Emri i Perëndiut dhe përkthyesit e Biblës

NË fillim të shekullit të dytë, pasiqë apostulli i fundit ka vdekur, rënia nga besimi i krishterë i parathënë sipas Jezuit dhe përcjellësit e tij, ka filluar seriozisht. Filozofitë dhe mësimet pagane kanë hyrë në kuvend; janë paraqitur sektat dhe përçarjet, ndërsa pastërtia fillestare e besimit është prishur. Edhe emri i Perëndiut ka pushuar të përdoret.

Derisa krishterizmi i rënë është përhapur, është paraqitur nevoja për përkthimin e Biblës nga origjinali i saj, gjuha hebreje dhe greke, në gjuhët tjera. Si e kanë përkthyer përkthyesit emrin e Perëndiut në përkthimet e veta? Zakonisht kanë përdorë fjalën e cila i përgjigjet shprehjes ”Zot“. Version me ndikim mjaft të madh të kësaj kohe ka qenë Vulgata latine, përkthim i Jeronimit në gjuhën e përditshme latine. Jeronimi ka përkthyer tetragramatonin (JHVH) me zëvendësimin Dominus, ”Zot“.

Më në fund, edhe gjuhët e reja si ajo françeze, angleze dhe spanjolle, kanë filluar të shfaqen në Europë. Mirëpo, kisha katolike ka dekurajuar përkthimin e Biblës në këto gjuhë të reja. Kështu shumë ”të krishterë“ kanë dëgjuar të lexuarit e Biblës nga përkthimet latine në të cilët nuk ka qëndruar emri i Perëndiut, ngjashëm hebrenjëve të cilët kanë përdorur Biblën në gjuhën burimore hebreje, por njëkohësisht kanë refuzuar të e shqiptojnë emrin e Perëndiut kur do të hasnin në të.

Me kohë, emri i Perëndiut përsëri ka filluar të përdoret. Në vitin 1278 është paraqitur në veprën latine Pugio fidei (Kama e besimit), nga Rajmond Martini, murgu spanjol. Rajmond Martini ka përdorur shqiptimin Yohoua. * Së shpejti pas kësaj, në vitin 1303, Porchetus de Salvaticis ka përfunduar veprën me titull Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Fitorja e Porchetit kundër hebrenjëve jobesimtarë). Në të poashtu ka përmendur emrin e Perëndiut, duke e shfaqur në mënyra të ndryhsme si Iohouah, Iohoua dhe Ihouah. Mandej në vitin 1518, Pjetër Galatinus ka botuar veprën me titull De arcanis catholicae veritatis (Mbi fshehtësitë e së vërtetës universale), në të cilën ka përdorë emrin e Perëndiut Iehoua.

Në gjuhën angleze emri për herë të parë  paraqitet në vitin 1530, kur William Tyndale ka botimin përkthimin e vet të pesë librave të para të Biblës. Në të ka përfshirë vetëm një herë emrin e Perëndiut, duke e shënuar Iehouah në disa rreshta, * dhe në vërejtjen e këtij botimi ka shkruar: ”Iehovah është emri i Perëndiut . . . Përveç kësaj, sado herë që të hasësh në ZOT të shënuar me shkronja të mëdha (përveç gabimit në shtyp), në gjuhën hebreje në atë vend është Iehova.“ Prej atëherë emri i Perëndiut ka filluar të përdoret vetëm në disa citate, ndërsa fjalët ”ZOT“ apo ”PERËNDI“ në shumë vende tjera në të cilat në tekstin hebrej ka qëndruar tetragramatoni.

Në vitin 1611 ka filluar të përdoret me përmasa më të gjera përkthimi i botuar në gjuhën angleze Authorized Version (verzioni i autorizuar). Në të emri paraqitet katër herë në tekstin kryesor (Zanafilla 6:3; Psallmi 83:18; Isaiu 12:2; 26:4). ”Jah“, shkurtesa poetike e emrit, paraqitet në Psallmin 68:4. Në përgjithësi, emri paraqitet në emrat e vendeve siç është ”Jehovah-jireh“ (Zanafilla 22:14; Dalja 17:15; Gjyqtarët 6:24). Mirëpo, duke përcjellur shembullin e Tyndalit, përkthyesit në shumë raste emrin e Perëndiut e kanë zëvendësuar me ”ZOT“ apo ”PERËNDI“. Por, nëse emri i Perëndiut ka mundur të paraqitet në katër citate, përse të mos paraqitet edhe në disa mijëra vende të cilat i përmbanë origjinali hebrej.

Diç e ngjashme ka ngjarë edhe në gjuhën gjermane. Në vitin 1534 Martin Luteri ka botuar përkthimin e vet komplet të Biblës të bazuar në gjuhët burimore. Për ndonjë arsye, nuk ka përfshirë në të emrin e Perëndiut por e ka zëvendësuar me p. sh. me HERR (”ZOT“). Mirëpo, ai ka njohur emrin perëndorë, meqë në predikimin e vet të mbajtur në vitin 1526 dhe të bazuar në Jeremiun 23:1-8, ka thënë: ”Ky emër Jehova, Zot, i takon vetëm Perëndiut të vërtetë.“

Në vitin 1543 Luteri ka shkruar me sinqeritet karakteristik: ”Ajo që [hebrenjtë] pohojnë se emri i Perëndiut tani s’mund të shqiptohet, me të vërtetë s’dinë se ç’flasin. . . Nëse mund të shkruhet me pendë e ngjyrë, përse të mos shqiptohej, që është shumë më mirë se sa të shkruarit me pendë e ngjyrë? Sepse sipas tyre, atë do të duhej quajtur të pashkruar, të palexuar të pamenduar. Në të gjitha këto gjëra të shqyrtuara ka diç të pandershme.“ Por, Luteri në përkthimin e vet të  Biblës nuk ka përmirësuar asgjë. Mirëpo, në vitet e mëvonshme, përkthimet tjera të Biblës kanë përmbajtur emrin në tekstin e Daljes 6:3.

Në shekujt vijues, përkthyesit e Biblës janë drejtuar kah njëri nga dy drejtimet. Disa plotësisht i janë shmangur përdorimit të emrit të Perëndiut, derisa të tjerët në një masë të madhe e kanë përdorur në Shkrimet hebreje, qoftë në formën Jehova apo Jahve. Le të shqyrtojmë dy përkthime në të cilat është ikur nga përdorimi i emrit dhe le të shohim se, përse, sipas përkthyesve të tyre, është bërë kjo.

Përse e kanë lënë mënjanë

Kur J. M. Powis Smith dhe Edgar J. Goodspeed kanë botuar përkthimin e vet bashkëkohorë të Biblës më 1935, lexuesit kanë mundur të shohin se shprehjet ZOT dhe PERËNDI në pjesën më të madhe janë përdorë si zëvendësime të emrit të Perëndiut. Shkaku i kësaj ka qenë i spjeguar në parathënie: ”Në këtë përkthim kemi përcjellur traditën ortodokse hebreje dhe zëvendësuar emrin ”Jahve“ me shprehjen ”Zot“, ndërsa ”Zoti Jahve“ me ”Zoti Perëndiu“. Në të gjitha rastet në të cilat shprehja ”Zot“ apo ”Perëndi“ paraqet ’Jahve-in‘ fillestarë, janë përdorur shkronjat e mëdha të zvogëluara.“

Mandej, mbi ndryshimin tradicional të hebrenjëve të cilët lexojnë JHVH ndërsa shqiptojnë “Zot“, në parathënie thuhet: Prandaj, secili që dëshiron të e ruaj frymën e tekstit origjinal, në këto vende në të cilat qëndron ZOT apo PERËNDI, le të lexoj ’Jahve‘!

Duke e lexuar këtë, menjëherë vëhet pyetja: Nëse të lexuarit e emrit ’Jahve‘ në  vend se ZOT e ruan frymën e tekstit origjinal, përse përkthyesit nuk e kanë përdorë në përkthimet e veta? Pra, përse sipas fjalëve të tyre përsonale, e kanë zëvendësuar emrin e Perënidiut me fjalën ”ZOT“ dhe kështu kanë maskuar frymën e tekstit fillestarë?

Përkthyesit thonë se kanë përcjellur traditën ortodokse hebreje. A është kjo e mençur për të krishterët? Kujtohu se, farisenjtë e kanë mbajtur traditën hebreje ortodokse dhe e kanë refuzuar Jezuin, ndërsa ai u ka thënë: ”E keni bërë të pavlefshme Fjalën e Perëndiut për shkak të traditave të juaja“ (Mateu 15:6). Zëvendësimi i këtillë për emrin e Perëndiut me të vërtetë ka dobësuar fuqinë e Fjalës së Perëndiut.

Në vitin 1952 është botuar përkthimi i Shkrimeve hebreje në gjuhën engleze Revised Standard Version, e edhe në këtë Bibël janë përdorur zëvendësimet për emrin e Perëndiut. Është me rëndësi të vërehet se origjinali i përkthimit American Standard Version, nga i cili është kryer revidimi, përmbanë emrin Jehova në çdo vend në Shkrimet hebreje. Prandaj, të përjashtuarit e emrit ka qenë një ikje e pashembullt. Përse është vepruar kështu?

Në parathënien e përkthimit Revised Standard Version, lexojmë: ”Për dy shkaqe Komiteti i është kthyer veprimit shumë më të njohur të ngjashëm në King James Version [gjegjësisht, përjashtimit të emrit të Perëndiut]: (1) fjala Jehova nuk paraqet saktësisht çfarëdo forme të emrit i cili ndonjëherë është përdorë në gjuhën hebreje dhe (2) përdorimi i çfarëdo emri gjegjës për një të vetmin Perëndi, sikur kanë ekzistuar edhe perëndi tjerë nga të cilët është dashur dalluar atë, ka pushuar në hebreizëm para erës së krishtere dhe plotësisht është i papërshtatshëm për besimin e përgjithshëm të kishës së krishtere.“

A janë këto argumente të forta? Pra, sikur që është diskutuar më parë, emri Jezu nuk paraqet saktësisht formën origjinale të emrit për të birin e Perëndiut, ndërsa të cilin e kanë përdorur përcjellësit e tij. Megjithatë, kjo nuk ka bindur Komitetin që t’i ikë përdorimit të këtij emri dhe në vend të tij të përdorë titullin siç është ”Ndërmjetësues“ apo ”Krisht“. Dhe, me të vërtetë, këta emra përdoren, por si shtesë të emrit Jezu, e jo në vend të tij.

Edhe argumentet se nuk ekzistojnë perëndi tjerë nga i cili Perëndiu i vërtetë do të duhej të dalloj, poashtu nuk i përgjigjen të vërtetës. Ekzistojnë me miliona perëndi të cilët njerëzimi i adhuron. Apostulli Pavël ka vërejtur: ”Ekzistojnë shumë ’perëndi‘ “ (1. Korintasve 8:5; Filipianëve 3:19). Prandaj, është e natyrshme se, ekziston vetëm një Perëndi i vërtetë, sikur që ka përmendur edhe Pavëli. Prandaj, është përparësi e madhe që të përdoret emri i Perëndiut të vërtetë sepse kjo e ndanë nga të gjithë perënditë e rrejshëm. Përveç kësaj, nëse përdorimi i emrit të Perëndiut është ”i papërshtatshëm“ përse ai paraqitet gati 7 000 herë në Shkrimet origjinale hebreje?

Është e vërtetë se, shumë përkthyes nuk mendojnë se përdorimi i këtij emri, me shqiptimin e vet bashkëkohorë, është i papërshtatshëm në Bibël. E përfshijnë në përkthimet e veta, ndërsa rezultati i kësaj është se përkthimet e këtilla shumë më tepër e kanë lavdëruar autorin e Biblës dhe kanë hapur rrugën kah teksti më besnik origjinal. Disa versione tjera të cilët e përfshiejnë emrin e Perëndiut janë përkthimi Valera (në gjuhën spanjole, i botuar më 1602), versioni Almeida (në gjuhën portugeze, botuar më 1681), versioni origjinal Elberfelder (në gjuhën gjermane, botuar më 1871), si dhe versioni American Standard Version (në gjuhën angleze, botuar më 1901). Disa përkthime, e veçanërisht ai The Jerusalem Bible,  poashtu në mënyrë të përshtatshme e përdorë emrin e Perëndiut me shqiptim Jahve.

Lexo tani komentin e disa përkthyesve të cilët kanë përfshirë emrin e Perëndiut në përkthimet e veta dhe kanë krahasuar të menduarit e vet me të atyre të cilët e kanë lënë atë pas dore.

Përse të tjerët e përfshiejnë emrin?

Të përmendim komentin e përkthyesve të American Standard Version nga viti 1901: ”[Përkthyesit] kanë ardhë deri tek bindja e njëzëshme se besëtytnia hebreje, në lidhje me atë se emri i Perëndut është tepër i shenjtë që të shqiptohet, s’mund të ketë më rëndësi në përkthimet angleze si dhe në asnjë përkthim tjetër të Besëlidhjes së vjetër. . . Ky emër përkujtimor i përmendur në Daljen 3:14, 15 dhe i shquar gjithnjë e përsëri në Besëlidhjen e vjetër, e shënon Perëndiun përsonal, Perëndiun e besëlidhjes së zbuluar, liruesin dhe mikun e popullit të vet. . . Ky emër përsonal, me thesarin e vet të asociacioneve të shenjta, tani është vënë në vend në tekstin e shenjtë, në çfarë padyshim ka të drejtë.“

Në mënyrë të ngjashme, në parathënien e përkthimit origjinal hebrej Elberfelder Bibel lexojmë: ”Jehova. E kemi mbajtur këtë emër të Perëndiut të besëlidhjes së Israelit sepse lexuesit me vite janë mësuar në të.“

Steven T. Byington, përkthyesi i The Bible in Living English, spjegon se përse e përdorë emrin e Perëndiut: ”Të shkruarit dhe shqiptimi [i emrit të Perëndiut] nuk është gjëja më e rëndësishme. Më e rëndësishme është që të jet e qartë se ky është emër përsonal. Ekzistojnë më tepër citate biblike të cilat s’mund të kuptohen nëse emri i Perëndiut përkthehet me emrin e përgjithshëm siç është ”Zot“ apo që është shumë më keq, me mbiemrin emëror [siç është për shembull i Përhershmi].“

Shembulli i një përkthimi tjetër, nga J. B. Rotherham, është interesant. Ai e përdorë emrin e Perëndiut në përkthimin e vet, por i jap përparësi formës Jahve. Mirëpo, në veprën e vet të mëvonshme Studies in the Psalms, të botuar më 1911, i kthehet formës Jehova. Përse? Ai spjegon: ”JEHOVA. Aplikimi i kësaj forme të emrit përkujtimorë të Perëndiut (Dalja 3:18) në versionin e tanishëm të Psalltirit, nuk rrjedhë nga çfarëdo dyshimi se është me shqiptim më të drejtë se sa Jahve; jo, por vetëm nga shkaku praktik, zgjedhur përsonalisht me dëshirë që të mbahet në kontakt me veshin dhe syrin e publikut, me ç’rast shkaku kryesor është të njohurit e lehtë të emrit të caktuar perëndorë.“

Në Psallmin 34:3 adhuruesit e Jehovait janë të nxitur: ”Lartësojeni Jehovain me mua, dhe le të e lavdërojmë së bashku emrin e tij.“ Si mund t’i përgjigjen plotësisht kësaj ftese lexuesit e përkthimeve biblike, të cilët e lëjnë pas dore emrin e Perëndiut? Të krishterët janë të lumtur që së paku disa përkthyes kanë guxim që të përfshiejnë emrin e Perëndiut në përkthimet e veta të Shkrimeve hebreje, dhe kështu të e ruajnë atë që Smithi dhe Goodspeedi e kanë quajtur ”aromë të tekstit origjinal“.

Sidoqoftë, pjesa më e madhe e përkthimeve madje edhe e atyre të cilët përmbajnë emrin e Perëndiut në Shkrimet hebreje, e lëjnë pas dore atë në Shkrimet e krishtere greke apo ”Besëlidhjen e re“. Ç’është shkak i kësaj? A ekziston ndonjë arsyetim që ai të përfshihet edhe në pjesën e prapme të Biblës?

[Shënimet]

[Diçitura në faqen 17]

Përkthyesit e përkthimit Authorized Version, kanë ruajtur emrin e Perëndiut, Jehova, në vetëm katër citate, duke e zëvendësuar me PERËNDI apo ZOT në të gjitha vendet tjera

[Diçitura në faqen 22]

Nëse përdorimi i emrit të Perëndiut është ”i papërshtatshëm“ përse ai paraqitet gati 7 000 herë në Shkrimet origjinale hebreje?

 [Kutia dhe figurat në faqet 20, 21]

Armiqësia ndaj emrit të Perëndiut?

Deri më tani s’ekziston në përdorim përkthimi i Biblës në gjuhën afrikaans (në këtë gjuhë flasin në Afrikën jugore pasardhësit e holandezëve) i cili do të përmbante emrin e Perëndiut. Kjo është për t’u hamendur, pasiqë shumë përkthime në gjuhët e fiseve të këtij vendi lirisht e përdorin. Le të shiqojmë se si ka ardhë deri tek kjo.

Më 24 gusht 1878, është ndërmarrë një hap energjik në Takimin e Afrikanerëve të vërtetë (G.R.A.) që të bëhet përkthimi i Biblës në gjuhën afrikaans. Gjashtë vite më vonë, çështja është shqyrtuar përsëri dhe më në fund është vendosur që të shkohet përpara dhe Bibla të përkthehet nga gjuhët origjinale. Puna i është besuar S. J. du Toitit, mbikëqyrësit të edukimit në Transvaal.

Letra me udhëzim drejtuar du Toitit ka përfshirë edhe qëllimin vijues: ”Emri i vërtetë i Zotut, Jehova apo Jahve, duhet të mbetet i papërkthyer [gjegjësisht, të mos zëvendësohet me titullin Zot apo Perëndi] në çdo vend.“ S. J. du Toiti ka përkthyer shtatë libra biblik në gjuhën afrikaans, ndërsa emri Jehova është paraqitur gjithëkah në to.

Edhe botimet e tjera jugoafrikane poashtu në një periudhë kanë përmbajtur emrin e Perëndiut. Për shembull në veprën De Korte Catechismus (Katekizmi i shkurtër) nga J. A. Malherbe, nga viti 1914, është kumtuar si vijon: ”Cili është emri më i rëndësishëm i Perëndiut?“ Përgjegja? ”Jehova, i cili është shkruar me ZOT, me shkronja të mëdha në Biblat tona. Ky [emër] nuk i është dhënë ende asnjë krijese.“

Në Die Katkisasieboek (katekizmi të cilin e ka botuar Komisioni Federativ Shkollor i kishës së reformuar holandeze në Afrikën Jugore) është paraqitur pyetja vijuese: ”Athua, kurrë të mos e përdorim emrin Jehova apo ZOT? Kjo është ajo që hebrenjtë kanë bërë . . . Kjo s’është domethënia e atij urdhëri . . . Ne mund të e përdorim emrin e tij, por kurrë më kot.“ Deri para ca kohe, botimi i ri Die Halleluja (libri i himneve) poashtu ka përmbajtur emrin Jehova në disa himne.

Sidoqoftë, përkthimi i du Toitit nuk ka qenë i popullarizuar, dhe në vitin 1916 është emëruar Komisioni për përkthimin e Biblës në gjuhën afrikaans. Ky komision i është përmbajtur kriterit se emri Jehova duhet larguar nga Bibla. Në vitin 1971 Shoqata e Biblës së Afrikës Jugore ka botuar ”përkthimin provues“ të disa librave biblike në gjuhën afrikaans. Derisa emri i Perëndiut është përmendur në parathënie, nuk është përmendur në tekstin e përkthimit. Ngjashëm me këtë, në vitin 1979 në përkthimin e ri të ”Besëlidhjes së re“ dhe Psallmeve poashtu është larguar emri i Perëndiut.

Përveç kësaj, nga viti 1970 emri i Jehovait është larguar edhe nga Die Halleluja. Edhe botimi i gjashtë i tirazhit të reviduar të Die Katkisasieboek, të botuar nga kisha e reformuar holandeze në Afrikën Jugore, poashtu ka larguar emrin e Perëndiut.

Në të vërtetë, përpjekjet që të largohet forma Jehova nuk janë përkufizuar vetëm në libra. Kisha holandeze e reformuar në Paarl ka bartur në gurin e këndit mbishkrimin me fjalët JEHOVA JIREH (”Jehovai do të kujdeset“). Fotografia e kësaj kishe dhe e gurit të këndit është paraqitur në fletushkën Zgjohuni! më 22 tetor 1974 në gjuhën afrikaans. Prej atëherë guri i këndit është zëvendësuar me një tjetër me fjalët: DIE HERE SAL VOORSIEN (”ZOT do të kujdeset“). Citati biblik dhe data në gurin e këndit janë lënë, por emri Jehova është larguar.

Prandaj, shumë afrikanerë nuk e dijnë këtë emër të Perëndiut. Pjesëtarët e kishave të cilët e kanë ditur i janë frikësuar përdorimit të tij. Disa mandej argumentojnë kundër emrit të Perëndiut dhe i akuzojnë Dëshmitarët e Jehovait se kanë trilluar emrin e tij.

[Figurat]

Kisha e reformuar holandeze në Paarl, Africa Jugore. Së pari, emri Jehova ka qenë i skalitur në gurin e këndit (lartë djathtas). Më vonë, është zëvendësuar (lartë majtas)

[Figura në faqen 18]

Emri i Perëndiut në formën Yohoua paraqitet në vitin 1278 në veprën Pugio fidei siç është e dukshme në këtë manuskript (nga shekulli i 13-të apo 14-të) nga libraria Ste. Geneviève, Paris, Francë

[Figura në faqen 19]

Në përkthimin e vet të pesë librave të para të Biblës, botuar në 1530, William Tyndale ka përfshirë emrin e Perëndiut në Daljen 6:3. Ka spjeguar se, përse ka vepruar kështu në shënimin mbi përthimin

[Burimi]

(Fotografia, me lejim të librarisë së Shoqatës biblike amerikane, New York)