Oolo, sunga byekala shi Bible tabaadi mufundjibwe bwa kulongyesha myanda ya siyanse, kwete kwakula myanda y’eyendo nsaa yooso y’esambila myanda itale siyanse. Tutaluule bileshesho abilesha shi siyanse mwipushene na Bible na dingi shi mu Bible mwi myanda y’eyendo ya siyanse ibaadi ikutwene ngofu na myanda ibaadi ikumiine bantu mu mafuku abaadi Bible mufundjibwe.

•   Eyilu na nsenga bi na mbangilo. (Kibangilo 1:1) Kadi, mu nangunangu ya bantu ba kala, abaadi abamba shi eyilu na nsenga bibaadi bilongibwe ku bintu bibaadi bipalakane. Beena Babilone abaadi abamba shi b’efile babapangile nsenga n’eyilu abaadi batuukye mu tulunga tubidi twa mema. Ingi myeele ya kala ayamba shi nsenga n’eyilu bibaadi bifikye kwiyi dimune dikata.

•   Kwi miiya ikwete kukunkusha senga n’eyilu kwifuku n’efuku, ta mbinangu bya b’efile nya. (Yoobo 38:33; Yeelemiya 33:25) Myeele ayifiki mu nsenga ishima ayilongyesha shi bantu tabe na bukwashi su mbumune bwa kwibakalwila kumpala kwa bikitshino bya b’efile bakumbeene ingi nsaa kukutwa lusa.

•   Nsenga ngipudikwe pashi kintu. (Yoobo 26:7) Bantu bebungi ba kala abaadi abamba shi nsenga ngyalame na mbeyisemune kwi kipambe sunga kwi nyema mukata, bu kileshesho mboo sunga nkufu.

•   Mema e mu myela na mashiba aafiki ku mema akwete kukamina mwiyilu apakama tulunga na ingi misulo na kupona pa nsenga bu mpeshi, neige, na mabwe a mpeshi. (Yoobo 36:27, 28; Mulungudi 1:7; Yeeshaya 55:10; Amose 9:6) Kadi, beena Greke ba kala abaadi abamba shi, mema a myela aafiki mu kalunga ka mema ke mushi mwa nsenga, na uno mpushisho baadi mukuminyibwe mpa na mu siekele a 18.

•   Myengye ayitandjikwa na kufwa, na ingi myengye yatumono lelo ibaadi mu kalunga. (Misambo 104:6, 8) Aku namu, myeele ya kala ayilesha shi myengye ibaadi ipangibwe kwi b’efile nka byayikwete kumweneka lelo.

•   Kukita myanda na mankenda akukalwila mbidi. Uno mwiya ubaabadi bape eumbo dya Isaleele mubaadi bitungo bitale kwisula mema kunyima kwa kukuma kitanda, kutuula muntu sha mukumbo wa lwambu kula na bantu, na kushika butete bwa bantu. (Bena-Levi 11:28; 13:1-5; Miiya Ikituulwe 23:13) Aku namu, mu aa mafuku, ungi mushindo ubaadi beena Ejipitu abakitshi bwa kubuka elonda nyi nkwidilamika bwanga busangishe na tufi twa muntu.

 Patutaluula Bible kalolo atumono shi nya tabi mwanka. Tutale ingi myanda ayitumaa bantu mu kumona shi Bible tesamba eyendo pabitale abisamba siyanse:

 Madimi: Bible amba shi eyilu na nsenga mbipangibwe mu mafuku asamombo a nsaa 24.

 Eyendo: Bible amba shi Efile Mukulu baadi mupangye eyilu na nsenga kala, kushi kutemuna efuku. (Kibangilo 1:1) Na dingi, mafuku a kupanga abesambila mu mukanda wa Kibangilo mu shapitre 1 nyi mbipindji bya nsaa byabashi baleshe bula bwabyo. Nyi bwakinyi, kipungo akilesha nsaa ya kupanga kw’eyilu na nsenga akitaminyibwa bu “efuku.”​—Kibangilo 2:4.

 Madimi: Bible amba shi mitshi na lubishi bibaadi bipangibwe kumpala kwa nguba a kukwasha ku photosynthèse.​—Kibangilo 1:11, 16.

 Eyendo: Bible alesha shi nguba, lumune lwa ku nyenyenyi ya ‘mwiyilu,’ lubaadi lupangibwe kumpala kwa mitshi na lubishi. (Kibangilo 1:1) Etaata dya nguba dibaadi dimunyikye pa nsenga ‘mwifuku’ dya kumpala sunga kipungo kya kumpala kya kupanga. Kunyima kwa kusuula kwiyilu, ‘mwifuku’ dya kasatu dya kupanga, etaata dibaadi dikata bwa kukwasha ku photosynthèse. (Kibangilo 1:3-5, 12, 13) Kadi nguba baadi mumwenekye pa nsenga kunyima.​—Kibangilo 1:16.

 Madimi: Bible amba shi nguba efunyaa ku nsenga.

 Eyendo: Mulungudi 1:5 amba shi: ‘Nguba atunduka, na nguba apono; akupu aluka lubilo mbalo yatunduka dingi.’ Kadi, ano mayi aalesha penda mushindo aumweneka nguba kwi muntu e pa nsenga. Mpa na lelo, muntu mmulombeene kwamba shi “nguba batunduka” na shi “nguba bapono,” sunga mbyauku’shi nsenga nyi ayifunyaa ku nguba.

 Madimi: Bible amba shi nsenga ngyalame.

 Eyendo: Mu Bible abesambila “nfudiilo ya nsenga” bwa kulesha “kipindji kya nsenga kikile kula”; bino tabilesha shi nsenga ngyalame sunga shi i na mudyanyino. (Bikitshino 1:8) Bi mumune na bishima “nsongo inanka ya nsenga” nyi ngakwilo alesha nsenga ishima; lelo uno muntu e kwata kino kitundwilo pa kwisamba pabitale mpese inanka ya boussole.​—Yeeshaya 11:12; Luka 13:29.

 Madimi: Bible amba shi bwa kupeta bula bwa mulongo wifunyishe kifunda abitungu kwata misango isatu bula bwa mulongo autshibi kifunda pabidi, aku namu bula bwabo nyi pi (π), sunga misango 3,1416.

 Eyendo: Bipimo bya bula bwa “kitonko kya meema kya kyamo kisunguulwe” byabadi batemune mu 1 Banfumu 7:23 na mu 2 Myanda 4:2 abilesha shi bula bwa mulongo awikitshibi pabidi bubaadi maboko 10 na dingi shi ‘bibaadi abitungu kupima maboko 30 bwa kwikifunyisha.” Bino bipimo abilesha bula penda bwi ki peepi. Bibaadi bilombeene dingi kwikala shi bula bwikifunyishe bubaadi bupimibwe munda aku namu bula bwa mulongo wikitshibe pabidi mbupimibwe pasha.