Zepelinët: Gjigantët e jashtëzakonshëm të qiellit

«BABAI im realizonte ndërlidhjen me radio në bordin e një zepelini dhe për të çdo minutë që kalonte aty ishte e çmuar»,​—tha për Zgjohuni! Ingeborg Valdorfi. Vërtet, në fillim të shekullit të 20-të, një pjesë e madhe e botës ishte e mahnitur nga këta aerostatë gjigantë. Kudo që shkonin, ata bënin bujë.

Epoka e aerostatëve gjigantë të drejtueshëm i përket fillimit të shekullit të 20-të. Ata ishin në qendër të vëmendjes në mbarë botën për shkak të arritjeve të bujshme dhe nga ana tjetër për shkak të katastrofave që ishin po aq të bujshme. Në vitin 1937, kur Hindenburgu u rrëzua në Lejkhërst, Nju-Xhersi, SHBA, kjo epokë pësoi një fund të papritur. Por, megjithatë, historia e kësaj epoke është magjepsëse.

Nga balonat me ajër të nxehtë tek aerostatët e drejtueshëm

Për shekuj të tërë, shpikësit u përpoqën të gjenin një mënyrë që njeriu të fluturonte. Në shekullin e tetëmbëdhjetë, francezët Zhozef-Mishel dhe Zhak-Etien Montgolfie vunë re që tymi ngrihej në ajër dhe arritën në përfundimin që ai duhet të kishte një veçori që ndoshta mund të përdorej për ta ndihmuar njeriun të fluturonte. Prandaj ata bënë një thes të madh prej letre dhe pëlhure dhe e mbajtën sipër një zjarri që nxirrte tym. Fshatarët që ishin mbledhur për të parë eksperimentin mbetën të shtangur kur thesi u ngrit drejt qiellit. Ishte qershori i vitit 1783 kur vëllezërit Montgolfie shpikën balonën me ajër të nxehtë. Pesë muaj më vonë, me anë të balonës së vëllezërve Montgolfie, u realizua fluturimi i parë i njeriut.

Megjithatë, e meta e balonave ishte se ato shtyheshin nga era dhe nuk mund të drejtoheshin në ndonjë drejtim të caktuar. Për ta bërë balonën të manovrueshme, nevojitej një metodë ku të përdorej një forcë shtytëse. I pari që kombinoi forcën ngritëse me atë shtytëse ishte francezi Henri Zhifar, i cili në vitin 1852 fluturoi me një aerostat të drejtueshëm që punonte me avull. Në vend që të përdorte ajrin e nxehtë për të realizuar ngritjen, Zhifari përdori hidrogjenin, një gaz më të lehtë se ajri. Meqenëse mjeti që shpiku Zhifari mund të drejtohej, ai u quajt dirizhabël që rrjedh nga fjala latine dirigere, e cila do të thotë «të drejtosh».

Rreth dhjetë vjet më vonë, një oficer i ushtrisë gjermane shkoi në Amerikën e Veriut për të ndjekur zhvillimin e Luftës Civile, ku të dyja palët luftuese përdornin balona për të vëzhguar pozicionet e armikut. Fluturimi i tij i parë me balonë mbi lumin Misisipi i bëri oficerit një përshtypje kaq të thellë, saqë emri i tij u lidh njëherë e përgjithmonë me aerostatët e drejtueshëm. Ai ishte konti Ferdinand fon Zepelin.

Aerostatët gjigantë të kontit Zepelin

Sipas disa të dhënave, Zepelini e mori skicën e një aerostati me skelet alumini nga një shpikës kroat që quhej David Shvarc. Ideja e ndërtimit të një aerostati me madhësi të mjaftueshme për të mbajtur një numër të madh pasagjerësh ose ngarkesa të rënda e kishte magjepsur Zepelinin. Aerostatët e tij dalloheshin për përmasat e tyre të mëdha dhe formën ngjashëm cigares puro. Zepelinët kishin një skelet prej metali që mbështillej me një pëlhurë. * Brenda ose poshtë trupit ndodhej një kabinë ose gondola ku rrinte ekuipazhi. Pasagjerët rrinin në gondol ose në zgavrën e brendshme të aerostatit. Ngritja realizohej me anë të hidrogjenit që mbahej në disa ndarje që ishin dhomat e gazit ose zgavrat e gazit, të cilat ndodheshin brenda në trup. Forca shtytëse  përftohej nga motorët e montuar mbi trup. Meqenëse konti Zepelin eksperimentonte me aerostatët e drejtueshëm, ai konsiderohej nga të tjerët një njeri i çuditshëm dhe kokëkrisur. Megjithatë dita e tij do të vinte.

Konti Zepelin u largua nga ushtria dhe u përqendrua në projektimin dhe ndërtimin e aerostatëve. Zepelini i tij i parë e bëri fluturimin e parë në korrik të vitit 1900, pranë qytetit Fridrihshafen, Gjermani. Turma njerëzish mbushnin brigjet e liqenit Kostancë, ndërsa mjeti në formë cilindri dhe me gjatësi rreth 127 metra fluturoi mbi ujë për 18 minuta. U themelua shoqëria e ndërtimit të aerostatëve Luftschiffbau Zeppelin GmbH dhe kështu u prodhuan edhe aerostatë të tjerë. Tani konti nuk ishte më një njeri i çuditshëm, por përkundrazi një njeri me famë botërore. Perandori e quajti atë njeriun më të madh gjerman të shekullit të 20-të.

Shërbimi i parë ajror i pasagjerëve në botë

Konti Zepelin i shihte aerostatët e tij gjigantë si një mënyrë me anë të së cilës Gjermania të arrinte epërsinë ajrore. Gjatë Luftës së I Botërore, forcat e ushtrisë gjermane i përdorën zepelinët për të përgjuar mbi territorin armik dhe madje edhe për hedhjen e bombave. Në fakt sulmi ajror më shkatërrimtar gjatë asaj lufte ishte ai që u krye nga një zepelin që fluturonte mbi Londër.

Megjithatë, amatorët e aerostatëve civilë e kuptuan potencialin e shërbimit ajror të pasagjerëve. Kështu më 1909, u themelua shoqëria e parë në botë e shërbimit ajror të pasagjerëve, Deutsche Luftschiffahrts-Aktien-Gesellschaft (Shoqëria Gjermane e Transportit Ajror). Në vitet që pasuan, ky shërbim u shtri edhe përtej kufijve të Evropës. Zepelinët Graf dhe Hindenburg bënin fluturime vajtje-ardhje nga Gjermania në Rio-de-Zhanejro dhe në Lejkhërst.

Ethet e zepelinëve mbërthyen Shtetet e Bashkuara. Në vitin 1928, duke ndjekur fluturimin e parë të Zepelinit Graf përtej Atlantikut, nga Fridrihshafeni për në bregun lindor të Shteteve të Bashkuara, udhëtim gjatë të cilit aerostati u dëmtua, presidenti Kullixh vrapoi jashtë në oborrin e Shtëpisë së Bardhë për të parë gjigantin që fluturonte sipër. Entuziazmi i Nju-Jorkut ishte i pakufishëm; ndërkohë që ekuipazhi i Grafit kalonte në një paradë, qyteti e nderonte duke hedhur shirita letre shumëngjyrësh.

Le të hipim në bordin e Hindenburgut

Udhëtimi me aerostat ndryshon nga ai me aeroplanët modernë. Imagjinoni sikur keni hipur në bordin e Hindenburgut, i cili kishte një gjatësi tri herë më të madhe sesa një avion reaktiv gjigant dhe një lartësi sa një ndërtesë 13-katëshe. Ju nuk do të kishit një vend për t’u ulur, por një kabinë me një krevat dhe vend për t’u larë. Në nisje nuk do të ishte e nevojshme të lidhnit rripat e sigurimit. Në vend të kësaj, ju mund të qëndronit në kabinën tuaj ose të endeshit në sallën e ndenjes ose në vendin për shëtitje duke parë nga dritaret që madje mund të ishin të hapura. Të gjitha këto ambiente ku rrinin pasagjerët ndodheshin në pjesën e poshtme të aerostatit që ishte mjaft e madhe.

Sipas librit Hindenburgu: Një histori e ilustruar, 50 pasagjerë i hanin vaktet e ngrënies në sallën e ngrënies, të ulur në tavolina me mbulesë të bardhë dhe me takëme ngrënieje prej argjendi të pastër dhe porcelani. Gjatë një udhëtimi tipik, duke kaluar Atlantikun, personeli i kuzhinës përdorte 200 kilogramë mish, 800 vezë dhe 100 kilogramë gjalpë për të gatuar vaktet në një kuzhinë të pajisur me sobë elektrike, furra, makinë që prodhonte akull dhe frigorifer. Një piano e vogël hijeshonte sallën e ndenjes, në të cilën një stjuardesë u shërbente pasagjerëve.

Hidenburgu ishte ndërtuar për të qenë i rehatshëm, por jo i shpejtë. Në vitin 1936, me një shpejtësi afro 130 kilometra në orë dhe në lartësinë 200 metra,  Hidenburgu bëri udhëtimin e tij më të shpejtë përtej Atlantikut të Veriut, i cili zgjati rreth 43 orë. Zakonisht udhëtimi ishte i qetë. Gjatë një fluturimi nga Lejkhërsti, një pasagjere ishte kaq e lodhur kur hipi në aerostat, saqë qëndroi për të fjetur në kabinën e saj. Më vonë, ajo thirri stjuardesën dhe e pyeti kur do të niseshin më në fund. Stjuardesa e habitur i shpjegoi se ata kishin më shumë se dy orë që po fluturonin. «Nuk ju besoj»,​—bërtiti ajo. Zonja u bind vetëm kur shkoi në sallën e ndenijes dhe pa nga dritaret bregdetin e Anglisë së Re që ndodhej disa dhjetra metra poshtë.

Mjeti më i famshëm ajror që ka fluturuar ndonjëherë

Epoka e aerostatëve të drejtueshëm e shënoi kulmin e saj në vitin 1929, kur Zepelini Graf fluturoi rreth botës. Pas një nisjeje të shoqëruar me ceremoni zyrtare nga Lejkhërsti, për 21 ditë aerostati i ra rreth e rrotull globit nga perëndimi në lindje. Ai bëri një zbritje në Fridrihshafen, në Tokio, ku ishin mbledhur dhe çerek milioni njerëz për t’i uruar mirëseardhjen, si edhe në San-Francisko dhe Los Anxhelos. Dy vjet më vonë, Graf bëri përsëri diçka të paharrueshme duke fluturuar për t’u takuar me një anije akullthyese ruse në Arktik. Libri Hindenburgu: Një histori e ilustruar komenton: «Tashmë, Zepelini Graf shihej si diçka pothuajse mistike. Kudo që shkonte, ai shkaktonte bujë. Ndoshta mund të themi me plot gojën se ishte mjeti më i famshëm ajror që ka fluturuar ndonjëherë, duke përfshirë dhe Konkordin e ditëve moderne.»

Edhe kombe të tjera imagjinuan një të ardhme të shkëlqyer për aerostatët e ngurtë. Britania planifikoi të ngrinte një flotë me këta gjigantë ngjyrë argjendi për të lidhur skajet e largëta të perandorisë së saj nëpërmjet fluturimeve të rregullta për në Indi dhe në Australi. Në Shtetet e Bashkuara, Shenandoahu ishte aerostati i parë i ngurtë, në të cilin për ngritje u përdor helium në vend të hidrogjenit të djegshëm. Akroni dhe Makoni secili, gjatë fluturimit mund të lëshonin dhe të lejonin futjen përsëri të avionëve të vegjël që qëndronin në zgavrën e aerostatit. Me anë të pajisjeve radiomarrëse që mundësonin kthimin e avionëve në aerostat, Makoni u bë i pari mjet ajror në botë vërtet efikas për transportimin e avionëve.

Shkatërrime të bujshme

«Po, vërtet, babai im e donte fluturimin,​—tha Ingeborg Valdorfi, e përmendur në fillim.​—Por rreziqet e shqetësonin atë.» Babai i saj bënte fluturime  gjatë Luftës së I Botërore, por edhe në kohë paqeje, fluturimi në aerostat, pavarësisht nga arritjet e bujshme, ishte diçka e rrezikshme. Por, përse?

Një nga armiqtë më të mëdhenj të zepelinëve ishte moti. Nga 24 aerostatët e parë të ndërtuar nga konti Zepelin dhe kompania e tij, 8 u shkatërruan për shkak të motit të keq. Në vitin 1925, aerostati i Shteteve të Bashkuara Shenandoahu u shkatërrua në mes të fluturimit për shkak të erërave të stuhishme. Dhe rrëzimet e dy aerostatëve të tjerë, ai i Akronit më 1933 dhe tjetri i Makonit më pak se dy vjet më vonë, për shkak të motit të ashpër, njoftuan fundin e epokës amerikane të aerostatëve të ngurtë gjigantë.

Shpresat e britanikëve vareshin në aerostatin R 101. Në vitin 1930 gjatë udhëtimit të tij të parë nga Britania për në Indi, R 101 nuk arriti të shkonte më larg se Franca, ku ai ndeshi me motin e keq dhe u përplas. Një shkrimtar thotë se «asnjë katastrofë tjetër që nga fundosja e Titanikut në vitin 1912, nuk e kishte tronditur aq shumë publikun britanik». Në këtë mënyrë i erdhi fundi epokës së aerostatëve të ngurtë britanikë.

Megjithatë, në industrinë gjermane besimi tek aerostatët e drejtueshëm ishte ende shumë i madh. Më pas ndodhi katastrofa që tronditi botën. Në maj të vitit 1937, Hindenburgu fluturoi nga Frankfurti në Nju-Xhersi dhe ishte duke manovruar për t’u ulur në Stacionin e Flotës Ajrore të Lejkhërstit. Papritur një flakë e vogël që përhapej me shpejtësi u shfaq sipër shtresës së jashtme, pranë bishtit. Hidrogjeni në dhomat e gazit e ktheu me shpejtësi aerostatin në një skëterrë. Tridhjetë e gjashtë njerëz humbën jetën.

Ishte hera e parë që kameramanët e lajmeve ishin të pranishëm për të regjistruar një katastrofë ndërkohë që ajo zhvillohej. Një filmim i fatkeqësisë që zgjati 34 sekonda, nga momenti i flakës së parë deri kur gjiganti u rrëzua në tokë, u transmetua përreth botës. Prezantuesi televiziv e shoqëronte transmetimin me komente që tregonin një tronditje të thellë: «Po digjet, po shpërthen nga flakët . . . Oh, njerëzimi dhe të gjithë pasagjerët!» Në njëfarë mënyre, epoka e aerostatëve gjigantë që zgjati 30 vjet përfundoi për 34 sekonda.

Një brez i ri zepelinësh

Fridrihshafeni nuk e humbi kurrë magjepsjen e tij për zepelinët. Muzeumi i Zepelinëve i kthen vizitorët prapa në kohë duke u dhënë atyre mundësinë për të hipur në një pjesë të rikonstruktuar të Hindenburgut. Një ciceron, i cili e ka parë Hindenburgun e vërtetë në Lojrat Olimpike në Berlin në vitin 1936 tregoi për revistën Zgjohuni!: «Nuk mund të përshkruhet se si ndiheshe kur shihje një zepelin. Ishte një ndjenjë që të pushtonte të tërin.»

Thuhet se po vjen një brez i ri zepelinësh, në të cilin do të përdoren metodat teknologjike bashkëkohore. Më të vegjël se pararendësit e tyre gjigantë, zepelinët e rinj janë projektuar për një «turizëm të qetë, që nuk e ndot natyrën dhe vetëm për një grup të caktuar njerëzish». A do të arrijnë ata të kenë famën e paraardhësve të bujshëm, gjigantëve të qiellit? Koha do ta tregojë.

[Shënimi]

 [Figura në faqen 10]

Konti Ferdinand fon Zepelin

[Burimi]

Fotot në faqen 10: Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Figurat në faqen 11]

Boing 747

Hindenburgu

Titaniku

[Figurat në faqet 12, 13]

Nga e majta në të djathtë: «Zepelini Graf» mbi Filadelfia; dhoma e kontrollit; salla e miqve

[Burimi]

Archiv der Luftschiffbau Zeppelin GmbH

[Figurat në faqen 14]

Katastrofa e «Hindenburgut» në Lejkhërst, në vitin 1937, e çoi epokën e aerostatëve gjigantë në një fund dramatik

[Burimi]

Fotot: Vëllezërit Brown