile sunga efuku di’eyibakishi diaye. Ku nfudiilo a bioso bangi bantu abalekaa kukamba kuikalakasha na kubanguula midimo y’abakitanga kuifuku n’efuku. Abikitshikaa su ba kuuku sunga bakuabo na muntu abamukuatshishena na kumukitshina mianda ayimunyingisha.

Abifudiila mafuku kinyi? Bua bangi, mbalombeene kubanga kuipusha biya kunyima kua mieshi. Kadi bantu bebungi bi kuibaata sunga kipua kishima sunga bibidi bua’shi bepushe biya. Kui mpa na bangi balombeene kukisha mafuku akile bungi dingi. * Alejadro amba’shi: “Ne mupue bipua peepi bisatu na kinyongua kinaadi nakio.”

Ikala na luishinko. Tuekalakashanga bua malooba, kita mupunda bukome boobe, tolubanga dingi’shi kinyongua akipushaa muntu p’afuisha mukuabo sunga kuuku aaye a p’eshimba t’akishalaa bua looso nya. Anka kui mianda yodia kukita bua kupeelesha kenyongoshi na bua’shi takayishanga su?