MIISAMBO YA MBANGILO | MWENENO A EFILE MUKULU PABITALE KUTOMA KWA NFWANKA
Kipupa ki mu nsenga ishima
Kutoma kwa nfwanka kukwete kwipa bantu.
-
Kubaadi kwipee bantu 100 000 000 mu bipwa lukama bishale.
-
Kukwete kwipa bantu peepi na 6 000 000 mu kipwa kimune.
-
Kukwete kwipa muntu umune mu sekonde isamombo yooso.
Takwi kitundwilo akilesha shi bungi bukwete kupeela nya.
Bakata ba mbulamatadi abalesha shi su bantu banyisha kutoma nfwanka, mu kipwa kya 2030, bungi bwa bantu abafu ku kipwa mwanda wa kutoma nfwanka abukyebe kukila pa 8 000 000. Na mbaleshe shi kutoma kwa nfwanka akukyebe kwipaa bantu 1 000 000 000 ku nfudilo kwa siekele a 21.
Bantu abafu ku nfwanka ta’nka penda abeyitomo nya. Mpa na beena kifuko abakyengye mu binangu na kukutwa kwa makuta, na dingi bantu 600 000 bashy’abatomo bakwete kufwa kipwa kyooso pamwanda wa kukaka miishi ya nfwanka. Lukalakasho alupalakana kwi bantu booso na byabya abibatekye makuta ebungi bwa kwibukisha.
Bilekeene na bipupa abitakulaa ba munganga mu kwikalakasha bwa kukimba bwanga, kino kipupa nkikumbeene kubukibwa kushi lukalakashi; na kya kukita akyukibwa kalolo. Dr. Margaret Chan, mukunkushi mukata a ndumbulwilo atalaa myanda ya bukome bwa mbidi mu nsenga ishima (OMS), amba shi: “Kipupa kya nfwanka mbantu bekifwishe, na nkikumbeene kupwa ku bukwashi bwa mbulamatadi na bwa bantu banabeene.”
Mu nsenga ishima bakwete kulwa ngoshi na kino kipupa bwa kwikipudisha mu mushindo wabishy’akitshikile. Bu kileshesho, mu mweshi wa Mwanda 2012, maumbo 175 abaadi aate mpàngo ya kutshimbisha kutoma kwa nfwanka. * Sunga mbyabya, piblisite yabakitshi kwi baaba abapanaa nfwanka na bukome bwa nfwanka bwa kukwata bantu ku bupika bikwete kufiimisha bungi bwa bantu abamutomo. Kipwa kyooso, bantu abatushaa nfwanka bakwete kutuusha midiyo ya dolare bwa kukita ma piblisite bwa kupeta bantu bapya ba kumuula, bikishekishe bana bakashi na bansongwa ba mu maumbo ende kumpala. Mushindo wi kyubishi kya kutoma nfwanka akilama bantu ku bupika aushinkamisha shi bungi bwa bantu abakumbu abukyebe kukamina munkatshi mwa bantu midiyala abatomo nfwanka. Su bantu abatomo nfwanka ta mbalekye, bungi bwa bantu abafu abukyebe kukamina ngofu mu bipwa 40 bi kumpala.
Piblisite ya nfwanka na malaka a kwiyitoma mbikwate bantu bebungi ku bupika bwa kyubishi kyabamono shi ta mbakumbeene kwikileka. Uno nyi mwanda ubaadi ufikile Naoko. Babangile kutoma nfwanka pabaadi kii kansongwakashi. Kwambula kwa mushindo ubaadi kyakya kyubishi kileshibwe mu mikanda kubaadi kukite bwashi emone bu ebuwa bukile. Sunga mbibaadi mumone baledi baye abafu na mukumbo wa cancer ka mafwafwa, baadi mutungunukye nka na kutoma nfwanka, mpaa na pabaadi akusha bana baye bakashi babidi. Amba shi: “Naadi mupete mukumbo wa cancer ka mafwafwa na nabangile kwiyipusha abikyebe kwikala nshalelo a bana bande, kadi ntshinaadi mulekye kutoma nya. Naadi napwandikisha shi bi bukopo bwandya kuleka kutoma nfwanka.”
Eyendo, Naoko baadi mulekye kutoma nfwanka. Baadi mupete bukome bwa kukambila kutoma kwa nfwanka ku bukwashi bwa mukanda ubaadi ukwashe midiyo ya bantu bwa kukatuka ku bupika bwa nfwanka. Wawa mukanda nyi mukanda kinyi? Atukutekye bwashi otungunukye na kubala.
^ par. 11 Ino mpàngo ngitale kulongyesha bantu pabitale masaku aatukila ku nfwanka, kwela ingi miiya itale ma piblisite a nfwanka, kukamisha bitadi bya nfwanka, na kukita programe ayikwasha bantu bwa kuleka kutoma nfwanka.
