1, 2. Nkya buntu kinyi ki na muulo ukata kyabadi betupe kwi Efile Mukulu, na mbwakinyi?

NSHETU e mwiyilu mwitupe kintu kya muulo ukata​—kya buntu kya muwa bu bantu basha binangu be na mushindo wa kulesha nyikashi yaaye. (Kibangilo 1:27) Kino kya buntu kibuwa bukile mwanda twi na mushindo wa kunangushena pabitale mayi a mu Bible. Patulondo kyaamba twi balombeene kunyinga mu kikudi bu bantu bafule Yehowa na be na “binangu [bilongyeshibwe] bwa kushinguula kibuwa na ki bubi.”​—Beena-Ebreeyi 5:14, NWT.

² Kwikala na mushindo wa kunangwila pabitale mayi a mu Bible kwi na muulo ukata lelo uno, mwanda nshalelo etu pano pa nsenga mmuwule na myanda ikile bungi yatushi balombeene kwikala na mwiya wa kulonda mu ka mwanda kooso. Myanda ya ba munganga ayilesha bino kalolo, menemene pabitale manga aafiki ku mase na mayele a kubuka aatungu kutumika na mase. Uno nyi mwanda autungu shi bantu booso abakumiina kukokyela Yehowa bataluule kalolo. Anka, su atuteemesha mayi a mu Bible kalolo, twi balombeene kwikala na mushindo wa kwata bitshibilo bibuwa bilombeene kusangasha kondo ketu k’eshimba na kwitulama mu kifulo ky’Efile Mukulu. (Myeele 2:6-11) Tubande kutaluula angi a ku ano mayi a mu Bible.

3, 4. Nkubanga mu mafuku kinyi mu babadi baleshe bwiselele bwa mase mu Bifundwe, na mbutale mwiya kinyi?

³ Musango wa kumpala Yehowa baadi muleshe kwipushena kwi pankatshi pa mase na muwa, bwiselele bwabyo, kunyima kwa Kaayine kwipaa Abele. Efile Mukulu balungwile Kaayine  shi: “Mase a mukwenu abeele musaase kwandi.” (Kibangilo 4:10) Ku meso kwa Yehowa, mase a Abele abaadi aalesha muwa waaye, ubabadi batshibe n’etombo dyooso. Byabya, twi kwamba shi, mase a Abele abelele musase kwi Efile Mukulu bwashi ewobwele.​—Beena-Ebreeyi 12:24.

⁴ Kunyima kwa Mpeshi a kabutu banokyele mu mafuku a Nowa, Efile Mukulu bapeele bantu bulungantu bwa kudya mwita wa nyema kadi kushii kudya mase aayo. Efile Mukulu bambile shi: “Anka tanudyanga mbidi na muuwa wayo nya, nyi nkwamba’shi mase aayo. Bii mase eenu eekale muuwa wenu, naakasambisha nyema ooso na muntu ooso pa wawa mwanda.” (Kibangilo 9:4, 5) Uno mwiya ngutale twikulu twa Nowa mpa na’twe lelo uno. Aushinkamisha bishima bibaadi Efile Mukulu mulungule Kaayine shi muwa wa kipangwa kyooso auleshibwa na mase akyo. Uno mwiya ubaadi aulesha shi Yehowa, aye Nsulo ya muwa, akyebe kusambisha muntu ooso akutwa kunemeka muwa na mase.​—Misambo 36:10.

5, 6. Mushindo kinyi ubaadi aulesha Miiya ya Moyiise shi mase nkintu kiselele na kii na muulo? (Tala dingi kashibo “ Nemeka muuwa wa nyema.”)

⁵ Ano mayi abidi akata aasanganyibwa mu Miiya ya Moyiise. Atubadika bino mu mukanda wa Beena-Levi 17:10, 11 shi: “Su muntu . . . adya mase, namwalulukila, bwa kumukaasha mu mwilo; mwanda muwa wa kipangibwe kyooso wi mu mase; ami naamu, nee mwinupe anka pa kilambwilo bwa kushimisha milwisho ya muwa wenu.” *​—Tala kashibo “ Mase ngakumbeene kushimisha milwisho.”

⁶ Su mase a nyema abadi bayipe ta mbeele pa kilambwilo, abaadi abeapongoola mu nsenga. Abaadi abakitshi byabya bwa kulesha shi muwa ubalukiila kwi Mupangi aawo. (Miiya Ikituulwe 12:16; Ezekyele 18:4) Kadi, uka shi beena Isaleele tababaadi abakishakisha mu kulonda kwabo kwa uno mwiya bwa kukaasha tu mase tooso twi mu misamba ya nyema nya. Su nyema  mbamutshibe mutwe kalolo na kupongoola mase pashi, mwina Isaleele ooso baadi na mushindo wa kudya mwita na kondo k’eshimba kasha kamutopeka, mwanda pa kukita byabya balesha kanemo kooso kwi Mupangi a muwa.

7. Mushindo kinyi ubaadi Daavide munemekye mase bu kintu kiselele?

⁷ Daavide baadi “muntu asangasha eshimba” dy’Efile Mukulu baadi mupushe dino eyi ku bukwashi bwa mwiya w’Efile Mukulu  pabitale mase. (Bikitshino 13:22) Ungi mususa pabaadi na nyoota, basalayi baaye basatu abayile ku kishalelo kya beshikwanyi nabo, mu kutapa meema mu bwina abo nkumutwadila bwashi atome. Daavide bakitshine kinyi? Bambile shi: “Ano mema ee buu mase a bano bantu bende baakeetadikisha ku masaku.” Ku meso kwa Daavide mema abaadi aalesha mase a muwa wa baaba bantu. Byabya sunga mbibaadi na nyoota, “tabakyebele kwiatoma nya.”​—2 Samwele 23:15-17.

8, 9. Mweneno a Efile Mukulu pabitale mase baadi mushintulukye pababangile kakongye ka beena Kidishitu su? Patuula.

⁸ Bipwa bu 2 400 kunyima kwa mwiya ubabapeele Nowa pabitale mase na bipwa bu 1 500 kunyima kwa Kilombeeno kya Miiya, Yehowa balungwile kasaka ka bakunkushi-bakulu ka mu kakongye ka beena Kidishitu ba kumpala ku bukwashi bwa kikudi kiselele bwashi kafunde shi: “Mwanda mbisangashe kikudi kiselele na atwe bwa kuleka kwinutenteka bungi bushito bukile bino bintu bi na muulo, eshi: nwilame ku bintu bilambulwe kwi mankishi, na ku mase, na ku nyema ifinwe nkono, na lukyebanokyebano.”​—Bikitshino 15:28, 29, Kilombeno kipya 2009.

⁹ Kasaka ka bakunkushi-bakulu kabaadi kamone patooka shi mase nkintu kiselele na dingi shi kutumika nawo bibubi kwi mumune na kulangwila mankitshi na kukita lukyebanokyebano. Beena Kidishitu ba binyibinyi lelo uno mbakumine uno mwanda. Byabya, bu byabakwete kunangwila ku wanka na kutumikila ano mayi pamutwe pa kutengyela mwiya kampanda, be na mushindo wa kusangasha Yehowa nsaa yabakyebe kwata kitshibilo kampanda pabitale mase.

10, 11. (a) Batemwe ba Yehowa abamona kwalusha kwa mase sunga kwa bintu bikata bikite mase naminyi? (b) Myanda kinyi itale mase ikumbeene beena Kidishitu kwata bitshibilo bilekeene?

¹⁰ Batemwe ba Yehowa abashinguula shi, ‘kwilama . . . ku mase’ akulesha dingi kupela kwalushwa kwa mase mu mbidi na kutuusha mase aabo bwashi beele mungi muntu sunga kwialusha mu mbidi yaabo. Pa mwanda wa kunemeka kwa mwiya w’Efile Mukulu, bakwete dingi kupela bintu binanka bikata bikite mase bu: globile monga, globile tooka, plakete na plasma.

 ¹¹ Lelo uno muyiile mayele a ba minganga, bino bintu bakwete kwibyabuula mu tungi tupindji tupelatupela twa bakwete kufuba nato mu ingi mishindo. Mwina Kidishitu mulombeene kukumina twatwa tuntu su? Mulombeene kwitumona bu “mase” su? Muntu ooso e na kya kwata kitshibilo aye nabeene. Uno mwiya ngutale angi mayele a kubuka nawo bu kusuula mase (hémodialyse), kusunguula mase (hémodilution), na kukongola mase aatuukaa pababaala muntu, nkwiakisha mu kaamo, akupu nkumwalusha anka kushi kwialama ingi mbalo kampanda.​—Tala Apandise “Tuntu tupela twa mu mase na angi mayele a kubaala bantu.”

12. Nkinyi kyatudi balombeene kukita pabitale myanda ayitungu shi muntu na muntu ate kyaye kitshibilo?

¹² Myanda ayitungu shi muntu na muntu ate kyaye kitshibilo i na muulo upeela ku meso kwa Yehowa su? Nya mwanda Yehowa atalaa kalolo bi binangu byetu na byooso abitutakula mu kukita myanda kampanda. (Badika Myeele 17:3; 24:12.) Byabya kunyima  kwa kuteka bukunkushi bwa Yehowa bwa kukimbuula mayele ooso na manga kampanda, abitungu tuteemeshe kondo ketu k’eshimba kalongyeshibwe na Bible. (Beena-Looma 14:2, 22, 23) Eyendo, bangi ta mbalombeene kwitutakula bwa kulonda kondo kaabo k’eshimba nya, na atwe naamu tatwi balombeene kwipusha muntu shi: “We mulombeene kukita kinyi su wekala pa mbalo yande?” Pabitale uno mwanda, mwina Kidishitu ooso e na kya “kwisemwina bushito bwaye aye nabeene.” *​—Beena-Galate 6:5; Beena-Looma 14:12; tala kashibo “ Namonaa mase bu kintu kiselele su?”

13. Miiya na mayi a Yehowa a kulonda aalesha shi Yehowa muntu kinyi? Tuusha kileshesho.

¹³ Miiya na mayi a kulonda aasanganyibwa mu Bible aalesha shi Yehowa nyi Nshetu Etwelelaa miiya na etatshishaa bwa buwa bwa baana baaye. (Misambo 19:7-11) Sunga byekala shi mwiya wa ‘kwilama ku . . . mase’ taubaadi utale myanda ya ba munganga, ukwete kwitulama ku masaku alombeene kufika mu kwalusha kwa mase mu mbidi. (Bikitshino 15:20) Na dingi ba munganga bebungi abamonaa shi kubaala kwa muntu kushi kumwalusha mase nyi mushindo ukile buwa wa kubuka bantu lelo. Pabitale beena Kidishitu ba binyibinyi aa mayele aashinkamisha bukata bwa binangu bya Yehowa, Nshetu sha kifulo.​—Badika Yeeshaya 55:9; Yowano 14:21, 23.

14, 15. (a) Miiya kinyi ibaadi ayilesha kifulo ky’Efile Mukulu bwa mwilo waaye? (b) Mushindo kinyi odi mulombeene kutumikila ano mayi atale kulama kwa muwa?

¹⁴ Mushindo ubaadi Efile Mukulu etatshisha bwa mwilo waaye wa mu Isaleele akala ubaadi aumweneka mu miiya ibungi. Bu kileshesho, baadi mutekye beena Isaleele shi bakite kalupoopo kunundu kwa nshibo bwa kupela masaku mwanda abakitanga midimo ibungi kwanka. (Miiya Ikituulwe 22:8; 1 Samwele 9:25, 26; Neemi 8:16; Bikitshino 10:9) Efile Mukulu  baadi mwele dingi mwiya wa kulama ngombe mutombokye. (Efilu 21:28, 29) Su muntu alenguula ino miiya, mulombeene kulesha shi taata muwa wa bangi na muulo na mulombeene kupeta kilumbu kya mase.

¹⁵ Mushindo kinyi oodi mulombeene kutumikila mayi aalesha bwakinyi abaadi beele ino miiya? We mulombeene kunangushena pabitale bi motoka oobe mushindo weutambushaa, olamaa nyema yoobe, nshibo yoobe, mbalo yofubilaa na maasha oodi mukumine kwasha. Mu angi maumbo bantu bebungi bakwete kufwa mwanda wa masaku akwete kwibafwilanga, misusa ibungi mmwanda bakwete kwituula mu ma mbalo e masaku. Byabya bansongwalume na bansongwakashi abakumiina kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu abateyaa muuwa wabo na muulo tabakumiina kukita bintu abituulu muuwa wabo mu masaku nya. Tabapwandikishaa shi baana bakinga tambalombeene kupeta masaku nya. Anka abasangalaa mu bunsongwa bwabo kushii kwikimbila masaku a bisumanga.​—Mulungudi 11:9, 10.

16. Mwiya kinyi wa mu Bible utale kukaasha kw’eyimi? (Tala dingi mayi e kuushi kw’esaki.)

¹⁶ Mpa na muwa wa mwana kii mwiyimi wi na muulo ku meso kw’Efile Mukulu. Mu Isaleele a kala, su muntu atakula mukashi shy’eyimi su byekala shi aye sunga mwana e mwiyimi afwa, ku meso kw’Efile Mukulu yawa muntu bafwiisha masaku e na kilumbu kya mase na abitungu shi afute “muuwa bwa muuwa.” * (Badika Efilu 21:22, 23.) Banda kunangushena mushindo ukwete kwinyongola Yehowa nsaa yakwete kumona binunu na binunu bya bakashi, bakwete kukaasha mayimi nka mwanda wa kukimba buwa bwabo sunga bulungantu pabitale myanda ya kusangisha mbidi.

17. Mushindo kinyi oodi mulombeene kunyingisha muntu baadi mukaashe eyimi kumpala kwa kulonga miiya y’Efile Mukulu?

¹⁷ Kadi twi kwamba naminyi pabitale mukashi baadi mukaashe eyimi kumpala kwa kuuka bya binyibinyi bya mu Bible? Efile  Mukulu ta mulombeene kumufwila lusa su? Nya! Byabya, muntu elanga kwishimba mulombeene binyinyi kufwidibwa lusa na Yehowa ku bukwashi bwa mulambu wa mase a Yesu. (Misambo 103:8-14; Beena-Efeeze 1:7) Kadi, Kidishitu aye nabeene  bakwile shi: “Ntshii mufikye mu kwitaanyina balulame, anka baa-sha-milwisho bwa’shi beelangye.”​—Luuka 5:32.

18. Bible alesha naminyi pabitale akitakulaa bantu mu kwipayishena?

¹⁸ Yehowa tetutekye penda bwa kupela kulwishisha bangi nya, akumina shi tukaashe mu mashimba etu mushikwa ulombeene kufwisha masaku. Yowano mutumibwa bafundjile shi: “Ooso ashikwa mukwabo nyi ntomboshi.” (1 Yowano 3:15) Yawa muntu ta mushikwe penda mukwabo nya akumiina dingi shi afwe. Mushikwa waye aumwenekyela mu mayele aaye sunga madimi aaye akimbi shi su kwi mushindo yawa muntu bamutshibile kiimu kwi Yehowa. (Beena-Levi 19:16; Miiya Ikituulwe 19:18-21; Mateo 5:22) Bi na muulo ukata kwatudi su atwitatshisha bwa kukaasha mu mashimba etu binangu byooso bibubi bilombeene kushaala mwanka.​—Jaake 1:14, 15; 4:1-3.

19. Muntu kwete kukunkushibwa na mayi a mu Bible amona ano mayi e mu Misambo 11:5 na Beena-Fidipe 4:8, 9 naminyi?

¹⁹ Booso abataa muwa na muulo abiwataa Yehowa na abakumiina kwilama mu kifulo kyaaye mbashikwe mishindo yooso ya buntomboshi. Mukanda wa Misambo 11:5 (Ñono na malango) aulesha shi: “[Yehowa] mmushikwe . . . baba bafule kutomboka.” Ano mayi taalesha penda bi bu muntu bw’Efile Mukulu nya; nyi mayi akumbeene kwitukunkusha mu nshalelo etu. Aatumu baaba bafule Efile Mukulu bwa kushikwa mishindo yooso ya kukisha kapapi ilombeene kufwisha buntomboshi. Bi mumune na mayi aalesha shi Yehowa nyi “Efile Mukulu sha-kufukama” aatakula bafubi baaye bwa badya kuwusha mu mashimba aabo bintu bibuwa, bilombeene kufudibwa na kukanyibwa, mwanda bino bintu abifwisha kufukama.​—Badika Beena-Fidipe 4:8, 9.

20-22. Beena Kidishitu abekalaa lupese kinyi pabitale myanda ya uno ndumbulwilo, na mbwakinyi?

²⁰ Ku meso kw’Efile Mukulu, ndumbulwilo a Satana ooso mushima e na kilumbu kya mase. Ndumbulwilo yaaye yooso ya politike yabadi baleshe mu Bible bu nyema a bukyelo, ngipongoole  mase a midiyo na midiyo ya bantu, mpa na a bafubi ba Yehowa bebungi. (Danyele 8:3, 4, 20-22; Bifumbulwe 13:1, 2, 7, 8) Ikwete kutumika mu kipwano na makome e bu a nyema a bukyelo a myanda ya bunsunga na ya sianse bwa kutuusha bingi bi na ngoshi bikata bilombeene kwibakwasha bwa kwipaa bantu. Se bino byooso abilesha shi “bya pano byooso mbishaale ku matalwa a mubi” su?​—1 Yowano 5:19.

²¹ Mwanda balondji ba Yesu “ta mbaa-pano” bakwete kupela kutwelakana mu myanda ya politike na ngoshi, ta be na kilumbu kya mase ku muntu na muntu sunga ndumbulwilo aabo nya. * (Yowano 15:19; 17:16) Na dingi, mu kulonda kwa kileshesho kya Kidishitu, tabakimbaa kwiobwela nsaa yabebakyengyesha nya. Anka, abalesha shi mbafule beshikwanyi nabo, abeele mpa na nteko bwabo.​—Mateo 5:44; Beena-Looma 12:17-21.

²² Mu byooso, beena Kidishitu ba binyibinyi abapelaa kutwelakana mu myanda ya “Babilone Mukata,” nsangilo a bipwilo byooso bya madimi na a booso be na kilumbu kya mase. Eyi  dy’Efile Mukulu adyamba shi: ‘Kwadi, mbasangane mase a batemuki, a bantu b’Efile naa a booso bayipayiibwe pa nsenga.’ Byabya aditudimusha shi: ‘Mwilo wande, tukaayi mu luno lupata.’​—Bifumbulwe 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Kutuuka mu Babilone Mukata akulesha kinyi?

²³ Kutuuka mu Babilone Mukata takulesha penda kukaasha eshina mu mulongo wa beena kipwilo kampanda nya. Nkutale dingi kushikwa bintu bi bubi byabadi bakumine mwanka bu​—myanda ibutete, kutwela mu myanda ya politike, na lwabi lwa bintu bya ku mbidi. (Badika Misambo 97:10; Bifumbulwe 18:7, 9, 11-17) Misusa ibungi ino myanda ayifwishaa kuponesha kwa mase!

24, 25. Nku bukwashi bwa kinyi kulombeene Efile Mukulu kufwila muntu e na kilumbu kya mase kadi belanga lusa, na bino bibaadi abimweneka naminyi kala mu Bible?

²⁴ Ooso a kwatudi, kumpala kwa kutwela mu lulangwilo lwa binyibinyi baadi ku lupese lwa ndumbulwilo a Satana mu mushindo kampanda na pangi mutwelakane mu kuponesha kwa mase. Byabya bu byatudi bashintuule mwikelo wetu, atwe nkutuula lukumino mu mulambu wa nkuulo ya Kidishitu na kulambula muwa wetu kwi Efile Mukulu, Aye mmwitufwile lusa na kwete kwitulama mu kikudi. (Bikitshino 3:19) Kwakwa kulamibwa abaadi bapwe kwikulesha kala mu Bible pakubaadi mpata ya kusuukila muntu mwipayishene.​—Mbadiko 35:11-15; Miiya Ikituulwe 21:1-9.

²⁵ Mushindo kinyi ubabadi abatumika na yaaya mpata? Su mwina Isaleele ayipaa mwinaaye kushii mu kukumiina kwaye, bibaadi abitungu shi asuukile mu lumune lwa ku yaaya mpata. Su ba nsushi bakata abaapu kutaluula kilumbu kyaaye, yawa muntu bayipaa mukwabo kushii mu kukumina kwaye ekala na kya kushaala mu lwalwa lupata mpa na apafu tshiite-mwakwidi mukata e panundu. Kunyima kwa byabya mulombeene kukatuka bwa kushaala mu ingi mbalo. Kino nkilesho kibuwa bwikashaa kya lusa lw’Efile Mukulu na mushindo wateyaa muwa wa muntu na muulo! Lelo uno twi balombeene kupwandikisha yaaya mpango y’Efile Mukulu ya kutuula mpata ya kusukila na mulambu wa nkuulo ya Kidishitu, bwa kwitupasha ku lufu lwatudi balombeene  pa mwanda wa kutupilwa mwiya w’Efile Mukulu pabitale bwiselele bwa muwa na mase. Oteyaa ino mpango na muulo su? Mushindo kinyi oodi mulombeene kulesha shi weyateya na muulo? Mushindo wa kumpala wa kwibilesha mpa kwitamina bantu bwabadya kutwela mu lupata lwa kusukila pa mwanda wa “mpombo ikata” ayifiki kumpala.​—Mateo 24:21; 2 Beena-Kodinto 6:1, 2.

26-28. Myanda ikwete kumweneka lelo uno, mushindo kinyi wayidi ipushene na ya mu mafuku a mutemuki Ezekyele, na mushindo kinyi watudi balombeene kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu?

²⁶ Myanda ikwete kufumankana nayo bafubi b’Efile Mukulu lelo uno ayitutentekyesha mutemuki Ezekyele, ababaadi bape mudimo kwi Yehowa wa kwikala bu nsaamo a ku nshibo ya Isaleele. Efile Mukulu bamulungwile shi: “Poopusha mwaku aufiki mukanwa [mwande] webawukishe buu’mi mukutume.” Su Ezekyele badya kulenguula mudimo ubabadi bamupe, badya kwikala na kilumbu kya mase a baaba booso abadya kufwa nsaa ya kabutu ka Yelusaleme. (Ezekyele 33:7-9) Kadi Ezekyele baadi mukokyele, nyi bwakinyi tabaadi mupete kilumbu kya mase nya.

²⁷ Lelo uno twi ku nfudiilo kwa ndumbulwilo mushima a Satana. Byabya, Batemwe ba Yehowa be na kitungo na kinemo kikata kya kulungula bantu pabitale “efuku dya kangobongobo” k’Efile Mukulu pabalungula mukandu wa Bufumu. (Yeeshaya 61:2; Mateo 24:14) Okwete kwipaana mu kukita kwa uno mudimo su? Mpoolo mutumibwa baadi mwate uno mudimo na muulo ukata. Nyi bwakinyi baadi mwambe shi: “Ne mwisuule mu mwanda wa mase a muntu ooso, eyendo ntshii mulenguule kintu su nkimune: anka mpàngo y’Efile Mukulu, yooso ishima, ngi yandji mwinuwukishe.” (Bikitshino 20:26, 27) Kino nkileshesho ki buwa bwikashaa kyatudya kulonda!

²⁸ Binyibinyi, bwa kushaala mu kifulo kya nshetu Yehowa, tabitungu twimeene penda mu kwata muuwa na muulo abiwataa Yehowa nya. Abitungu dingi shi ku meso kwaye twikale betooshe ku butete booso, bu byatukyebe kwibimona mu shapitre alondo.