Uganda

EKSPLORUESIT e kanë kërkuar prej shekujsh burimin e Nilit madhështor, lumit që gjarpëron përmes gjysmës së Afrikës dhe derdhet në detin Mesdhe. Më në fund, disa eksplorues veçuan si burimet kryesore të ujërave të pashtershme të Nilit liqenin Viktoria dhe malet përreth tij. Dekadat e fundit, shumë banorë të kësaj zone janë emocionuar kur kanë zbuluar burimin e një lloj uji më të çmuar, «ujë jetëdhënës» që të jep «jetë të përhershme». (Gjoni 4:10-14) Kjo është historia e popullit të Ugandës, një popull ‘i etur për drejtësi’.—Mat. 5:6.

«PERLA E AFRIKËS»

Uganda shtrihet në të dyja anët e ekuatorit, në mes të Afrikës, dhe është një vend i bukur me klimë të butë. Ndërsa akullnajat shkrijnë në majat e vargmalit madhështor Ruvenzori, të quajtur ndryshe Malet e Hënës, ujërat vezulluese vërshojnë si ujëvara e përfundojnë në lumenj e liqene të panumërt. Toka pjellore dhe shiu i bollshëm e bëjnë Ugandën vend ideal për kultivimin e kafesë, çajit dhe pambukut. Atje rritet me bollëk një lloj bananeje që gatuhet, e quajtur banania e parajsës, me të cilën bëhet matuke, një nga gatimet kryesore të Ugandës. Vendësit gatuajnë edhe me maniokë, miell misri, mel e melekuqe.

Në këtë vend tropikal mund të gjesh luanë, elefantë, hipopotamë, krokodilë, leopardë, xhirafa dhe antilopa. Mund të gjesh edhe shimpanze, lloj-lloj majmunësh magjepsës, si dhe gorillat e malit që rrezikojnë të zhduken. Zogj të bukur përhapin në ajër melodi  të mrekullueshme. Bukuritë e Ugandës janë kaq të shumta, sa është quajtur «perla e Afrikës».

POPULLI I BUKUR I UGANDËS

Uganda ka rreth 30 milionë banorë, që vijnë nga afro 30 grupe etnike. Shumë prej tyre janë fetarë dhe u përkasin kishave të krishterimit, por, si kudo gjetkë, shpesh adhurimi i tyre ndërthuret me praktika fetare tradicionale. Ugandasit në përgjithësi janë miqësorë e mikpritës dhe nuk është e pazakontë t’i shohësh të ulen në gjunjë kur përshëndetin dikë më të madh në moshë ose i shërbejnë atij.

Megjithatë, mjerisht në vitet 70 e 80 të shekullit të kaluar, kjo «perlë» e bukur dhe populli i saj i çmuar u dëmtuan rëndë nga trazirat politike dhe u lënduan nga mijëra vdekjet që sollën ato. Për më tepër, kërdia që bëri epidemia e SIDA-s ia ka shtuar hidhërimin Ugandës. Në rrethana të tilla, Dëshmitarët e Jehovait u kanë dhënë ngushëllim e shpresë këtyre njerëzve të paepur përballë vështirësive.

PREDIKOJNË NË TERRITOR TË PAPREKUR

Raporti i parë për veprën e predikimit të Mbretërisë në Ugandë daton që në vitin 1931, kur zyra e degës e Afrikës së Jugut mbikëqyrte veprën e predikimit në pjesën e Afrikës në jug të ekuatorit. Për të nisur predikimin në këtë territor të paanë, dega caktoi dy pionierë, Robert Nisbetin dhe David Normanin, që të predikonin në zonën ku tani ndodhen Kenia, Uganda dhe Tanzania.

Vëllezërit Nisbet dhe Norman ishin të vendosur ta çonin lajmin e mirë për Mbretërinë deri në thellësi të Afrikës. E nisën fushatën në Dar-es-Salam më 31 gusht 1931, me 200 kuti me literaturë. Prej aty  shkuan në ishullin e Zanzibarit e më tej në portin detar të Mombasës, rrugës për në zonat malore të Kenias. Udhëtuan me tren, duke predikuar në qytezat përgjatë vijës hekurudhore deri në brigjet lindore të liqenit Viktoria. Si kaluan liqenin me avullore, dy pionierët guximtarë mbërritën në Kampalë, në kryeqytetin e Ugandës. Pasi lanë shumë literaturë, si dhe pajtime për revistën Epoka e artë, dy vëllezërit vazhduan rrugën me makinë më në brendësi të vendit.

Katër vjet më vonë, më 1935, katër pionierë nga Afrika e Jugut ndërmorën një fushatë tjetër në Afrikën Lindore. Pionierët ishin Grej Smithi me të shoqen, Olgën, si dhe Robert Nisbeti me vëllanë e vogël, Xhorxhin. Me dy furgonë të pajisur mirë e të përshtatur për banim, këta pionierë me iniciativë kaluan rrugë të këqija dhe çanë përmes kallamave që arrinin deri në 3 metra. Në një raport thuhet se «shpesh ata flinin në xhungël dhe mund të shihnin, të dëgjonin e të ndienin rrahjet e zemrës së Afrikës, me jetën e saj të pasur shtazore: luanët që ulërinin natën, zebrat që kullotnin paqësisht, xhirafat dhe praninë kërcënuese të rinoqerontëve dhe elefantëve». Pa u stepur, ata vizituan qytete që nuk kishin dëgjuar kurrë më parë për mesazhin e Mbretërisë.

 Grej dhe Olga Smithi kaluan ca kohë në Tanganikë (tani Tanzani), kurse Robert dhe Xhorxh Nisbeti u drejtuan për në Najrobi të Kenias. Më vonë, kur autoritetet koloniale e urdhëruan çiftin Smith të largohej nga Tanganika, ata shkuan në Kampalë të Ugandës. Por, kësaj here, kushtet nuk ishin aq të favorshme dhe policia e Kampalës i mbante vazhdimisht nën vëzhgim. Pa ngurruar aspak, vetëm për dy muaj çifti Smith shpërndau 2.122 libra e broshura dhe programoi gjashtë mbledhje publike. Megjithatë, së fundi guvernatori nxori një urdhër dëbimi, duke e detyruar çiftin të ikte nga Uganda. Shkuan në Najrobi, ku u takuan sërish me vëllezërit Nisbet dhe u kthyen në Afrikën e Jugut.

Me bekimin e Jehovait, këto fushata predikimi patën një sukses të paparë dhe u dha një dëshmi e shkëlqyer. Me gjithë kundërshtimin fetar dhe presionin e autoriteteve koloniale që sa vinte e shtohej, pionierët shpërndanë mbi 3.000 libra e më tepër se 7.000 broshura, përveçse morën shumë pajtime. Pas këtyre fushatave, kaluan shumë vjet para se të riniste vepra e predikimit në Ugandë.

RIFILLON VEPRA

Në prill të vitit 1950, në Kampalë erdhi të jetonte një çift i ri nga Anglia, çifti Kilminster. Ata e predikuan me zell lajmin e mirë dhe u kënaqën kur dy familje, një greke dhe një italiane, e pranuan mesazhin e Mbretërisë.

Pastaj, në dhjetor të vitit 1952, në Najrobi të Kenias shkuan për vizitë vëllezërit Nor dhe Henshel nga selia botërore e Dëshmitarëve të Jehovait në Nju-Jork. Vëlla Kilminsteri nuk donte ta humbiste rastin për t’i takuar, prandaj bëri udhëtimin e gjatë nga Kampala në  Najrobi. Vëllezërit Nor e Henshel i dhanë zemër grupit të vogël në Najrobi, si dhe morën masa që në Kampalë të organizohej një kongregacion. Shpejt kongregacioni i sapoformuar nisi të jepte rezultate të mira dhe, gjatë vitit të shërbimit 1954, në shërbim mori pjesë një maksimum prej dhjetë lajmëtarësh.

Po atë vit, Erik Kuku nga zyra e degës e Rodezisë Jugore (tani Zimbabve), vizitoi Afrikën Lindore dhe kaloi ca kohë me kongregacionin e ri në Kampalë. Ndonëse vëllezërit mbanin studimin javor të Kullës së Rojës në kongregacion, ende nuk ishin shumë aktivë në shërbim. Prandaj, vëlla Kuku e nxiti vëlla Kilminsterin të drejtonte të gjitha mbledhjet e kongregacionit, duke përfshirë edhe Mbledhjen e Shërbimit çdo javë. Për ta zgjeruar më tej veprën e predikimit, vëlla Kuku theksoi shërbimin shtëpi më shtëpi dhe me dashuri stërviti personalisht disa lajmëtarë.

Deri atëherë, kryesisht u ishte predikuar evropianëve që jetonin në Ugandë. Por vëlla Kuku vuri re se shumica e ugandasve vendës në Kampalë fliste gjuhën lugande. Ai sugjeroi që, për t’u prekur zemrën banorëve  vendës, vëllezërit të përkthenin një botim në gjuhën lugande. Në vitin 1958, lajmëtarët nisën të përdornin broshurën e sapopërkthyer «Ky lajm i mirë për Mbretërinë». Çfarë shtyse qe kjo! Vepra përparoi dhe, në vitin 1961, në shërbim mori pjesë një maksimum i ri prej 19 lajmëtarësh të Mbretërisë.

Në punë, vëlla Kilminsteri takoi Xhorxh Kadunë, një ugandas entuziast në fillim të të dyzetave, që fliste mirë anglisht dhe gjuhën amtare lugande. Xhorxhit iu zgjua interesi për të vërtetën biblike kur mori vesh se emri i Perëndisë është Jehova, dhe nisi të studionte Biblën. S’kaloi shumë dhe nisi të shoqëronte si përkthyes vëlla Kilminsterin në shërbimin shtëpi më shtëpi. Pastaj, në vitin 1956, kur u bë pagëzimi i parë në Ugandë në liqenin Viktoria, pranë Entebes, Xhorxhi u pagëzua në simbol të kushtimit ndaj Jehovait.

Mjerisht, jo shumë kohë më pas, vepra e Mbretërisë u ngadalësua sërish. Disa vëllezër të huaj u kthyen në vendin e tyre kur u mbaroi kontrata e punës. Ca vëllezër u përjashtuan dhe të tjerë u penguan nga sjellja jobiblike e disave në kongregacion. Por vëlla Kaduja e donte Jehovain dhe e dinte se kishte gjetur të vërtetën. Ai u kap fort pas saj «në kohë të favorshme dhe në kohë të vështirë» dhe shërbeu me besnikëri si plak derisa vdiq në vitin 1998.—2 Tim. 4:2.

SHËRBEJNË KU KA MË SHUMË NEVOJË

Fusha në Afrikën Lindore ishte e paanë dhe nevoja për predikues të Mbretërisë ishte e madhe. Veç këtyre, kishte edhe një sfidë tjetër. Qeveria koloniale nuk lejonte misionarë në atë rajon. Ç’mund të bëhej?

Në vitin 1957, u bë një thirrje në mbarë botën për lajmëtarë që të shërbenin ku kishte më shumë nevojë.  Vëllezër të pjekur frymësisht u nxitën të transferoheshin atje ku nevoja për lajmëtarë të Mbretërisë ishte më e madhe. Ftesa ishte e ngjashme me atë që iu bë apostullit Pavël në një vegim, kur një burrë iu përgjërua: «Kalo në Maqedoni dhe na ndihmo!» (Vep. 16:9, 10) Si ndikoi në përparimin e veprës së predikimit në Ugandë kjo ftesë e ditëve moderne?

Frenk dhe Meri Smithi iu përgjigjën thirrjes me frymën e Isaisë dhe menjëherë nisën përgatitjet për t’u transferuar në Afrikën Lindore. * (Isa. 6:8) Në korrik të vitit 1959 u nisën me anije nga Nju-Jorku për në Mombasë, duke i rënë nga Kejptauni. Pastaj, udhëtuan me tren deri në Kampalë, ku Frenku gjeti punë si kimist për departamentin shtetëror të studimeve gjeologjike. Çifti Smith u vendos rreth 35 kilometra në jug të Kampalës, në Entebe, një qytet i bukur në brigjet e liqenit Viktoria, që ishte territor i virgjër për sa i përket veprës së predikimit të Mbretërisë. Ata i ndiqnin rregullisht mbledhjet në kongregacionin e vogël në Kampalë, i cili po rritej.

 S’kaloi shumë dhe çifti Smith i foli për të vërtetën Piter Xhabit, i cili kishte një post të lartë në administratën shtetërore të Ugandës, dhe gruas së tij, Esterës. Më parë, Piteri kishte marrë librin Çfarë ka bërë feja për njerëzimin?, * por nuk i kishte kushtuar vëmendje, sepse kishte qenë shumë i zënë me punën dhe me transferimet e shpeshta për shkak të saj. Pastaj, e dërguan të ndërmjetësonte në një debat të tensionuar e të ndërlikuar mes dy grupeve fisnore për punë tokash. Ai u lut: «O Zot, po më ndihmove, do të të kërkoj.» Pasi situata u zgjidh në mënyrë paqësore, Piteri e mbajti mend lutjen që kishte bërë dhe nisi ta lexonte librin. E kuptoi se ajo që po lexonte ishte e vërteta dhe nisi të kërkonte Dëshmitarët. Sa u kënaq kur takoi Frenk Smithin, i cili pranoi të studionte Biblën me të dhe me gruan e tij! Si rezultat, ky çift i mrekullueshëm u pagëzua dhe janë ende aktivë si lajmëtarë të Mbretërisë pas më shumë se katër dekadash shërbimi besnik.

Edhe vëllezër të tjerë të huaj iu përgjigjën thirrjes për të shërbyer ku kishte më shumë nevojë. Disa gjetën kontrata pune që i çuan larg grupit të vogël të lajmëtarëve që ndodhej në kongregacionin e Kampalës. Një çift qëndroi në Mbararë, një qytezë e vogël në kodrinat e Ugandës Jugperëndimore, rreth 300 kilometra larg Kampalës. Ata morën masa që në shtëpinë e tyre të mbahej Studimi i Kullës së Rojës dhe studimi i librit. Megjithatë, hera-herës shkonin deri në Kampalë ose Entebe për të gëzuar shoqërinë e përzemërt të krishterë. Gjithashtu, mbanin lidhje me zyrën e degës në Luanshë të Rodezisë Veriore (tani Zambie), që në atë kohë mbikëqyrte veprën e predikimit në Afrikën Lindore.  Harri Arnoti, i cili atëherë mbikëqyrte atë degë, shkoi si mbikëqyrës zone në Kampalë për t’i dhënë zemër grupit të vogël të lajmëtarëve në Ugandë. Ata e vlerësuan shumë interesimin e tij të dashur.

Një çift tjetër që dëshironte fort të shërbente ku kishte më shumë nevojë për lajmëtarë të Mbretërisë, ishin Tom dhe Ana Kuku nga Anglia. Tomi bëri kërkesë për punë në disa shtete dhe gjeti një vend pune si inspektor arsimi në Ministrinë e Arsimit në Ugandë. Fillimisht, për shkak të punës, ai dhe Ana, së bashku me vajzën e tyre katërvjeçare, Sarën, shkuan në qytezën e vogël Iganga, rreth 130 kilometra në lindje të Kampalës. Pasi u lindi Rakela, vajza e dytë, Tomi me familjen u transferuan në Xhinxhë, një qytezë në vendin që në përgjithësi konsiderohet si burimi i Nilit. Më vonë, shkuan në Kampalë.

SAKRIFICA DHE BEKIME

Ç’ndihmesë të shkëlqyer i dhanë të gjitha këto familje veprës së predikimit në Ugandë! Sigurisht, ata lanë pas një mënyrë jetese dhe rehatitë me të cilat ishin mësuar. Por, si këmbim, patën kënaqësinë të shihnin  njerëz të përulur të ndryshonin jetën dhe të pranonin lajmin e mirë për Mbretërinë. Gjithashtu, përjetuan lidhjen e fortë të dashurisë së krishterë që u formua mes familjeve të tyre dhe familjeve vendëse, ndërsa mblidheshin bashkë për adhurim e shoqëri të gëzuar.

Tom Kuku kujton: «Na bënte përshtypje mirësjellja dhe përzemërsia e njerëzve që takonim në shërbim, si dhe dinjiteti e modestia e tyre. Ishte një privilegj i veçantë që patëm sadopak mundësi të shihnim me sytë tanë rritjen e kongregacionit.»

Pyetjes se ç’mendonte për këtë transferim, Tomi i përgjigjet: «S’mund të kishim zgjedhur një mjedis më të mirë për t’i shërbyer Jehovait si familje e re. Kishim shembullin e shkëlqyer të vëllezërve dhe motrave nga shumë vende, shoqërinë e vëllezërve vendës që ishin të dashur e besnikë, privilegje shërbimi të mrekullueshme, ishim të lirë nga ndikimi i televizorit dhe mund të soditnim mrekullitë e peizazhit afrikan. Këto janë veçse disa nga bekimet që patëm.»

Vlerësimi i thellë që kishin për shoqërinë e krishterë ata që shërbenin ku kishte më shumë nevojë, shihej edhe në gatishmërinë për të bërë gjithë atë rrugë deri në Kenia që të ndiqnin asambletë qarkore. Ishin 750 kilometra rrugë vetëm vajtje, me autobus ose tren.

Kongreset krahinore kërkonin edhe më shumë përpjekje. Për shembull, në vitin 1961, delegatë nga Uganda dhe Kenia ndoqën një kongres krahinor në Kitve të Rodezisë Veriore (Zambia). Një nga delegatët kujton: «Për të shkuar, duhej të udhëtonim katër ditë, mbi 1.600 kilometra, në disa nga rrugët më të këqija e kryesisht të pashtruara në Tanganikë (Tanzani), dhe pastaj, për t’u kthyer në Ugandë, edhe katër ditë të tjera nëpër savanën afrikane tërë pluhur e vapë  mbytëse. Ishte një aventurë e vërtetë dhe shoqëria e këndshme me kaq shumë vëllezër e motra ishte një bekim i madh.» Kjo ishte vërtet një sipërmarrje e vështirë që kërkonte përpjekje të jashtëzakonshme, por edhe shumë freskuese frymësisht.

MISIONARËT BËJNË NJË PUNË JETIKE

Në vitin 1962, Uganda fitoi pavarësinë nga Britania. Një vit më pas, vëlla Hensheli vizitoi Najrobin, në Kenia, dhe foli për mundësinë që të dërgoheshin misionarë në Ugandë. Kush do të caktohej atje?

Tom e Bethel Meklejni, nga klasa e 37-të e Galaadit, sapo kishim mbërritur në Najrobi për të shërbyer atje. Sa u habitën kur i caktuan në Kampalë! Gjithsesi, e pranuan me gatishmëri ndryshimin dhe u bënë misionarët e parë të stërvitur nga Galaadi që shkonin në Ugandë. «Fillimisht na merrte malli për Kenian,—pranon Tomi,—por shpejt po na pëlqente shumë Uganda me njerëzit miqësorë dhe reagimin e menjëhershëm ndaj veprës së predikimit.»

Në Kenia, Tomi dhe Betheli po mësonin gjuhën suahili, kurse tani u duhej të mësonin një gjuhë të re,  luganden. Gjithçka kishin, ishte këmbëngulja e tyre e paepur, mbështetja te Jehovai dhe një libër autodidakt. Muajin e parë që ishin në Ugandë, kaluan 250 orë duke studiuar gjuhën e re, kurse muajin e dytë, 150 orë. Veç këtyre, kalonin nga 100 orë në shërbim. Gradualisht e përvetësuan gjuhën dhe patën rezultate shumë të mira në shërbim.

Në janar të vitit 1964, me Tomin e Bethelin u bashkuan edhe Gilbert e Xhoan Uolltersi nga klasa e 38-të e Galaadit. Dy çifte të tjera nga klasa e 38-të, Stiven e Barbara Hardi dhe Ron e Xheni Biknelli, ishin caktuar në Burundi, aty pranë, por për shkak të problemeve me vizën, edhe ata u caktuan në Ugandë. Brenda një kohe të shkurtër, Kampalës i duhej një shtëpi tjetër misionare.

Kongregacioni në Kampalë ishte i paharrueshëm. Përbëhej nga vëlla Kaduja me familjen; Xhon dhe Eunika Buali, një çift pionierësh specialë nga Rodezia  Veriore, bashkë me fëmijët, dhe Margareta Niende me fëmijët e saj. Mbledhjet mbaheshin në një vend që ishte pothuajse i hapur. Gilbert Uolltersi kujton: «Aq pak sa ishim, kalimtarët mund të na shihnin e të na dëgjonin. Familja Buali merrte drejtimin duke kënduar me gjithë zemër e me dy zëra këngët e Mbretërisë pa shoqërim me muzikë, para syve të të gjithëve. Kjo na jepte guxim që të vazhdonim përpara.»

S’kaloi shumë dhe Gilbert e Xhoan Uolltersi u caktuan të hapnin një shtëpi misionare në Xhinxhë, ku ende nuk ishte filluar të predikohej në mënyrë të organizuar. Më vonë u hapën edhe dy shtëpi të tjera misionare, njëra në Mbale, pranë kufirit me Kenian, tjetra në Mbararë. Misionarët në këto shtëpi punonin bashkë me disa pionierë specialë nga vende të tjera. Fusha ishte vërtet ‘e bardhë për korrje’. (Gjoni 4:35) Por, ç’mund të bëhej për të përshpejtuar mbledhjen?

PËRMIRËSIME NË ORGANIZIM

Shërbëtorët e plotkohorë në Ugandë përpiqeshin ta punonin territorin e paanë sa më sistematikisht që mundeshin. Gjatë javës predikonin në blloqe shtëpish, ku rrugët dhe trojet kishin emra dhe numra. Po si t’i punonin sistematikisht territoret ku rrugët nuk kishin emra dhe shtëpitë nuk kishin numra?

 Tom Meklejni shpjegon: «E ndanim territorin sipas kodrave. Dy nga ne shkonin në njërën anë të kodrës, kurse dy të tjerë në anën tjetër. Ndiqnim shtigjet e rrahura, duke shkuar lart e poshtë kodrës, derisa takoheshim të katër.»

Shpejt, vëllezërit e huaj nisën të nxirrnin dobi nga numri në rritje i Dëshmitarëve ugandas që e njihnin territorin dhe e kuptonin kulturën e vendit. Nga ana e tyre, lajmëtarët vendës morën përvojë të vlefshme nga vëllezërit dhe motrat e huaj. Për shembull, në Xhinxhë, tashmë vëllezërit ugandas po i shoqëronin misionarët në shërbim. Të dielave e fillonin programin duke predikuar shtëpi më shtëpi nga ora 8.00 deri në orën 10.00. Më pas, për një orë bënin rivizita e pastaj drejtonin një studim biblik deri në mesditë. Kështu, të gjithë në kongregacion nxirrnin dobi nga shkëmbimi i përvojës dhe i inkurajimit.

Xhinxha, asokohe qyteti i dytë më i madh në vend, kishte hidrocentral, një luks për atë kohë dhe, si rezultat, tërhiqte zhvillimin industrial. Misionarët kishin shumë sukses duke predikuar në stacionet e zhurmshme të autobusëve dhe taksive. Udhëtarët nga vende të largëta pranonin me kënaqësi literaturë biblike që ta lexonin gjatë udhëtimit. Kështu, fara e Mbretërisë po përhapej anekënd zonave rurale përreth qytetit.

Vëllezërit përdorën edhe radion për t’ua përcjellë lajmin e mirë sa më shumë njerëzve të mundeshin. Siguruan një rubrikë të rregullt javore në stacionin radiofonik  kombëtar, me titull: «Gjëra për të cilat njerëzit mendojnë.» Vëllezërit prezantonin tema që të vinin në mendime, të tilla si «Përballimi i krizës në jetën familjare» dhe «Si të mbrohesh nga krimi e dhuna», në formën e një dialogu mes «zotit Robins» dhe «zotit Li». Një nga vëllezërit kujton: «Ishte krejt e pazakontë të dëgjoje këtë emision me bisedën mes një zëri amerikan dhe një zëri skocez, në një stacion radiofonik afrikan. Në shërbim dëgjonim shpesh komente për emisionin dhe kjo tregonte se po bënte punë.»

NDIHMË PËR LAJMËTARËT E RINJ

Në atë kohë, grupi në Xhinxhë i mbante mbledhjet në pallatin e kulturës të Ualukubës, bllokut kryesor të shtëpive. Tom Kuku kujton: «Shumë vëllezër ishin të rinj në të vërtetën dhe kishin pak botime për  të përgatitur pjesët që u caktoheshin në mbledhje.» Ç’mund të bëhej?

Tomi kujton: «Misionarët krijuan një bibliotekë në shtëpinë e një vëllai që jetonte në mes të bllokut të shtëpive. Çdo të hënë në mbrëmje, ata që kishin caktime shkonin atje që të përdornin bibliotekën e të merrnin ndihmë që të bënin fjalimet.» Tani, përreth Xhinxhës ka disa kongregacione që shohin se peshkimi frymor është ende i suksesshëm në këtë burim kryesor të Nilit.

MBIKËQYRËSIT UDHËTUES NXITIN RRITJEN FRYMORE

Në shtator të vitit 1963, vepra e predikimit në Ugandë i kaloi nën mbikëqyrje degës së sapoformuar në Kenia, dhe Uilliam e Mjuriel Nisbeti u caktuan të vizitonin Ugandën si pjesë të qarkut të tyre me bazë në Najrobi. Interesante është se Uilliami po ndiqte gjurmët e vëllezërve të tij të mëdhenj që kishin hapur veprën në këtë vend, Robertit dhe Xhorxhit, që kishin predikuar në Ugandë rreth 30 vjet më parë. Tani lajmëtarët po nxirrnin dobi nga puna e palodhur e «turnit të dytë» të Nisbetëve.

Interesi po shtohej, po formoheshin grupe të reja dhe lajmëtarët ishin shpërndarë në një zonë të gjerë. Prandaj, vizitat e rregullta nga mbikëqyrësit udhëtues ishin një shërbim jetësor për të dhënë stërvitje e inkurajim dhe për t’i siguruar vëllezërit e motrat e izoluar se «sytë e Jehovait janë mbi të drejtët».—1 Pjet. 3:12.

Në vitin 1965, Stiven dhe Barbara Hardi vizituan kongregacionet në një qark që shtrihej nga Uganda deri në ishujt Sejshel, një grup ishujsh 2.600 kilometra larg, në Oqeanin Indian. Në një rast, ata bënë «një ekspeditë zbulimi» në Ugandë për të përcaktuar ku mund të kishin rezultate më të mira pionierët. Me një  furgon të tipit Folksvagen që ua dha hua dega e Kenias për të udhëtuar e për të fjetur, përshkuan për gjashtë javë pjesën më të madhe të Ugandës, duke vizituar qytetet Masakë, Mbararë, Kabale, Masindi, Hoimë, Fort-Portal, Arua, Gulu, Lirë dhe Soroti.

Vëlla Hardi kujton: «Udhëtimi ishte mbresëlënës dhe predikimi ishte një kënaqësi e vërtetë. Të gjithë, duke përfshirë edhe autoritetet vendëse, ishin miqësorë e na ndihmuan. Shumë herë, kur shkonim në një shtëpi për të folur me të zotin e saj, vizita kthehej në ‘fjalim publik’, sepse fqinjët e kalimtarët vinin të dëgjonin mesazhin tonë. Edhe kur ndalonim në ndonjë vend ku mendonim se s’kishte banorë, pas pak na afroheshin njerëz të qeshur, të cilët mendonin se ishim vizitorët e tyre. Literatura mbaroi shpejt. Lamë rreth 500 libra dhe morëm shumë pajtime për Kullën e Rojës dhe Zgjohuni!»

 Natyra miqësore, kureshtja dhe prirja fetare e popullit ugandas dukej se tregonte që kishte mundësi të mëdha për rritje frymore. Ç’është më e rëndësishmja, çifti Hardi u kënaq jashtë mase duke provuar bekimin e Jehovait në veprën e predikimit në këtë fushë pjellore.

JEHOVAI E RRIT VEPRËN

Një çast i rëndësishëm në historinë e popullit të Jehovait në Ugandë ishte 12 gushti 1965, kur u regjistrua Shoqata Ndërkombëtare e Studentëve të Biblës dhe vepra jonë e bërjes së dishepujve u njoh ligjërisht. Gjatë viteve 60, ugandas me zemër të ndershme, si Xhorxh Majende, Piter e Ester Xhabi dhe Ida Sali, përbënin një grup të vogël, por të fortë, me Dëshmitarë të palëkundur. Në vitin 1969, Uganda raportoi 75 lajmëtarë të shpërndarë mes një popullsie me rreth tetë milionë banorë. Raporti ishte një Dëshmitar për më shumë se njëqind mijë veta. Në vitin 1970, numri i lajmëtarëve ishte rritur në 97 dhe më 1971, arriti në 128. Në vitin 1972, në Ugandë kishte 162 Dëshmitarë aktivë.

Ndonëse rritja ishte inkurajuese, vëllezërit e dinin se fuqia e tyre nuk ishte te numrat në rritje, por te «Perëndia që e rrit». (1 Kor. 3:7) Ajo çka nuk dinin ata, ishte se vitet 70 do t’u sillnin ndryshime dramatike në jetë, si dhe sprova të rënda besimi. Grushti i shtetit që organizoi gjenerali Idi Amin Dada në vitin 1971, u pasua nga një diktaturë që u solli trazira miliona vetave dhe shkaktoi me mijëra vdekje. Luftimet e vogla mes qeverisë dhe fraksioneve kundërshtare ndaj regjimit të ri politik sa vinin e shtoheshin. Hera-herës, kufijtë me vendet fqinje mbylleshin. U vunë orare shtetrrethimi.  Nisën të zhdukeshin njerëz. Disa të tjerë u vunë nën vëzhgim. Si do të reagonin vëllezërit e motrat paqedashës në Ugandë ndaj kësaj trazire, kërcënimi e dhune?

«SUNDIMI HYJNOR» APO SUNDIMI I NJERIUT?

Pikërisht në atë kohë, po bëheshin plane për të mbajtur në Kampalë kongresin krahinor për vitin 1972, «Sundimi hyjnor», që do të ishte kongresi i parë i mbajtur në Ugandë. Do të vinin delegatë nga Kenia, Tanzania dhe Etiopia e largët. Si do t’i përballonin tensionet e vazhdueshme, përleshjet gjithnjë e më të shpeshta politike e fisnore dhe peripecitë e kalimit të kufirit? A duhej anuluar kongresi? Vëllezërit u lutën me zjarr për kongresin, duke iu përgjëruar Jehovait për drejtim lidhur me organizimin e tij dhe me delegatët që do të udhëtonin për të shkuar atje.

 Më vonë, situata u duk edhe më kërcënuese kur delegatët që vinin në kufi, panë grupe të mëdha njerëzish që largoheshin nga vendi. Shumica po largoheshin për shkak të një urdhri qeveritar që dëbonte gjithë aziatikët që nuk ishin shtetas ugandas, kryesisht indianët e pakistanezët. Shumë të tjerë, si mësuesit e huaj, po iknin sepse kishin frikë se mos ky dekret ishte paralajmërim edhe për grupe të tjera etnike. Pavarësisht nga kjo, kongresistët vazhdonin të vinin. Ç’do të gjenin në një qytet që ziente nga tensioni politik?

Për habinë e tyre, Kampala ishte shumë e qetë dhe vëllezërit e të interesuarit ishin në vendin e kongresit e po pritnin tërë gëzim mbërritjen e mysafirëve. Gjithashtu, delegatët u mahnitën që autoritetet kishin dhënë leje të varej në rrugën kryesore të Kampalës një parullë e stërmadhe ku reklamohej data dhe vendi i kongresit. Në parullë, në atë kohë trazirash pa precedent, ishte shkruar me shkronja të zeza titulli i fjalimit publik: «Sundimi hyjnor—Shpresa e vetme e gjithë njerëzimit.»

Programi u paraqit me sukses pa asnjë shqetësim, dhe maksimumi i të pranishmëve ishte 937 veta, një  ngjarje e shënuar në historinë e adhurimit të pastër në Ugandë. Më pas, ndonëse delegatët e huaj patën disa probleme në kufi, nuk iu shua zelli, dhe në fund të gjithë mbërritën shëndoshë e mirë nëpër shtëpi. Mes pasigurisë politike që sa vinte e shtohej, me guxim populli i Jehovait kishte shpallur hapur besnikërinë ndaj Sundimtarit të tij Sovran. Në atë kohë kritike, Perëndia i dha popullit të tij «guxim me forcën» që i dha.—Psal. 138:3.

Ndër ugandasit që ndoqën kongresin, ishin Xhorxh dhe Gertruda Okola. Gertruda kujton: «Për mua, ishte kongresi i parë që ndiqja, dhe aty u pagëzova.» Kurse Xhorxhi nuk ishte ende Dëshmitar. Ishte tifoz i zjarrtë futbolli dhe më tepër i interesonte stadiumi ngaqë ishte vend sporti. Gjithsesi, duke parë sjelljen e mirë të së shoqes dhe duke studiuar Biblën, më në fund u nxit ta simbolizonte kushtimin me pagëzimin në ujë më 1975, në Kenia.

Gertrudës i kujtohet se ajo ishte ndër të parët nga Uganda Veriore që mësuan të vërtetën. «Në vitin 1972, kur u pagëzova,—sjell ndër mend ajo,—mendoja se zona ku jetoja ishte shumë e thellë. Tani, këtu ka një Sallë Mbretërie, si dhe një shtëpi misionare e një zyrë përkthimi. Kjo më emocionon edhe më tepër se kur u pagëzova.»

NJË ‘KOHË E VËSHTIRË’

Pa asnjë paralajmërim, më 8 qershor 1973, në radio e televizion u njoftua se shteti kishte ndaluar 12 grupe fetare, ndër të cilët edhe Dëshmitarët e Jehovait. Qeveria e re kishte krijuar në popull një klimë frike e dyshimi, duke i keqparaqitur të huajt si spiunë. Për misionarët u bë gjithnjë e më e vështirë të dilnin në shërbim. Dëshmitarët e Jehovait në Ugandë kishin  hyrë në një «kohë [tejet] të vështirë». (2 Tim. 4:2) Ç’do të ndodhte me ta?

Dy çifte misionare tashmë ishin larguar atë vit, sepse nuk ua kishin rinovuar lejeqëndrimin. Nga mesi i korrikut, të 12 misionarët e tjerë ishin dëbuar. Vëllezërit e huaj që kishin ardhur të shërbenin ku kishte më shumë nevojë, mundën të qëndronin pak më gjatë falë punës, por edhe liria e tyre ishte jetëshkurtër. Një vit më pas, të gjithë u detyruan të largoheshin nga vendi.

«TË PALËKUNDUR E TË PATUNDUR»

Kuptohet se lajmëtarët ugandas që mbetën, u trishtuan nga ikja e vëllezërve dhe motrave të dashur të huaj. Por, me forcën e Jehovait, ata qëndruan «të palëkundur e të patundur». (1 Kor. 15:58) Tipike e frymës së tyre besnike ishte përgjigjja e atypëratyshme e një vëllai të moshuar, Ernest Uamalës, kur i thanë se Dëshmitarët e Jehovait ishin ndaluar. Ai pyeti: «Si mund të ma ndalojnë diçka që e kam në zemër?»

Si do t’ia bënin pleqtë ugandas, si Xhorxh Kaduja dhe Piter Xhabi, tani që të gjithë pleqtë e huaj kishin ikur? Pjekuria e tyre e thellë frymore dhe njohja e kulturës vendëse, doli vërtet një bekim. Vëlla Xhabi shpjegon: «Në Ugandë, dikujt që dëshiron të hyjë në të vërtetën e t’i shërbejë Jehovait, i duhet shumë vetëdisiplinë që të braktisë zakonet që bien ndesh me normat e Jehovait. Vetëdisiplina ishte veçanërisht jetësore për vëllezërit përgjegjës që duhej të mbështeteshin vetëm tek udhëzimet e shkruara që vinin nga organizata e Jehovait.» Studimi personal i hollësishëm që bënin pleqtë vendës, i ndihmoi të mos mashtroheshin nga mençuria njerëzore e mangët. Si  rrjedhojë, kjo periudhë sprove u bë një kohë përparimi frymor për popullin e Jehovait, jo një kohë sprapsjeje.

Në anën tjetër, popullsia në përgjithësi sa vinte e ndihej më e pasigurt. Shumë njerëz hasnin ngacmime dhe disa jetonin nën tmerrin e ushtarakëve. Korrupsioni u përhap kudo dhe solli si pasojë shembjen e ekonomisë. Gjithë ai vend i bukur po vuante nga plagë të dhembshme. A do të vazhdonin të gjenin shkak për gëzim shërbëtorët besnikë të Jehovait në Ugandë, gjatë kësaj kohe sprovash?

MBLEDHJE TË GËZUESHME

Qeveria bëri ç’mundi për t’i ndaluar të gjitha mbledhjet politike që dukeshin se përbënin kërcënim për regjimin e tyre. Ndërkohë që mbanin një asnjanësi të plotë, Dëshmitarët e Jehovait respektonin edhe urdhrin e Biblës që të mos braktisnin mbledhjet për të inkurajuar njëri-tjetrin. (Hebr. 10:24, 25) Duhej shumë guxim e mendjemprehtësi që të vazhdonin të mblidheshin nën vëzhgimin e autoriteteve dyshuese. Si t’ia bënin shërbëtorët e Perëndisë që të mos tërhiqnin vëmendjen te mbledhjet e tyre të parrezikshme?

Së pari, shumicën e mbledhjeve i organizuan në grupe më të vogla, në shtëpi private. Kur mblidheshin në grupe më të mëdha, hiqeshin sikur po bënin piknik. Për shembull, një herë në muaj, i gjithë kongregacioni mblidhej bashkë për një fjalim dhe për Studimin e Kullës së Rojës. Vëllezërit organizonin një piknik në ndonjë park ose në kopshtin e dikujt. Kjo taktikë funksionoi tek ugandasit e shoqërueshëm, të cilëve nuk u dukej e çuditshme që një grup miqsh ose të afërmish të mblidheshin për të gëzuar shoqërinë e njëri-tjetrit. Përveçse sillnin me vete me maturi Biblat dhe librat  e studimit, vëllezërit ishin mjeshtra për të marrë me vete çdo gjë që duhej për të bërë një piknik të vërtetë. Këto mbledhje u sillnin ndër mend izraelitët e lashtë, që me siguri duhet të jenë kënaqur në festat fetare që bënin.—Ligj. 16:15.

Gjatë gjithë kohës së ndalimit, u mbajtën në të njëjtën mënyrë edhe asamble qarkore të shkurtuara. Pavarësisht nga përpjekjet e qeverisë për t’i penguar, vëllezërit nuk i braktisën kurrë mbledhjet ose predikimin e lajmit të mirë. Madje, disa vëllezër arritën të ndiqnin kongrese në Najrobi dhe pastaj, kur ktheheshin, tregonin përvojat inkurajuese që kishin pasur.

 ‘TË KUJDESSHËM SI GJARPËRINJTË, TË PAFAJ SI PËLLUMBAT’

Vëllezërit përgjegjës kishin arsye të besonin se, po të tregoheshin «të kujdesshëm si gjarpërinjtë, e megjithatë të pafaj si pëllumbat», ndalimi mund të mos ishte edhe aq strikt dhe aktivitetet teokratike mund të vazhdonin. (Mat. 10:16) Prandaj, me kujdesin e duhur, pionierët specialë qëndruan në caktimet e tyre dhe lajmëtarët e vazhduan predikimin shtëpi më shtëpi.

Natyrisht, disa nuk ishin të kënaqur kur shihnin në derë Dëshmitarët e Jehovait. Një ditë, aty nga mesi i viteve 70, Piter Xhabi po predikonte me adoleshentin Fred Niende. Fredi kishte qenë foshnjë kur e ëma kishte mësuar të vërtetën, në vitin 1962. Që atëherë, ishte rritur dhe tani pjekuria e tij do të vihej në provë.

Te një shtëpi, i zoti i zemëruar—me sa duket oficer sigurimi i veshur civil,—e kuptoi se vëllezërit ishin Dëshmitarë të Jehovait. I arrestoi dhe i futi me zor në makinën e tij. Kuptohet që vëllezërit ishin paksa në ankth, sepse mijëra njerëz të kapur në mënyrë të tillë, ishin zhdukur. Ishin të zakonshme edhe torturat, për çfarëdolloj arsyeje ose pa asnjë arsye. Rrugës për në zyrën e sigurimit, Piteri dhe Fredi kishin kohë t’i luteshin Jehovait që  t’u jepte forcë të qëndronin të qetë e besnikë. Burri i çoi te shefi i tij, duke i akuzuar e duke i bombarduar me pyetje. Mirëpo, aty Piteri dhe Fredi e panë me sytë e tyre sa të vërteta janë fjalët e Proverbave 25:15: «Me durim i mbushet mendja një komandanti, dhe gjuha e butë mund të thyejë kocka.» Lumturisht, atë pasdite nuk u thye asnjë kockë. Kur Piteri me qetësi i shpjegoi shefit se ne i bindemi ligjit dhe u qëndrojmë besnikë mësimeve të Biblës, si dhe kur pa sjelljen e përgjigjet me respekt të vëllezërve, atij iu hoqën paragjykimet. Si përfundoi çështja?

Shefi jo vetëm që i liroi Piterin dhe djaloshin Fred, por e urdhëroi burrin që i kishte arrestuar, t’i çonte prapë me makinë në territor. I poshtëruar, «shoqëruesi» i tyre u bind pa shumë dëshirë, dhe vëllezërit falënderuan Jehovain që shpëtuan.

Jo të gjitha përballjet me policinë ishin kaq stresuese. Për shembull, Emanuel Kjamiza dhe gruaja e tij mbanin fshehurazi mbledhje në shtëpinë e tyre në Entebe për familjen dhe për një grup të vogël të interesuarish. Që të mos binte në sy, Emanueli i ndryshonte vendet ku drejtonte studimet biblike. Pas njëfarë kohe, ai mendoi se këto metoda për t’i shpëtuar policisë po funksiononin. Një ditë, pasi drejtoi një studim  biblik në Kopshtin Botanik të Entebes, Emanuelit iu afrua një polic teksa ai përpiqej me shpejtësi t’i fshihte librat e studimit. Polici e pyeti: «Pse po i fsheh librat? Ne e dimë çfarë po bëni. E dimë se jeni Dëshmitarë të Jehovait. Dimë edhe ku mblidheni. Po të donim, mund t’ju kishim arrestuar me kohë. Por mund të vazhdoni si keni bërë deri tani.» E vërtet, Emanueli vazhdoi me shumë besnikëri.

Më vonë, kur doli në pension dhe u kthye në fshatin e lindjes, Emanueli duroi shumë kundërshtime e tallje. Ashtu si Jezui, ai ‘nuk u nderua në shtëpinë e vet’. (Mar. 6:4) Megjithatë, edhe pse ishte në të 70-at, Emanueli vazhdoi ‘të ishte i harlisur, edhe pse flokëzbardhur’, dhe bënte rregullisht me biçikletë 60 kilometra vajtje-ardhje për në mbledhje. (Psal. 92:14) Sot që është në fund të të 80-ave, vazhdon të shërbejë me besnikëri si shërbëtor ndihmës, ndonëse nuk e përdor më biçikletën aq sa do të donte.

PIONIERË NGULMUES

Edhe pse pasiguria vazhdonte, kishte gjithnjë disa që gjenin mënyrën për të shërbyer si pionierë. Një pionier i zellshëm gjatë asaj periudhe ishte Xhejms Luerekera, që punonte në shtet si topograf dhe u pagëzua në vitin 1974. Pak pasi u pagëzua, nisi të merrej me bujqësi, që t’u predikonte lajmin e mirë atyre që ishin pranë fshatit të tij. Edhe e shoqja studioi për ca kohë, por pastaj iu kundërvu gjithnjë e më tepër.

Për shembull, një mëngjes, ende pa u gdhirë mirë, Xhejmsi dhe disa vëllezër u nisën për të ndjekur një kongres krahinor në Najrobi. Më vonë, kur makinën e tyre e ndaloi policia në një postbllok, vëllezërit vunë re diçka të çuditshme te rrobat e Xhejmsit, që s’ishte tipike për të: ato nuk shkonin me njëra-tjetrën dhe nuk i  rrinin mirë. Fillimisht, ai tha me shaka se ishte veshur nxitimthi në errësirë, prandaj dukej ashtu. Por, kur shokët këmbëngulën, pranoi se e shoqja ia kishte fshehur rrobat e mbledhjes që të mos ndiqte kongresin. Prandaj kishte kapur ç’t’i zinte dora. Me dashuri, shokët e udhëtimit i dhanë Xhejmsit nga rrobat e tyre, kështu që mbërriti në kongres i veshur siç duhet.

Nganjëherë, kundërshtimi në shtëpi dhe lagje i shkaktonte vetëm probleme të vogla Xhejmsit. Herë të tjera, ishte më i fortë. Por vazhdoi për vite të tëra. Gjatë gjithë kohës, Xhejmsi duroi me butësi dhe vazhdoi besnik derisa vdiq, në vitin 2005. Vëllezërit ende e admirojnë besimin e tij dhe, pa dyshim, edhe Perëndia i tij, Jehovai, e mban mend.

«VËLLA NË DITË TË VËSHTIRA»

«Shoku i vërtetë të do në çdo kohë, dhe të bëhet vëlla në ditë të vështira.» (Prov. 17:17) Vëllezërit në Kenia u bënë shokë të vërtetë gjatë trazirave dhe rreziqeve që duruan Dëshmitarët ugandas në vitet 70. Mbikëqyrësve udhëtues dhe përfaqësuesve të degës u duhej guxim të kalonin kufirin për të hyrë në Ugandë që të mbështetnin dhe inkurajonin vëllezërit e motrat e tyre të dashur.

Në vitin 1978 shpërtheu kaosi politik, pasi një fraksion i ushtrisë së Ugandës hyri në territorin tanzanian. Ushtria e Tanzanisë u kundërpërgjigj duke rrëzuar qeverinë ugandase në prill të vitit 1979, dhe kjo e detyroi diktatorin e frikshëm të Ugandës, Idi Amin Dadën, të ikte nga vendi. Ikja e nxituar e Aminit solli shumë ndryshime në Ugandë. Një vëlla thotë: «Me Amin Dadën, iku edhe ndalimi.» Gazeta Uganda Times njoftoi: «Misionarët janë të lirë të kthehen.» Populli i Jehovait kishte përsëri liri fetare.

 «DO TË SHKOJ, EDHE SIKUR TË MË VRASIN»

Në rrëmujën që pasoi ndryshimin e qeverisë, Uganda aq sa u lirua, aq edhe u plaçkit. Atmosfera e anarkisë solli si pasojë vjedhje e dhunë të paparë. Gjithsesi, vëllezërit në degën e Kenias menjëherë morën masa që Gynter Reshke dhe Stenli Makumba të vizitonin Ugandën e të fillonin të mbanin asamble qarkore.

Gynteri kujton: «Dy javë para se të niseshim për këtë vizitë pas lufte, ishim instruktorë në një shkollë pionieri në Meru, pranë malit Kenia. Më kujtohet që lexova në gazetë për vrasjet e shumta që bëheshin në Kampalë, sidomos natën. Pasi lexova me zë një pjesë, thirra: ‘Imagjino që këtu duhet të shkojmë javën tjetër!’ Por pastaj mendova: ‘Mos dua të jem si Jonai e të iki larg caktimit tim?’ Menjëherë më iku frika dhe thashë me vete: ‘Do të shkoj, edhe sikur të më vrasin. Nuk do t’ia mbath si Jonai.’»

Vëllezërit u nisën siç ishte planifikuar. Stenli vizitoi kongregacionet në brendësi të vendit, kurse Gynteri qytetet më të mëdha. Ata raportuan: «Pas luftës, kishte shumë gjëra që duheshin riorganizuar. Atëherë në Ugandë kishte vetëm 113 lajmëtarë aktivë. Të gjithë ishin të lumtur që mund të mblidheshin përsëri lirisht dhe të mbanin një asamble haptazi. U kënaqëm kur pamë 241 të pranishëm.» Ndonëse farërat e së vërtetës ishin shkelur keqas, dukej qartë se ende mund të jepnin fryt.

KOHË TË RREZIKSHME

Në Mbale, pranë kufirit lindor të Ugandës, dy vëllezërit në vizitë, Gynteri dhe Stenli, e parkuan makinën para shtëpisë së mikpritësit të tyre, ku do të kalonin natën. Gjatë natës, dëgjuan hajdutët që hiqnin pjesë nga makina. Gynteri për pak sa s’u bërtiti, por u  kujtua se po atë javë, hajdutët kishin vrarë një njeri që ishte përpjekur t’i pengonte. Si e mendoi dy herë, Gynteri doli në përfundimin se vlera e makinës nuk mund të krahasohej me vlerën e jetës, prandaj vendosi të mos ndërhynte. Kur zbardhi dita, panë se makinës i kishin vjedhur dy goma dhe xhamin e përparmë. E raportuan vjedhjen në polici, por ata i këshilluan: «Hiqeni makinën që këtu, para se hajdutët të kthehen për të marrë pjesë të tjera!»

Sa më shpejt që mundën, vëllezërit u nisën për në Kampalë. Por, pa xhamin e përparmë dhe vetëm me një batanije për Gynterin e një kapelë për Stenlin, udhëtimi prej 250 kilometrash deri në Kampalë në mot të lagësht e me erë, nuk ishte shumë i rehatshëm. Njërën gomë të vjedhur e zëvendësuan me gomën rezervë dhe për të zëvendësuar tjetrën, morën një gomë të shpuar. Si për t’ua shtuar ankthin, u thanë se gomën që morën hua, duhej ta kthenin brenda dy ditësh. Vëllezërit u nisën me gjak të ngrirë, duke shpresuar se gomat nuk do të shfryheshin.

Por nuk mbaronte me kaq, sepse Gynteri dhe Stenli duhej të kalonin një copë rruge përmes pyllit që ishte famëkeqe për shkak të grabitësve. Mikpritësi i tyre i këshilloi: «Ecni me shpejtësi dhe mos lejoni t’ju parakalojnë.» Vëllezërit e guximshëm u lehtësuan që mbërritën shëndoshë e mirë në Kampalë, dhe në kohë rekord.  Madje, kishin kohë të gjenin dikë që t’ua çonte në Mbale gomën e marrë hua.

SFIDA DHE MUNDËSI TË REJA

Në vitin 1980, ndërsa vëlla Reshke vizitonte selinë botërore në Bruklin, Nju-Jork, e ftuan të jepte një raport para familjes Bethel për zhvillimet në Ugandë. Më pas, anëtarët e Trupit Udhëheqës thanë se shpresonin që në Ugandë të dërgoheshin sërish misionarë. Të gjithë ranë dakord se kishte ardhur koha të kishte më shumë misionarë në vend. Grumbullimet e mëdha mund të mbaheshin sërish dhe, në vitin 1981, numri i lajmëtarëve në Ugandë tashmë kishte shkuar përsëri në 175. Madje, në korrik të atij viti, Uganda regjistroi një maksimum të ri emocionues me 206 lajmëtarë.

Gjithsesi, mjerisht, luftimet e dhjetë viteve të kaluara, kishin lënë armë dhe municione në duart e shumë njerëzve pa skrupuj. Numri i të shtënave kuturu dhe i grabitjeve ishte alarmues. Me kujdes, predikuesit e lajmit të mirë u përpoqën të shpërndanin literaturë biblike ngushëlluese në gjithë territorin. Gjatë korrikut, lanë mesatarisht 12,5 revista për çdo lajmëtar. Sidoqoftë, ishte e matur që shërbimin, si dhe aktivitetet e tjera, t’i kufizonin gjatë ditës, sepse nata e shtonte shumë rrezikun e sulmeve. Pavarësisht nga rreziqet, nuk diskutohej se kishte mundësi për rritje.

MIRËPRITEN SËRISH MISIONARËT

Të diplomuarit e Galaadit, Xhefri Uelçi dhe Ari Palviajneni, shkuan nga Kenia në Kampalë në shtator të vitit 1982. Që në fillim, Xhefi dhe Ari, siç u bënë të njohur dy vëllezërit, patën rezultate të kënaqshme. Xhefi kujton: «Në atë kohë, njerëzit ishin të etur për  gjëra frymore, prandaj revistat tona me tema tërheqëse shkonin vetë në duart e tyre.»

Në dhjetor, me Xhefin dhe Arin u bashkuan Hajnc e Marjana Vertolci, nga Filiali i Shkollës së Galaadit në Visbaden, Gjermani. Që në fillim, çiftit Vertolc i bëri përshtypje të thellë se si ia dilnin mbanë kaq mirë vëllezërit ugandas në zonat e dëmtuara e të rrezikshme të vendit.

«Shumë shërbime, si furnizimi me ujë dhe rrjeti i komunikimit, ishin prishur,—kujton Hajnci.—Situata politike mbetej e tensionuar. Më shumë se një herë pati zëra për një grusht shteti, dhe rrugës kishte shumë postblloqe ushtarake. Të shtënat dhe grabitjet ishin të zakonshme, sidomos natën. Kur binte errësira, s’gjeje këmbë njeriu nëpër rrugë. Të gjithë mbylleshin në shtëpi, duke shpresuar (e shpesh duke u lutur) që nata të kalonte pa ‘mysafirë’ të paftuar.»

Hajncin dhe Marjanën i ftuan të qëndronin me Sem Uaisuën dhe familjen e tij, derisa të gjenin një shtëpi për ta përdorur si shtëpi misionare. Ndonëse Semi ishte mësues, kushtet ekonomike në vend ia kishin kufizuar jashtë mase të ardhurat, dhe kjo e bënte vërtet të veçantë mikpritjen e familjes së tij.

Hajnci thotë: «Ishte e vështirë të gjeje shtëpi në një zonë të sigurt, prandaj si përfundim ndenjëm pesë muaj në shtëpinë e Semit. Në ato muaj u njohëm shumë mirë. Kishte raste kur familja e tij e madhe hante vetëm një herë në ditë, por ishin gjithnjë të lumtur, dhe fëmijët ishin të bindur e të respektueshëm. Ngaqë furnizimi me ujë në qytet nuk funksiononte mirë, fëmijët duhej të mbanin në kokë bidonë plastikë 20-litërsh plot me ujë e t’i sillnin deri në shtëpi. Kur vinim nga shërbimi, për ne kishte gjithnjë ujë të freskët. Natyrisht që mësuam ta  përdornim me kursim. Për shembull, laheshim vetëm me pak litra ujë dhe ujin e shpëlarjes e ruanim në një legen për t’ia hedhur banjës.»

Në prill të vitit 1983, rreth dhjetë vjet pasi misionarët e parë ishin detyruar të iknin nga Uganda, katër misionarët e rinj gjetën shtëpi në një zonë pak a shumë të sigurt. Pasiguria e përgjithshme dhe mungesa e ushqimeve të nevojshme paraqiste shumë sfida, por dashuria e vëllezërve vendës i kompensonte më së miri këto parehati.

Marjana shpjegon: «Gjithnjë ishte një kënaqësi të flitnim me njerëzit për lajmin e mirë. Ata ishin fetarë, shumica kishte një Bibël dhe ishin me mendje të hapur për diskutime. Mund t’u afroheshe shumë kollaj dhe ishin të sjellshëm. Pavarësisht nga problemet ekonomike dhe vështirësitë e tjera, gjithnjë kishin buzëqeshje në fytyrë.»

 TË MOSHUARIT DUAN TË BËJNË MË TEPËR

Shumë të moshuar, që në kulturën ugandase vlerësohen jashtë mase, e kanë pranuar lajmin e mirë dhe i kanë përdorur vitet e pleqërisë për t’i shërbyer Jehovait. Për shembull, Paulo Mukasa, dikur mësues, ishte 89 vjeç kur mësoi të vërtetën. Meqë kishte jetuar gjatë dy luftërave botërore, sundimit kolonial, një diktature të dhunshme dhe trazirave të tjera politike, Paulo me padurim donte të mësonte për Mbretërinë e Perëndisë. U kënaq kur mori vesh se Mbreti mesianik, Jezu Krishti, ‘do ta çlirojë të varfrin dhe të munduarin nga shtypja dhe dhuna’.—Psal. 72:12, 14.

Dy vjet më vonë, kur Paulo u kualifikua për pagëzim, vëllezërit kishin dyshimin: «A mund ta zhytim komplet në ujë dikë kaq të moshuar?» Po s’kishin pse të shqetësoheshin. Ndërkohë që një kandidat në moshë të re gjithë ankth po ngurronte të hynte në ujë, Paulo 91-vjeçar u pagëzua dhe doli nga uji me një buzëqeshje të madhe. Ndonëse disi i kufizuar në shërbim, Paulo u foli me zell për lajmin e mirë të gjithë atyre që shkonin ta vizitonin, deri kur vdiq, disa vjet më vonë.

Edhe Lovinsa Nakajima duhej të luftonte jo vetëm me moshën e shkuar, por edhe me shëndetin e dobët. Nga sëmundja, këmbët i kishte kaq të ënjtura, sa nuk mund të shkonte asgjëkundi pa ndihmë. Gjithsesi, kur të gjithë në kongregacion u inkurajuan të shërbenin si pionierë ndihmës për një muaj gjatë periudhës së Përkujtimit, Lovinsa donte ta provonte. Kongregacioni e ndihmoi duke çuar të interesuarit në shtëpinë e Lovinsës për të studiuar Biblën. Veç kësaj, misionarët e mësuan t’u shkruante letra njerëzve në fshatra, dhe këtë mund ta bënte kur ta shihte më të udhës. Pastaj,  të shtunave, një plak kongregacioni e çonte Lovinsën në një zonë plot me njerëz në Kampalë, ku ajo ulej e rehatohej në një mur të ulët dhe u dëshmonte gjithë ditën kalimtarëve. Në fund të muajit, e lumtur dhe e kënaqur, Lovinsa tha: «Tani e kuptova se mund ta bëj këtë shërbim e madje të kënaqem.» Me ndihmën e dashur të kongregacionit, ajo shërbeu si pioniere ndihmëse jo vetëm atë muaj, por 11 muaj rresht.

«SI I THONË . . . ?»

Gjatë viteve 80, lajmëtarët e palodhur në Ugandë mikpritën me përzemërsi një vërshim të vazhdueshëm misionarësh të zellshëm. Disa ishin të sapodiplomuar në Galaad, të tjerë ishin detyruar të largoheshin nga caktimet misionare në Zaire (tani Republika Demokratike e Kongos). Shtimi i misionarëve në Kampalë e në Xhinxhë bëri të mundur të punoheshin në mënyrë më të plotë këto territore me popullsi të dendur, dhe misionarët u emocionuan kur panë se fusha ugandase ishte gati për korrje. Në të vërtetë, sfida nuk ishte të gjeje interes, por ta ndiqje atë.

Plot energji nga muajt e stërvitjes në Galaad, Mats Holmkvisti mezi priste të mësonte gjuhën vendëse, që të ndiqte interesin e njerëzve për të vërtetën. Në atë kohë, Fred Niende ishte pionier special në Entebe dhe aftësitë e tij në përkthim u përdorën për të mësuar misionarët e rinj të flitnin në mënyrë të kuptueshme gjuhën lugande, që është plot me fjalë e shprehje të vështira për t’u shqiptuar. Matsit iu duk jashtë mase e vështirë të mësonte këtë gjuhë të re.

 —Si i thonë «Mbretëria e Perëndisë» në gjuhën lugande?—pyeti Matsi në një nga orët e para të mësimit të gjuhës.

—Obuakabaka bua Katonda,—ishte përgjigjja ritmike e Fredit.

—S’do të arrij kurrë ta shqiptoj këtë,—mendoi Matsi, duke u penduar madje që kishte pyetur. Gjithsesi, bëri goxha përparim dhe e mësoi mirë gjuhën lugande.

KORRJE E BEGATSHME

Pavarësisht nga vështirësitë që përjetuan ugandasit pothuaj gjatë gjithë viteve 80, reagimi ndaj së vërtetës biblike ishte i jashtëzakonshëm. Numri i lajmëtarëve u rrit mbi 130 për qind, nga 328 në vitin 1986 në 766 më 1990. Në gjithë vendin po formoheshin grupe të reja. Në Kampalë, numri i kongregacioneve u dyfishua. Kongregacioni në Xhinxhë u gëzua kur numri i lajmëtarëve e kaloi trefishin, ndërkohë që grupi në Igangë shpejt u bë një kongregacion i mirëfilltë.

«Rritja ishte aq e shpejtë,—kujton një plak kongregacioni në Xhinxhë,—saqë pyetnim veten nga vinin gjithë këta lajmëtarë të rinj. Për njëfarë kohe, duhej të programonim kohë pothuajse çdo të diel që të takoheshim me ata që donin të bëheshin lajmëtarë të papagëzuar.»

KORRIN NË NJË FUSHË MË TË MADHE

Një nga faktorët që ndikuan në rritjen e jashtëzakonshme ishte fryma e mrekullueshme e pionierit që shfaqën vëllezërit. Ashtu si Pavli, Sila e Timoteu, predikues të shekullit të parë, shërbëtorët e plotkohorë në Ugandë ‘e dhanë veten si një shembull për t’u imituar’. (2 Sel. 3:9) Duke parë nevojën që po shtohej në fushë dhe këta shembuj të shkëlqyer, shumë lajmëtarë  të zellshëm u nxitën të zgjeronin shërbimin. Të rinj e të moshuar, beqarë e të martuar, burra e gra, e madje edhe disa me familje, përforcuan radhët e pionierëve të palodhur. Në fund të viteve 80, mesatarisht mbi 25 për qind e lajmëtarëve ishin në ndonjë formë të shërbimit të pionierit. Disa kanë pasur mundësi të vazhdojnë deri tani në shërbim të plotkohor.

Pionierët i mbështetnin me gatishmëri fushatat speciale vjetore të predikimit, që me nostalgji i quanin fushatat maqedonase. (Vep. 16:9, 10) Këto fushata kanë vazhduar ndër vite. Kongregacionet predikojnë deri në tre muaj në territore të pacaktuara ose të punuara rrallë. Gjithashtu, disa pionierë të rregullt emërohen pionierë specialë të përkohshëm në territore ku ka më shumë nevojë. Rezultatet kanë qenë vërtet inkurajuese. Shumë njerëz të sinqertë kanë shprehur vlerësimin për këto fushata falë të cilave kanë mësuar të vërtetën, dhe janë formuar shumë grupe e kongregacione të reja.

Në një fushatë, misionarët Peter Abramov dhe Mikael Rajs predikuan në qytetin e Kabales dhe takuan Margareta Tofajon, e cila e kishte studiuar Biblën më parë. Ajo ishte e bindur se gjërat që kishte mësuar ishin të vërteta, dhe tashmë fliste në mënyrë joformale për bindjet e saj. Për ta ndihmuar me aq sa mundeshin, misionarët i dhanë të vetmin libër Të arsyetojmë nga Shkrimet që kishin. Herën e fundit që vëllezërit e vizituan para se të niseshin, Margareta u bëri surprizë një drekë të përgatitur posaçërisht për ta. Vëllezërit e vlerësuan shumë dashamirësinë dhe bujarinë e saj, por u ndien pak në siklet sepse kuptuan që kishte gatuar pulën e vetme. E dinin se me vezët e asaj pule, ajo plotësonte ushqimin e paktë të familjes. «Mos u bëni merak,—u tha Margareta.—Gjatë vizitës suaj më keni  dhënë më tepër se ç’po ju jap unë me këtë drekë.» Me kalimin e kohës, ajo u pagëzua dhe vazhdoi si lajmëtare e zellshme derisa vdiq.

Rritja e shpejtë mund të ketë ardhur edhe falë mënyrës se si i përdornin vëllezërit botimet e shkëlqyera. Matsi, që u përmend më lart, thotë: «Edhe pse përpiqemi të përmirësojmë aftësitë tona si mësues, janë Bibla dhe botimet ato që ndikojnë te njerëzit dhe i nxitin të ndryshojnë jetën. Edhe atyre që nuk lexojnë mirë, por që janë të etur për të vërtetën, mund t’u preket zemra nga broshurat tona praktike.»

NDESHIN PENGESA

Megjithatë, përparimi i jashtëzakonshëm gjatë fundit të viteve 80, nuk erdhi pa probleme. Me grushtin e shtetit që u bë në korrik të vitit 1985, qeverinë e mori sërish në dorë ushtria. Gjendja u bë sërish e pasigurt dhe luftimet guerilase u shtuan. Trupat që largoheshin, bënë kërdinë, duke grabitur prona e duke qëlluar njerëzit kuturu. Për njëfarë kohe, beteja zhvillohej përqark zonës ku jetonin misionarët në Xhinxhë. Një ditë, shtëpinë e tyre e mësynë ushtarët, por kur morën vesh se ishin misionarë Dëshmitarë të Jehovait, nuk shkatërruan asgjë dhe morën shumë pak gjëra. Pastaj, në janar të vitit 1986, erdhi në pushtet një regjim tjetër, i cili bëri përpjekje për t’i rikthyer vendit njëfarë stabiliteti.

Shumë shpejt, qeverisë së re iu desh të luftonte me një armik të ri shkatërrimtar, me SIDA-n. Kur goditi kjo pandemi gjatë viteve 80, Uganda ishte një nga kombet më të prekura. Mendohet se prej saj kanë vdekur një milion njerëz, ndoshta më tepër se ata që u vranë në 15 vitet e trazirave politike dhe luftës civile. Si ndikoi kjo sëmundje te vëllazëria jonë?

 Uashington Sentongo, një pionier i rregullt, shpjegon: «Disa vëllezër e motra të rinj hynë në të vërtetën me zell dhe energji, por pastaj u sëmurën me SIDA dhe vdiqën. Ishin infektuar me virusin e HIV-it para se të mësonin të vërtetën.» Të tjerë u infektuan nga bashkëshortët jobesimtarë.

Uashingtoni thotë: «Nganjëherë, dukej sikur s’kalonte as një muaj pa dëgjuar për varrimin e dikujt që e njihnim dhe e donim; të gjithë po humbnin familjarë. Gjithashtu, kishte edhe shumë besëtytni për SIDA-n. Shumë njerëz e lidhnin me magjinë dhe mallkimin. Kjo pikëpamje e shtrembër u shtiu frikën njerëzve, ngriti paragjykime të pabazuara dhe u dobësoi aftësinë për të arsyetuar.» Megjithatë, me besnikëri vëllezërit e motrat ngushëllonin njëri-tjetrin me shpresën e ringjalljes dhe me shprehje që i siguronin për dashurinë e tyre të sinqertë të krishterë.

Aty nga fundi i viteve 80, në Ugandë kishte shumë optimizëm. Siguria po rivendosej dhe ekonomia e vendit po rimëkëmbej. U përmirësua infrastruktura dhe rifilluan ose hynë për herë të parë programet shoqërore.

Por, ngaqë gjithnjë e më shumë njerëz po e vinin më tepër theksin tek idealet politike, asnjanësia e Dëshmitarëve të Jehovait nganjëherë keqkuptohej. Në një rast, autoritetet ndaluan në mënyrë arbitrare ndërtimin e një Salle Mbretërie. Nuk u dhanë leje për disa asamble dhe disa misionarëve iu desh të largoheshin kur u mbaroi leja e qëndrimit. Aty nga fundi i vitit 1991, kishin mbetur vetëm dy vëllezër misionarë. Ç’mund të bëhej për të përmirësuar situatën?

Në fund, një delegacion me vëllezër u takua me autoritetet për t’u shpjeguar asnjanësinë tonë. Kur  autoritetet e kuptuan qëndrimin tonë, i lejuan misionarët të ktheheshin në Ugandë. Vepra përparoi pa pengesa dhe, në vitin 1993, Uganda me kënaqësi raportoi 1.000 lajmëtarë. Pastaj, vetëm për pesë vjet, numri arriti në 2.000 lajmëtarë. Aktualisht në gjithë vendin ka rreth 40 misionarë që po bëjnë një punë të shkëlqyer.

PËRKTHIMI E PËRSHPEJTON MBLEDHJEN

Gjuha angleze përdoret në gjithë vendin. Por gjuha lugande është më e përdorura ndër vendësit, ndërkohë që grupet e ndryshme etnike flasin më shumë se 30 gjuhë. Prandaj, një faktor kyç që ka sjellë rritje më të shpejtë kohët e fundit, ka qenë përparimi në punën e përkthimit.

Fred Niende tha: «Ndonëse mamaja ime ishte dëshmitare besnike, i dukeshin shumë më domethënëse mbledhjet kur ia përktheja artikujt e studimit nga anglishtja në gjuhën lugande. Atëherë s’e kuptoja se po bëja praktikë për një punë më të madhe përkthimi.» Ç’donte të thoshte me këtë?

Pak pasi filloi si pionier më 1984, Fredit i kërkuan t’u bënte misionarëve një kurs të gjuhës lugande. Një vit më pas, e ftuan të bëhej pjesëtar i skuadrës së përkthimit të gjuhës lugande. Fillimisht, ai dhe përkthyesit e tjerë punonin në shtëpi, në kohën e lirë. Më vonë, skuadra pati mundësi të punonte së bashku në kohë të plotë, në një dhomë të vogël ngjitur me një shtëpi misionare. Është interesante se gjatë ndalimit që ndodhi në mes të viteve 70, disa numra të Kullës së Rojës ishin përkthyer në gjuhën lugande dhe ishin shumëfishuar me shaptilograf. Por, pas pak, projekti ishte ndërprerë. Kulla e Rojës nisi të botohej përsëri në gjuhën lugande vetëm në vitin 1987. Që nga ajo kohë, skuadra e  përkthimit është zgjeruar dhe përkthyesit kanë punuar fort për të përkthyer më shumë botime për kongregacionet e gjuhës lugande që sa vijnë e shtohen. Aktualisht, pothuajse gjysma e kongregacioneve në vend janë të gjuhës lugande.

Me kalimin e kohës, botimet tona u përkthyen edhe në gjuhë të tjera. Tani ka skuadra përkthimi të përhershme që punojnë në kohë të plotë për gjuhët akole, lukonze dhe runjankore. Veç këtyre, botime të veçanta janë përkthyer edhe në gjuhët ateso, lugbara, madi dhe rutoro.

Skuadrat e gjuhëve akole dhe runjankore punojnë në zyrat e përkthimit përkatësisht në Gulu dhe Mbararë, ku fliten kryesisht ato gjuhë. Kjo i ndihmon përkthyesit të ruajnë gjuhën amtare dhe të bëjnë një përkthim që kuptohet lehtë. Në të njëjtën kohë, kongregacionet përfitojnë nga mbështetja e përkthyesve.

Pa dyshim, puna e përkthimit kërkon përpjekje të mëdha dhe mjete të konsiderueshme. Përkthyesit e zellshëm ugandas, së bashku me skuadrat e tjera të përkthimit anembanë botës, kanë nxjerrë dobi nga stërvitja e përparuar për kuptueshmërinë e gjuhës dhe teknikat e përkthimit. Rezultatet tregojnë se përpjekjet dhe shpenzimet ia kanë vlejtur, pasi më shumë se kurrë më parë, njerëz nga ‘fise, popuj dhe gjuhë’ të ndryshme të Ugandës, po nxjerrin dobi duke e lexuar të vërtetën e Biblës në gjuhën e tyre. (Zbul. 7:9, 10) Rrjedhimisht, në vitin 2003, në Ugandë kishte mbi 3.000 lajmëtarë të Mbretërisë dhe vetëm tre vjet më vonë, më 2006, kishte 4.005.

DUHEN MË SHUMË VENDE ADHURIMI

Vitet e para, vëllezërit i mbanin mbledhjet në shtëpi private, qendra kulture dhe klasa shkolle. Ndërtesat  e para që u përdorën vetëm për mbledhje të krishtere ishin bërë me qerpiç e çati kashte, në zonat rurale Namaingo dhe Rusese. Pa dyshim, nisma dhe përpjekjet e vëllezërve në këto dy zona u bekuan, pasi kongregacionet atje u bënë të patundura.

Kurse në qytete, edhe një ndërtesë e thjeshtë kërkonte investim të madh, dhe kushtet ekonomike në Ugandë bënin që shpresat për Salla Mbretërie të dukeshin të vakëta. Vetëm në mars të vitit 1988 u kushtua për herë të parë një Sallë Mbretërie e përhershme në Xhinxhë. Edhe për të u deshën goxha përpjekje: u prenë pemë në një pyll aty afër, u sollën trungjet me kamionë nëpër rrugë tërë baltë dhe u ndërtua salla. Më vonë, edhe vëllezërit në Mbale, Kampalë e Tororo ndërtuan Salla Mbretërie me nismën dhe përvojën e tyre.

Ndërtimi i Sallave të Mbretërisë mori hov në vitin 1999, kur u formua një grup ndërtimi me ndihmesën e Zyrës Rajonale të Inxhinierisë në degën e Afrikës së Jugut. Kjo degë caktoi një ekip me nëntë veta, ndër të cilët ishin edhe dy shërbëtorë ndërkombëtarë bashkë me gratë. Ekipi i zellshëm e mësoi shpejt punën dhe pati mundësi të stërviste edhe vëllezërit vendës. Programi i ndërtimit mori vrull dhe u përfunduan 67 salla, mesatarisht, për një muaj e gjysmë secila. Ky është një ritëm i jashtëzakonshëm, po të mendosh se veglat elektrike janë të pakta, uji shpesh mungon dhe furnizimi me materiale ndërtimi është i paparashikueshëm.

Shumica e kongregacioneve në Ugandë tani i mbajnë mbledhjet në Sallat e tyre të Mbretërisë dhe e shohin sa mirë është kur kanë një sallë në lagje. Të interesuarit janë më të prirur të vijnë në një vend adhurimi të mirëfilltë, sesa në një klasë shkolle, prandaj prania  në mbledhje është shtuar shumë dhe kongregacionet kanë pasur një rritje të shpejtë.

PËRBALLIMI I ZGJERIMIT TË SHPEJTË

Rritja fenomenale e kongregacioneve po e bënte më të vështirë situatën, pasi vendet që mund të gjendeshin për asamble e kongrese s’kishin shumë kapacitet. Ç’mund të bëhej për të gjetur vende të përshtatshme, por që vëllezërit të mos bënin rrugë të gjata, sidomos nga zonat rurale? Një zgjidhje e kënaqshme u gjet kur u dha miratimi për të ndërtuar Salla Mbretërie që mund të zgjeroheshin. Këto janë salla me përmasa normale, por që jashtë kanë një shtesë të madhe, vetëm me çati e dysheme. Kur hapet muri i pasmë i Sallës së Mbretërisë për një asamble, auditori i zgjeruar mund të zërë vend në zonën e mbuluar. Salla të tilla tashmë janë përfunduar në Kajansi, Rusese e Lirë, dhe një e katërt po ndërtohet në Setë.

Rritja frymore në Ugandë, që erdhi si rezultat i bekimit të Jehovait, kërkonte që të bëheshin rregullime edhe në organizim. Para vitit 1994, kishte vetëm një qark që përfshinte gjithë vendin. Më vonë, u formuan qarqe të tjera për t’u kujdesur për numrin më të madh të kongregacioneve, grupeve dhe gjuhëve të ndryshme. Sot, me 111 kongregacione dhe rreth 50 grupe, Uganda ka tetë qarqe, tre prej të cilave të gjuhës lugande.

Apolo Mukasa, një nga mbikëqyrësit qarkorë të Ugandës, u pagëzua në vitin 1972. Më 1980 nisi shërbimin e plotkohor, në vend që të vazhdonte arsimin e lartë. A u pendua për këtë vendim?

«Aspak!—thotë Apolo.—Kam pasur shumë përvoja shpërblyese si pionier special dhe mbikëqyrës udhëtues duke vizituar kongregacionet dhe, më parë, grupet. Jam kënaqur veçanërisht me stërvitjen e përparuar  frymore dhe organizative që mora në Shkollën e Stërvitjes për Shërbim.»

Veç Apolos, mbi 50 vëllezër të tjerë nga Uganda kanë marrë arsimim të vlefshëm në Shkollën e Stërvitjes për Shërbim që nga viti 1994, kur u mbajtën për herë të parë klasat në degën e Kenias. Shumë nga këta vëllezër të gatshëm japin një ndihmesë të shkëlqyer si pionierë specialë në kongregacionet e grupet e vogla, kurse të tjerë u shërbejnë vëllezërve dhe motrave si mbikëqyrës udhëtues.

Në vitin 1995, në Ugandë u emërua një Komitet Vendi që do të shërbente nën drejtimin e degës së Kenias. Një nga shtëpitë misionare të Kampalës u bë shtëpia e një familjeje të re me tetë vullnetarë në kohë të plotë, ndër të cilët ishte edhe skuadra e përkthimit të gjuhës lugande. Në shtator të vitit 2003, Uganda u bë degë.

«TANI JEMI NË PARAJSË»

Për njëfarë kohe, Komiteti i Vendit ishte përpjekur të ecte në një hap me rritjen e skuadrave të përkthimit dhe të kujdesej për funksionet e tjera zyrtare që po shtoheshin. Për të plotësuar këtë nevojë, u blenë dy prona ngjitur me zyrën në Kampalë. Megjithatë, me kalimin e kohës duheshin ndërtesa më të mëdha për të organizuar zgjerimin e mëtejshëm. Në vitin 2001, Trupi Udhëheqës dha miratimin që të blihej një truall prej 4 hektarësh për ndërtesat e reja të degës në rrethinat e Kampalës, pranë brigjeve të liqenit Viktoria.

Fillimisht, firma që ishte më e pajisur për të bërë ndërtimin, nuk iu përgjigj kërkesës sonë, sepse ishte shumë e zënë dhe s’mund të merrte përsipër punë tjetër. Por, papritur, ndërruan mendje dhe, për habi, bënë ofertën më ekonomike për të ndërtuar degën e re.  Me sa duket, papritur kishin humbur një kontratë të madhe dhe kjo i bëri të pranonin të ndërtonin degën sa më shpejt të mundeshin.

Në janar të vitit 2006, familja Bethel u transferua e kënaqur në ndërtesën tërheqëse dykatëshe me 32 dhoma. Kompleksi përfshinte një ndërtesë zyrash, një dhomë ngrënieje me mjaft hapësirë, kuzhinën dhe lavanderinë. Prona ka edhe një sistem ujërash të zeza që nuk ndot mjedisin, një depo për repartet e transportit dhe të literaturës, ndërtesa për garazhe dhe ofiçina,  depozita uji dhe një gjenerator. «Tani jemi në parajsë,—tha një vëlla tërë entuziazëm,—mungon vetëm jeta e përhershme.» Fjalimin e kushtimit e mbajti Entoni Morrisi, anëtar i Trupit Udhëheqës, të shtunën, më 20 janar 2007.

NJOHURIA E VËRTETË BËHET E BOLLSHME

Gjatë dekadave të fundit, qoftë në kohë të trazuara, qoftë në kohë të qeta, populli i Jehovait në Ugandë ka mësuar ç’do të thotë ‘të predikosh fjalën në kohë të favorshme dhe në kohë të vështirë’. (2 Tim. 4:2) Në vitin 2008, të 4.766 lajmëtarët ishin të lumtur që po drejtonin 11.564 studime biblike dhe që patën 16.644 të pranishëm në Përkujtimin e vdekjes së Krishtit. Këto shifra, si dhe raporti 1 lajmëtar për 6.276 banorë, tregojnë se fushat në Ugandë janë ende «të bardha për korrje».—Gjoni 4:35.

Në të njëjtën kohë, vëllezërit dhe motrat në Ugandë kanë mësuar nga përvoja e hidhur sa shpejt mund të ndryshojnë rrethanat dhe sa shpejt mund të na bien sprova besimi. Gjithsesi, përvojat u kanë mësuar të besojnë te Jehovai, si edhe tek udhëheqja e Fjalës së tij dhe mbështetja e vëllazërisë sonë mbarëbotërore.

Një engjëll i tha profetit të moshuar e besnik Daniel se ‘në kohën e fundit, njohuria e vërtetë do të ishte e bollshme’. (Dan. 12:4) Me bekimin e Jehovait, njohuria e vërtetë patjetër që është bërë e bollshme në Ugandë. Pa dyshim, në këtë rajon ku buron Nili madhështor, ujërat e bollshme të së vërtetës do të vazhdojnë të vërshojnë për të ngopur të gjithë ata që janë të etur për të vërtetën frymore. Ndërsa Jehovai vazhdon të bekojë veprën anembanë tokës, presim me padurim kohën kur të gjithë së bashku me një zë do ta lëvdojmë Atë për gjithë përjetësinë.

[Shënimet]

[Diçitura në faqen 84]

‘Ishte krejt e pazakontë të dëgjoje një bisedë mes një amerikani e një skocezi, në një stacion radiofonik afrikan’

[Diçitura në faqen 92]

«Si mund të ma ndalojnë diçka që e kam në zemër?»

[Diçitura në faqen 111]

—Si i thonë «Mbretëria e Perëndisë» në gjuhën lugande?—Obuakabaka bua Katonda

 [Kutia dhe figura në faqen 72]

Pamje e përgjithshme e Ugandës

Vendi:

Uganda është vend kontrastesh mahnitëse, ku mund të gjesh pyje shiu të dendura tropikale, savana të paana, lumenj e liqene të panumërt dhe vargmalin madhështor Ruvenzori, të mbuluar me borë. Zë një sipërfaqe prej 241.551 kilometrash katrorë dhe përfshin pothuajse gjysmën e liqenit Viktoria, liqeni më i madh në Afrikë.

Popullsia:

Mbi 85 për qind e popullsisë, e cila përbëhet nga afro 30 grupe etnike, jeton në zonat rurale.

Gjuha:

Nga më shumë se 32 gjuhët që fliten në Ugandë, më e zakonshmja është gjuha lugande. Gjuhët zyrtare janë anglishtja dhe suahili.

Jetesa:

Uganda është vend bujqësor, i njohur për prodhimin e kafesë, çajit, pambukut dhe prodhimeve të tjera për shitje. Shumica e ugandasve janë bujq që jetojnë me prodhimet që kultivojnë vetë, por disa e sigurojnë jetesën me anë të peshkimit ose turizmit.

Ushqimi:

Një gatim në avull, i quajtur matuke (e treguar në figurë), që bëhet me bananet e parajsës, është i përhapur thuajse në gjithë jugun e vendit. Gjithashtu, përdoren mielli i misrit, patatet e ëmbla dhe buka e bërë me mel ose miell kasave, shoqëruar me një shumëllojshmëri perimesh.

Klima:

Uganda është vend tropikal me klimë të butë, pasi ndodhet në një rrafshnaltë që zbret nga rreth 1.500 metra lartësi në jug, deri në rreth 900 metra në veri. Pjesa më e madhe e zonave të vendit ka stinë të ndara, stinën e thatë dhe atë të shirave.

 [Kutia dhe figura në faqen 77]

Dashuria e sinqertë e krishterë prek zemrat

PITER XHABI

LINDUR: 1932

PAGËZUAR: 1965

TË DHËNA: Plak kongregacioni që gjatë ndalimit ndihmoi për përkthimin e botimeve. Ai dhe e shoqja, Estera, kanë katër fëmijë të rritur.

▪ KUR mbërritën misionarët e parë Dëshmitarë të Jehovait, në Ugandë kishte shumë paragjykime raciale dhe shumica e të bardhëve u rrinin larg afrikanëve të zinj. Dashuria e sinqertë e krishterë e misionarëve na preku zemrën dhe ata na u bënë shumë të dashur.

Gjatë viteve 70, familja jonë kënaqej duke u shoqëruar me misionarët e duke predikuar me ta, ndonëse jetonin rreth 65 kilometra larg, në Mbararë. Një ditë, ndërsa shkonim atje me makinë, na ndaluan ushtarët. «Po qe se s’ju dhimbset jeta, vazhdoni»,—na tha njëri prej tyre. Na u duk më e matur të ktheheshim në shtëpi. Mirëpo, me kalimin e ditëve, sa vinte e na shtohej meraku për misionarët. Donim të shkonim sa më shpejt në shtëpinë misionare, që të merrnim vesh si ishin. Zona ishte thuajse e pakalueshme për shkak të ushtarëve, por për të kaluar postblloqet përdora autoritetin tim në administratën e spitalit, si dhe një etiketë të spitalit që e vura te makina. Sa u lehtësuam kur morëm vesh se misionarët ishin shëndoshë e mirë! I furnizuam me ushqime dhe kaluam ca ditë me ta. Pas kësaj, i vizitonim çdo javë derisa rrugët u bënë aq të sigurta sa të transferoheshin në Kampalë. Sa më të vështira të bëheshin kushtet, aq më shumë na forcohej lidhja e dashur e vëllazërisë sonë të çmuar.

 [Kutia dhe figura në faqen 82]

«S’më dilnin fjalët nga goja»

MARGARETA NIENDE LINDUR: 1926

PAGËZUAR: 1962

TË DHËNA: Motra e parë ugandase që pranoi të vërtetën. Shërbeu si pioniere e rregullt për më shumë se 20 vjet. Është ende lajmëtare aktive.

▪ BURRIT tim i pëlqente studimi biblik që bënte me vëlla Kilminsterin dhe mendoi se duhej të studioja edhe unë, ngaqë e doja shumë Biblën. Kështu, e rregulluan që të studioja me Eunikën, të shoqen e Xhon Bualit.

Më pëlqenin shumë ato që po mësoja, por kisha frikë t’u predikoja të tjerëve. Nga natyra isha e ndrojtur dhe s’më dilnin fjalët nga goja. Por Eunika u tregua e duruar dhe fillimisht më ndihmoi të lexoja vetëm një shkrim. Pastaj, ndërsa bënim rrugën për të shkuar në vizitën tjetër, më mësoi të përgatitja disa komente për shkrimin. Me ndihmën e Jehovait, e kapërceva frikën që kisha.

Pak para se të pagëzohesha, u trondita kur im shoq e refuzoi të vërtetën dhe iku, duke më lënë të vetme me shtatë fëmijët tanë. Gjithsesi, vëllezërit e motrat ishin të mrekullueshëm dhe na dhanë ndihmë praktike e frymore. Një çift i huaj, që shkonte me makinë në Kampalë për të ndjekur mbledhjet, ndalonte e na merrte. Jam shumë mirënjohëse që katër nga fëmijët, bashkë me familjet e tyre, kanë zgjedhur t’i shërbejnë Jehovait.

Me kalimin e kohës, munda të shërbeja si pioniere e rregullt. Kur nuk lëvizja dot më edhe aq shumë për shkak të artritit, nxora një tavolinë me literaturë para shtëpisë dhe u flitja kalimtarëve. Kështu arrita të vazhdoja shërbimin e plotkohor.

 [Kutia dhe figurat në faqet 98, 99]

Perëndia na i bekoi të korrat frymore

SAMUEL MUKVAJA

LINDUR: 1932

PAGËZUAR: 1974

TË DHËNA: Për shumë vjet, Samueli shërbeu si përfaqësues i organizatës në çështjet ligjore dhe si plak e pionier.

▪ NUK do ta harroj kurrë ç’ndodhi gjatë një vizite në zyrën e degës të Kenias, në Najrobi.

—Për se shërbejnë këto pineska me ngjyrë?—pyeta, ndërsa shikoja një hartë të Ugandës.

—Janë vendet ku ka shumë interes për të vërtetën,—m’u përgjigj Robert Harti, një pjesëtar i Komitetit të Degës të Kenias.

—Kur do të dërgoni pionierë këtu?—e pyeta, duke vënë gishtin te një pineskë me ngjyrë të ndezur në Igangë, në vendlindjen time.

—Nuk do të dërgojmë pionierë atje,—më tha. Pastaj, më pa drejt e në sy dhe vazhdoi duke më shkelur syrin: «Atje do të shkosh ti.»

Përgjigjja e vëlla Hartit më habiti, sepse nuk isha pionier dhe nuk jetoja në qytetin e lindjes. Por, nuk e di se si, kjo ngjarje më mbeti në mendje dhe, pasi dola në pension nga puna si nëpunës shtetëror, vendosa të kthehesha në vendlindje e të bëhesha pionier i rregullt. Ç’gëzim ishte të shihja atë grusht lajmëtarësh të rritej me shpejtësi e të bëhej një kongregacion i fortë me Sallën e vet të Mbretërisë!

 Kur Patrik Baligeja u caktua në Igangë si pionier special, ndenji me mua dhe shërbyem të dy si pionierë. Gjithashtu, mbollëm një arë me misër, për të pasur një mbështetje materiale. Çdo ditë e nisnim me trajtimin e shkrimit të ditës, herët në mëngjes, dhe pastaj punonin ca orë në arën me misër. Aty nga ora dhjetë, shkonim në territor dhe e kalonim gjithë ditën në shërbim.

Ndërsa fidanët e misrit rriteshin, fqinjët na thanë se për faj të predikimit, po linim pas dore arën me misër. E dinim mirë se misri duhet ruajtur nga majmunët gjatë gjithë kohës që piqen kallinjtë. Por nga ana tjetër nuk donim të ndërpritnim korrjen frymore që të dëbonim majmunët.

Pak kohë më pas, vumë re dy qen të mëdhenj që vërtiteshin përqark arës. Nuk e dinim nga vinin ose të kujt ishin, por në vend që t’i dëbonim, u nxirrnim çdo ditë ushqim e ujë. Natyrisht, ndërsa qentë patrullonin arën, majmunët as që dukeshin nga ato anë. Pastaj, pas katër javësh, po aq papritur sa ç’kishin ardhur, qentë u zhdukën, tamam në kohën kur misri ishte jashtë rrezikut. Falënderuam Jehovain për të korrat e bollshme që i hëngrëm ne, jo majmunët. Ç’është më e rëndësishmja, ishim vërtet mirënjohës që Perëndia na bekoi edhe të korrat frymore.

 [Kutia dhe figura në faqet 101, 102]

I burgosur, por jo i braktisur

PATRIK BALIGEJA

LINDUR: 1955

PAGËZUAR: 1983

TË DHËNA: Pak pasi u pagëzua, nisi shërbimin e plotkohor. Shërben në veprën udhëtuese bashkë me gruan, Simfroninë.

▪ NË VITIN 1979, kur erdhi në pushtet një qeveri e re, të gjithë ata që kishin pasur lidhje me regjimin e mëparshëm, «u ftuan» të shkonin në paraburgim mbrojtës. U njoftua se kushdo që nuk bashkëpunonte me këtë masë, do të konsiderohej armik i qeverisë së re dhe do të trajtohej si i tillë. Ngaqë kisha qenë muzikant në forcat e armatosura, m’u desh të shkoja në paraburgim.

Shyqyr që gjatë kohës së paraburgimit arrija ta lexoja Biblën çdo ditë, që ta mbaja mendjen në punë. Veç kësaj, po e kërkoja të vërtetën dhe më pëlqente të flitja me të burgosurit e tjerë për tema biblike. Në të njëjtën godinë paraburgimi ishte një Dëshmitar i Jehovait, Xhon Mundua, që ndodhej atje sepse kishte qenë nëpunës shtetëror dhe ishte nga fisi që konsiderohej përkrahës i regjimit të mëparshëm.

Xhoni më fliste me entuziazëm për lajmin e mirë dhe unë e pranova menjëherë. Kishim vetëm 16 revista Kulla e Rojës dhe librin Lajmi i mirë që të bën të lumtur, * por menjëherë e dallova se ajo që po mësoja ishte e vërteta. Pasi kisha studiuar Biblën për tre muaj, Xhoni mendoi se kualifikohesha si lajmëtar. Pak kohë më pas, atë e shfajësuan  nga të gjitha akuzat dhe e liruan. Kështu humba të vetmen lidhje me organizatën e Jehovait. Gjithsesi, unë vazhdova të drejtoja studime me të interesuarit në qendrën e paraburgimit, me aq sa dija.

Më liruan në tetor të vitit 1981 dhe u ktheva në fshat, ku nuk kishte asnjë Dëshmitar. Të afërmit më bënë presion që të bashkohesha me ta në praktikat e tyre fetare. Por Jehovai e pa dëshirën time për t’i shërbyer dhe nuk më braktisi. E dija se duhej të ndiqja shembullin e Jezuit, prandaj fillova të predikoja vetë dhe shpejt nisa shumë studime. Një ditë, i zoti i një shtëpie nxori librin E vërteta që të çon në jetën e përjetshme dhe më tha: «Këto që po më thua, më ngjajnë me atë që kam lexuar në këtë libër.» * Burri s’kishte shumë interes dhe unë kisha një dëshirë të madhe ta lexoja këtë libër, si dhe stivën me revista Kulla e Rojës që kishte. Pra, ndodhi e kundërta: i zoti i shtëpisë ra dakord të më linte literaturë.

Por ende s’kisha gjetur bashkadhuruesit e mi. Vëlla Mundua më kishte përmendur se në Xhinxhë kishte Dëshmitarë. Prandaj, vendosa të gjeja vëllezërit atje. E kalova gati gjithë natën duke u lutur dhe u nisa të nesërmen herët në mëngjes pa ngrënë fare. I pari që takova në rrugë, ishte një burrë që kishte në dorë një qese të tejdukshme. Nuk u besoja dot syve kur pashë se në qese kishte revistën Zgjohuni! Kisha gjetur një nga vëllezërit e mi!

Në vitin 1984, pata gëzimin e madh të ndiqja klasën e parë të Shkollës së Shërbimit për Pionierë në Ugandë. E përfytyroni dot kush ishte me mua në atë klasë? Pikërisht vëllai im i dashur Xhon Mundua. Edhe tani, në moshën 74-vjeçare, ai vazhdon të shërbejë me besnikëri si pionier i rregullt.

[Shënimet]

 [Kutia dhe figura në faqen 113]

Më në fund gjeti fenë e vërtetë

Një motër i kërkoi misionarit Mats Holmkvist të takonte Mutesasira Jafesin, i cili kishte qenë pastor në Kishën Adventiste të Ditës së Shtatë. Tani po interesohej për Dëshmitarët e Jehovait dhe kishte përgatitur një listë me 20 pyetje të shkruara pastër. Kur u takua me Matsin, i dha listën.

Pas një bisede biblike që zgjati dy orë, Mutesasira tha: «Mendoj se më në fund kam gjetur fenë e vërtetë. Të lutem, eja për një vizitë në fshatin tim. Ka edhe njerëz të tjerë që duan të dinë më tepër për Dëshmitarët e Jehovait.»

Pesë ditë më vonë, Matsi dhe një misionar tjetër u nisën me motor për të vizituar Mutesasirën në Kalangalo. Ishte një udhëtim prej 110 kilometrash në shtigje të vështira me baltë përmes plantacioneve të çajit. Vëllezërit u habitën kur Mutesasira i çoi te një kasolle kashte që kishte një tabelë «Salla e Mbretërisë». Tashmë kishte përgatitur një vend që mund të përdorej për studimin e Biblës e për mbledhjet.

Kishte dhjetë të interesuar si rezultat i të vërtetave që u kishte treguar Mutesasira. Matsi filloi studime biblike që i drejtonte dy herë në muaj, pa u stepur nga tërë ajo rrugë. Studimet ecën mirë. Më shumë se 20 veta janë bërë lajmëtarë në Kalangalo dhe një kongregacion lulëzon në qytetin aty pranë, Mitjanë. Ndërkohë, Mutesasira bëri përparim të shpejtë dhe u pagëzua. Tani është afër të 80-ave dhe shërben si plak kongregacioni.

 [Tabela dhe grafiku në faqet 108, 109]

KRONOLOGJIA​—Uganda

1930

1931: Robert Nisbeti dhe David Normani predikojnë në Afrikën Lindore.

1940

1950

1950: Çifti Kilminster transferohet në Ugandë.

1952: Formohet kongregacioni i parë.

1956: Bëhet pagëzimi i parë.

1959: Vëllezër të huaj japin ndihmë frymore.

1963

1963: Vijnë misionarë të Galaadit.

 1972: Mbahet kongresi i parë krahinor.

1973: Dëshmitarët e Jehovait ndalohen dhe misionarët dëbohen.

1979: Hiqet ndalimi.

1980

1982: Lejohen përsëri misionarët në vend.

1987: Kulla e Rojës përkthehet rregullisht në gjuhën lugande.

1988: Kushtohet për herë të parë një Sallë Mbretërie e përhershme.

1990

2000

2003: Hapet zyra e degës.

2007: Kushtohen ndërtesat e reja të degës.

2010

[Grafiku]

(Shih botimin)

Gjithsej lajmëtarë

Gjithsej pionierë

5.000

3.000

1.000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

 [Hartat në faqen 73]

(Për tekstin e faqosur, shih botimin)

REPUBLIKA DEMOKRATIKE E KONGOS

SUDAN

KENIA

UGANDË

KAMPALË

Arua

Gulu

Lirë

Soroti

Liqeni Kioga

Masindi

Hoimë

Mbale

Tororo

Namaingo

Igangë

Xhinxhë

Setë

Kajans

Entebe

Mitjanë

Kalangalo

Fort-Portal

Rusese

Liqeni Albert

M. Ruvenzori

Ekuator

Liqeni Eduard

Masakë

Mbararë

Kabale

KENIA

LIQENI VIKTORIA

TANZANI

BURUNDI

RUANDË

UGANDË

KAMPALË

NAJROBI

Meru

M. Kenia

Mombasë

TANZANI

DAR-ES-SALAM

Zanzibar

[Harta dhe figura në faqen 87]

(Për tekstin e faqosur, shih botimin)

UGANDË

KAMPALË

Arua

Gulu

Lirë

Masindi

Soroti

Hoimë

Fort-Portal

Masakë

Mbararë

Kabale

LIQENI VIKTORIA

[Figura]

Vëlla Hardi me të shoqen e përshkuan pothuajse gjithë Ugandën për gjashtë javë

 [Figura që zë gjithë faqen 66]

[Figura në faqen 69]

David Normani dhe Robert Nisbeti çuan lajmin e mirë në Afrikën Lindore

[Figura në faqen 71]

Xhorxh e Robert Nisbeti dhe Grej e Olga Smithi me furgonët e tyre, në një lundër gati për të kaluar lumin

[Figura në faqen 75]

Meri e Frenk Smithi më 1956, pak para martesës

[Figura në faqen 78]

Ana Kuku me fëmijët, si dhe vëlla e motër Makumba

[Figura në faqen 80]

Tom e Bethel Meklejni ishin misionarët e parë të stërvitur në Galaad që erdhën në Ugandë

[Figura në faqen 81]

Shtëpia e parë misionare në Xhinxhë

[Figura në faqen 83]

Misionarët e Galaadit, Barbara dhe Stiven Hardi

[Figura në faqen 85]

Meri Nisbeti (në qendër), me të bijtë: Roberti (majtas) Xhorxhi (djathtas) dhe Uilliami me të shoqen, Mjurielin (prapa)

[Figura në faqen 89]

Tom Kuku duke mbajtur një fjalim në Kongresin Krahinor «Sundimi hyjnor» në Kampalë

[Figura në faqen 90]

Xhorxh dhe Gertruda Okola

[Figurat në faqen 94]

Edhe nën ndalim, vëllezërit vazhduan të mblidheshin së bashku

[Figura në faqen 95]

Fred Niende

[Figura në faqen 96]

Emanuel Kjamiza

[Figura në faqen 104]

Stenli Makumba me të shoqen, Esinalën, më 1998

[Figura në faqen 107]

Hajnc dhe Marjana Vertolci ndoqën klasën e parë të Filialit të Shkollës së Galaadit në Gjermani

 [Figurat në faqen 118]

Skuadrat e përkthimit

Lugande

Akole

Lukonze

Runjankore

[Figurat në faqen 123]

Sallat moderne të Mbretërisë janë krejt ndryshe nga strukturat e mëparshme (majtas)

 [Figurat në faqen 124]

Dega e Ugandës

Komiteti i Degës: Mats Holmskvisti, Martin Lovumi, Mikael Rajsi dhe Fred Niende; ndërtesa e zyrave (poshtë) dhe godina e banimit (djathtas)