1, 2. (a) Nkalakasho kinyi yabafumankanaa nayo kwi bifuko bibungi, na nkonko kinyi yayituusha? (b) Mushindo kinyi ulombeene baledi na bana kwilumbuula bwa nkalakasho ilombeene kutuuka apashintuluka myanda?

MUNTU mmulombeene kwinyongola nsaa yapusha shi baledi baaye tabakii dingi na bukome bwa kwikitshina myanda na kupudisha nkalo yaabo abo banabeene bu bibaabadi abekitshina nya. We mulombeene kupusha pangi shi nshobe sunga nyino’be mmupone atshokoka kifuka, binangu bikwete kumupalakana na kwete kumbakana, sunga shi mbamukwate na mukumbo wi bukopo. Bino mbilombeene kutuusha ungi mwanda. Mbilombeene kwikala bukopo kwi muntu mununu bwa kukumiina shi binobino te na mushindo wa kwikitshina ingi myanda aye nabeene nya. (Yob. 14:1) Nkinyi akitungu kukita? Mushindo kinyi autungu kwibalama?

² Ungi mwisambo pabitale mushindo wa kulama bantu banunu ubaadi uleshe shi: “Sunga byekala bukopo bwa kwisamba pabitale bununu, beena kifuko abesamba pabitale mushindo wa kwibakwasha na abaata kitshibilo kimune kumpala abekala belumbuule bwa kupudisha mwanda ooso ukumbeene kutuuka.” Atukyebe kumona shi kwisamba mu uno mushindo kwi na muulo su atushinguula shi nkalakasho ayifiki ku bununu takwi muntu mulombeene kwiyisuuka. Nyi bwakinyi abitungu twikale belumbuule na kwata bitshibilo kumpala kwa nsaa. Tubande kutala  mushindo ulombeene beena kifuko kwisamba bwa kwilumbuula pabitale mushindo wa kupudisha nkalakasho kampanda ilombeene kutuuka.

3. Bifuko mbilombeene kwikala na lukalo lwa kukita kinyi nsaa i baledi abaapu kununupa be na lukalo lwa bukwashi? (Tala kifwatulo ki ku mbangilo kwa mwisambo.)

³ Kwi mafuku aekalaa bantu banunu booso bakutwe mushindo wa kwikitshina myanda abo banabeene; yaaya nsaa be na lukalo lwa muntu a kwibakwasha. (Badika Mulungudi 12:1-7.) Nsaa i baledi bapwe kununupa tabakii na mushindo wa kwikitshina ingi myanda, abo na bana baabo bakulu abitungu baate kitshibilo pamune pabitale mushindo kampanda ubofule wa kwibakwasha. Mbikile buwa kifuko kyebunga pamune bwa kwisamba pabitale mushindo wa kutumika pamune, myanda ayitungu kukita, na mushindo wa kwiyikita. Beena kifuko booso, bikishekishe baledi, abitungu baleshe bi binangu byabo patooka na kwisamba mwanda mu mushindo ulombane. Mbalombeene kwisamba su abitungu shi baledi bashaale mu nshibo yaabo, anka bekale abatungunuka na kufika mu kwibakwashila kwakwa. * Sunga shi, mbalombeene kwisamba kilombeene kukita muntu ooso muyiile ngobesha yaaye bwa kukwasha baledi abapu kununupa. (Mye. 24:6) Bu kileshesho, bangi mbalombeene kwikala na mushindo wa kwibalama kwifuku n’efuku, bangi namu na mushindo wa kutuusha penda makuta. Abitungu shi muntu ooso aukye mudimo waaye, kadi wawa mudimo wi kushintuluka ingi nsaa kunyima kwa mafuku na kwi kwikala lukalo lwa shi ungi muntu akite mudimo wa mungi.

4. Nkunyi kulombeene beena kifuko kupeta bukwashi?

⁴ Pobanga kwibakwasha, etatshishe bwa kuuka kalolo nkalakasho inayo baledi boobe. Su umune a kwabadi e na mukumbo ushy’aupwiyaa, etatshishe bwa kuuka su kwi bukwashi kampanda bwanudi balombeene kutengyela. (Mye. 1:5) Otale ma biro a mbulamatadi aatalaa myanda ya kukwasha bantu banunu su abikitshikaa mbalo yanudi. Otale dingi su kwi bukwashi bwabapeyaa bantu bwa kubofusha mudimo wenu. Myanda ilombeene kushintuluka mu kifuko ngilombeene nkufwishila nkalakasho yoshikeele mutuule mu binangu​—we mulombeeene kwipusha bu shii na muulo, kwinyongola, sunga kutupakasha myanda. Abitungu kwisamba na kuuk’oobe a p’eshimba myanda yoodi nayo. Kintu kikile byooso, lungula Yehowa myanda i mwishimba dyoobe. Mukumbeene nkupa butaale mwishimba bwa kupudisha lukalakasho looso.​—Mis. 55:22; Mye. 24:10; Fid. 4:6, 7.

5. Bwakinyi bibuwa kukimba bya kuuka kumpala myanda itale mishindo ilekeenelekeene ya kulama mununu?

⁵ Bangi bantu abapu kukula na bifuko byaabo abakimbaa kumpala bwa kuuka myanda ya muulo pabitale mishindo ilekeenelekeene ya kulama bano abaapu kununupa​—bu kileshesho pabitale kulama muledi ku nshibo ya mwana aaye mulume sunga mukashi, kumutuula mu mbalo yabalaminaa bantu banunu, sunga kukita mu ungi mushindo muyiile byabakitaa mbalo yabadi bashaale. Abakyebe kumona ‘makyenga na mpombo’ abifiki na kwilumbuula kumpala. (Mis. 90:10) Bifuko byooso tabilumbuulaa kumpala nya, byabya nsaa ayituuku nkalakasho kampanda byabya bifuko bi na kya kwata bitshibilo bi bukopo lubilolubilo. Ungi muntu sha binangu balesheshe shi: “Ino nyi nsaa ikile bubi ya kwata kitshibilo ki byabya.” Mu yaaya nsaa yabakitshi myanda lubilolubilo, beena kifuko mbalombeene kwikala na binangu bipalakane na kwikutwena. Anka, kwilumbuula kumpala kwa nsaa, akukwasha bwashi takwikalanga lukalakasho lukile bukata sunga byekala abitungu kushintuula ingi myanda.​—Mye. 20:18.

6. Kwisamba pabitale mbalo ayitungu kulama bantu abapu kununupa nkukumbeene kukwasha baledi na bana baabo mushindo kinyi?

⁶ Nwi balombeene kumona bu bi bukopo kwisamba na baledi benu pabitale mbalo ayitungu shi bakashaale sunga nsaa ayitungu kushintuula ingi myanda. Anka, bebungi mbasangane shi ino miisambo ngibakwashe kunyima kwa mafuku. Bwakinyi? Mwanda abaadi besambe kalolo pabitale mushindo wa kupudisha nkalakasho, kwiteemeshena na kwata bitshibilo kumpala kwa’shi nkalakasho ituukye. Mbasangane shi kwishintushena binangu mu wawa mushindo, na kukita myanda na kifulo  na kalolo, nkwibakwashe bwa kwata bitshibilo kushi lukalakasho. Sunga nsaa i bantu banunu abakumiina kushaala pabwabo na kwikitshina myanda, abitungu shi besambe na bana baabo pabitale bukwashi bwabadi bakumbeene kwikala nabo lukalo su kubatuuku lukalakasho kampanda.

7, 8. Myanda kinyi ayitungu shi beena kifuko besambe, na mbwakinyi?

⁷ Anwe baledi, nsaa yanwisamba, lungulayi bana benu kyanukumiina, nwibalungule pafudiile ngobesha yenu pabitale makuta, na mushindo wanukumiina kushaala panununupa. Byabya mbilombeene kwibapa mushindo wa kwata bitshibilo bibuwa su mu mafuku kampanda tanwi na dingi mushindo wa kwibyata. Eyendo shi abakyebe kuneemeka mayi enu na kukita mwabo mooso bwashi nwikale abekitshina myanda anwe banabeene su kwi mushindo. (Ef. 6:2-4) Bu kileshesho, anukulupila kushaala ku nshibo ya mwanenu na kifuko kyaaye su nwi na lukalo lwa kingi kintu kampanda? Ikalayi na binangu bibuwa na nushinguule shi booso ta mbalombeene kumona myanda bu byanwiyimono nya, na ta mbibofule bwashi booso bwenu​—baledi sunga bana—​nushintuule binangu byenu nya.

⁸ Abitungu booso bashinguule shi kwisamba pamune na kwilumbuula kumpala nkulombeene kukwasha bwa kusuuka nkalakasho ibungi. (Mye. 15:22) Bino mbitale kwisamba pabitale bukwashi bwa bwanga na byanukumiina kubukiibwa. Nsaa yanwisamba pabitale bukome bwa mbidi, nwibalombeene kutaluula ino myanda: Mayele a kubaala na kubuka aatumika na mase a muntu, tuntu tupeela twi mu mase, na bitshibilo bitale nfudiilo a muwa wa muntu, bwashi beena kifuko baukye kumpala kyokumiina pabitale myanda ya kwibukisha. Muntu ooso e na matalwa a kuuka pabitale ino myanda yooso, mmulombeene kupela sunga kukumiina mushindo wabakyebe kumubuka. Mukanda utale mushindo wa kumubuka, ngulombeene kulesha abikumiina muntu pabitale uno mwanda. Kusangula muntu mulombeene kwata kitshibilo pa mbalo yoobe (su abikitshikaa mbalo yanudi) nkulombeene kukwasha muntu kampanda oodi mukulupile bwadya nkwatshila bitshibilo bibuwa su abitungu. Bantu banunu, baaba abebakwasha, na bantu babadi basangule bwa kwatshila banunu kitshibilo abitungu bekale na ma kopi a mikanda itale ino myanda yooso. Bangi bantu banunu abasangishaa ma kopi a ino mikanda na ma kopi a mikanda ayilesha kyabakyebe pabitale bupyanyi bwa bintu byabo na ingi mikanda ya muulo pabitale asiranse, mikanda itale makuta, ingi mikanda ayimupa matalwa kampanda kwi mbulamatadi, mpa na ingi yooso.

9, 10. Myanda kinyi ikumbeene kushintuluka kwi banunu na kushintuula mushindo wa kwibakwasha?

⁹ Misusa ibungi, baledi na bana abakumiinaa shi baledi pabanunupa bekale abekitshina myanda muyiile ngobesha yabo na mushindo wabadi nao. Mbalombeene kobesha kwiteekyela, kwitumpila bilamba, kutoma manga, na kwisamba kushi lukalakasho. Byabya, abalungula bana baabo bwashi tabakambanga kwikalakasha bwa nshalelo abo a kwifuku n’efuku. Kunyima kwa mafuku, su baledi bakakutwa bukome, pangi ta be na mushindo wa kwiudila bintu, sunga shi ababanga kushimisha binangu, bana be na kya kukwasha mu yaaya nsaa.

¹⁰ Kilwankanyi, mikumbo ya binangu, kwilwishisha mu bilamba, mikumbo ya matwi, meso sunga kukutwa kwa kulamiina myanda mbikumbeene  kufika pa mwanda wa bununu; kadi bino byooso mbilombeene kubukibwa. Bibuwa kukimba bukwashi bwa munganga bukidi su mwanda wi bino ubatuuku. Bana ndjo balombeene kwata mpàngo ya kwenda mu kutala munganga. Ingi nsaa mbalombeene kubanga kukita myanda ibaadi baledi abo banabeene abekitshina kumpala. Bwa kwibakwasha kalolo, bana mbalombeene kubanga kwibakwila, kwibafundjila mikanda, kwibatambwiisha motoka, na ingi midimo yooso.​—Mye. 3:27.

11. Nkinyi kyanudi balombeene kukita bwashi nkalakasho ayifiki pa mwanda wa myanda ayishintuluka tayikambanga bungi?

¹¹ Su takwi mushindo wa kupudisha myanda i nayo baledi benu, nwi balombeene kushintuula ingi myanda pabitale mushindo wa kwibakwasha na mbalo yabadya kushaala. Su myanda ibashintuluka ngipeela, abikala bibofule bwa kushintuula mushindo wa kwibakwasha. Su nwi bashalele kula na baledi benu, nwi kwisamba na Temwe kampanda sunga mwikungishanyi umune bwashi ekale akidila kwabadi efuku dyooso bwa nkwinukisha byabadi. Be na lukalo lwa penda muntu akwibateekyela na kwibalumbulwila nshibo su? Kulumbuula nshibo mu ungi mushindo nkulombeene kwibakwasha bwabadya kwikala abatambuka mwanka, kwitumpa sunga kukita ingi myanda kushii lukalakasho su? Pangi baledi bapwe kununupa abakumiinaa kutungunuka na kwikitshina myanda abakumiina bukwashi bwa muntu akwikala afiki mu kwibalama. Byabya, su ta mbalombeene kwikala biya pabadi bupenka bwabo, mbilombeene kwikala buwa kwibakimbila muntu a kwikala nabo nsaa yooso. Mwanda ooso ulombeene kutuuka, kimbayi su mbalo yanudi kwi bantu abikitaa yaaya midimo. *​—Badika Myeele 21:5.

12, 13. Mushindo kinyi ulombeene bana bapwe kukula bashaleele kula na baledi baabo kutungunuka na kwibanemeka na kwibakwasha?

¹² Bana basha kifulo abekalaa na lukalo lwashi baledi baabo bekale bibuwa. Nsaa yabapusha shi bakwete kulama baledi baabo kalolo, mashimba abo aataala. Anka, pamwanda wa ingi myanda, bana bebungi bapwe kukula ta mbashaleele pepi na baledi baabo nya. Yaaya nsaa, bangi abaadi abaata ma konje bwa kwenda mu kutembela baledi baabo bwa kwibakwasha na byabadi nabyo lukalo, kwibakitshina midimo ya mu nshibo yabashii dingi na bukome bwa kwikitshina. Kwitaminanga baledi misusa ibungi ku telefone​—sunga efuku dyooso su kwi mushindo—​kwibafundjila mikanda, sunga kwibatumina ma mesaje akwibashinkamisha shi mbebafule.​—Mye. 23:24, 25.

¹³ Sunga byekala naminyi, abitungu kutaluula bukwashi bukwete kupeta baledi benu kwifuku n’efuku. Su tanwi pepi na baledi benu na abo Mbatemwe, nwi balombeene kwisamba na bakulu ba mu kakongye kaabo, nwibatekye byabo binangu. Na dingi, tanulubanga kwela nteko pabitale uno mwanda. (Badika Myeele 11:14.) Sunga baledi beenu bekala shi ta Mbatemwe abitungu ‘kunemeka benutande.’ (Efi. 20:12; Mye. 23:22) Eyendo shi bifuko byooso tabyataa bitshibilo bi mumune nya. Bangi abataa kitshibilo kya’shi baledi baabo bafikye mu kushaala nabo sunga pepi nabo. Anka, bino t’abikalaa bibofule nya. Bangi baledi tabakumiinaa kushaala pamune na bana baabo na bifuko byaabo nya; abakumiinaa kwikala abo banabeene kushii kwikala bu bushito kwabadi. Bangi mbalombeene kwikala na makuta​—na mbakumbeene kukumiina—​kufuta muntu a kwibalama kadi bekale bashaleele kwabo ku nshibo.​—Mul. 7:12.

14. Myanda kinyi ilombeene kutuuka kwi bana be pepi bakwete kukwasha baledi?

¹⁴ Mu bifuko bibungi bushito bukata bwa kukwasha baledi abwikalaa nka ku mutwe kwa mwana umune mulume sunga mukashi mushaale pepi na baledi. Byabya, bano be pepi na baledi abitungu bekale na nkatshinkatshi pabitale nkalo ya baledi baabo na ya kifuko kyabo. Bukome bwa muntu ooso na nsaa yaaye bi na nfudiilo. Nshalelo a winyi kwete kukwasha mmulombeene kushintuluka; paapa abitungu kushintuula bitshibilo bibaadi byatshibwe. Kwi mwina kifuko umune e na bushito bukile bungi su? Bangi bana mbalombeene  kukita ingi myanda, bu kileshesho kwikala abeshintushena bwa kwibakwasha su?

15. Mushindo kinyi ulombeene yawa kwete kulama mununu kukooka?

¹⁵ Su muledi baapu kununupa e na lukalo lwa bukwashi nsaa yooso, yawa amukwasha mmulombeene kukooka. (Mul. 4:6) Bana basha kifulo abekalaa na lukalo lwa kukita mwabo mooso bwa kukwasha baledi baabo, kadi kwibateka myanda ikile bungi nsaa yooso nkulombeene kwibekeela bushito. Baaba abalama baledi na abafumankana na mwanda wi byabya be na kya kwikala na nkatshinkatshi, na mbalombeene kukimba bukwashi. Bukwashi bwa bangi nsaa na nsaa mbulombeene kukwasha bwa kupela nkantuula mununu lubilolubilo ku nshibo ya bantu banunu.

16, 17. Nkalakasho kinyi ilombeene kupeta bana nsaa yabakwete kukwasha baledi baabo bapwe kununupa, na mushindo kinyi wa kobesha? (Tala dingi kashibo akamba shi “Mushindo wibuwa wa kukwasha.”)

¹⁶ Kumona abikyengye baledi mwanda wa bununu akupeyaa muntu kinyongwa. Bantu bebungi abalamaa banunu ingi nsaa abekala n’epampa, kwikalakasha, nsungu, kwitopeka mpa na kubungama. Ingi nsaa muledi mupwe kununupa mulombeene kwakula tu myanda twi bubi sunga kukutwa lutumbu. Su bofumankana na mwanda wi byabya, tofiitanga munda mususa umune. Ungi munganga a maladi a mutwe amba shi: “Mushindo wibuwa wa kupudisha byabya binangu, bikishekishe bino bishy’abikusangasha nkukumiina shi myanda i nka byabya. Tokumanga kulenguula byokwete kupusha mwishimba sunga kwitopeka pabitale byooso byokwete kupusha.” Esambe na mulume sunga mukashi oobe, na mungi mwina kifuko sunga kuuku oobe a p’eshimba omuleshe byopusha. Miisambo i byabya ngilombeene kutadisha binangu byoobe.

¹⁷ Nkulombeene kufika kipindji ki beena kifuko mbakutwe mushindo wa kutungunuka na kulama muntu abadi bafule bapu kununupa ku nshibo yaabo. Mbilombeene kwikala buwa kwenda naaye ku nshibo yabalaminaa bantu banunu. Ungi mukwetu mukashi mwina Kidishitu baadi ende mu kutala nyinaaye ku nshibo yabalaminaa bantu banunu efuku dyooso. Akula pabitale kifuko kyaaye shi: “Tatubaadi na mushindo wa kukwasha Mama munda mwa nsaa 24 kwifuku dyooso nya. Kitshibilo kya kumutuula mu nshibo ya bantu banunu takibaadi kibofule nya. Kibaadi kitutape ku mashimba ngofu. Kadi, byabya nyi bibatudi balombeene kukita mu myeshi ya nfudiilo ya muwa waaye, na bakuminyiine byanka.”

18. Baaba abakwasha bantu banunu be kwikala na lukulupilo kinyi?

¹⁸ Mudimo wa kukwasha baledi banunu ta mmudimo upeela nya na ngulombeene kwikala nka bu kitompwanga kikata. Takwi mushindo penda umune ukile buwa wa kukwasha bantu banunu nya. Kadi, su nubelumbuula kalolo, anutumika pamune kalolo, kwisamba myanda yooso kalolo, na kwela nteko n’eshimba dimune, nwi balombeene kobesha mudimo wenu wa kunemeka baaba banudi bafule. Su nubakitshi byabya, nwi bakumbeene kupeta muloo wa kuuka shi bakwete kupeta bukwashi bwabadi nabo lukalo. (Badika 1 Beena-Kodinto 13:4-8.) Kukila bino byooso, nwi bakumbeene kushaala na lukulupilo shi anukyebe kupeta butaale mwishimba bwabapeyaa baaba abanemeka baledi baabo kwi Yehowa.​—Fid. 4:7.