Njerëz të thjeshtë përkthejnë Biblën

NË VITIN 1835, Henri Noti, një murator anglez, dhe Xhon Dejvizi, një ndihmësshitës nga Uellsi, përfunduan një punë kolosale. Pasi kishin punuar fort për më shumë se 30 vjet, më në fund përfunduan një përkthim të krejt Biblës në gjuhën tahitiane. Çfarë sfidash ndeshën këta dy burra të thjeshtë dhe cilat qenë frytet e mundit të tyre?

«Zgjimi i madh»

Në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të, pjesëtarët e një lëvizjeje protestante të quajtur Zgjimi i madh, ose thjesht Zgjimi, predikonin nëpër fshatra dhe pranë minierave e fermave në Britani. Synimi i tyre ishte që të flitnin me njerëz të klasës punëtore. Predikuesit e Zgjimit me entuziazëm nxitnin përhapjen e Biblës.

Nismëtari i lëvizjes, një baptist me emrin Uilliam Keri, kontribuoi në themelimin e Shoqërisë Misionare të Londrës (LMS në anglisht), e cila u krijua në vitin 1795. LMS-ja stërviste njerëz që ishin të gatshëm të mësonin gjuhët indigjene dhe të shërbenin si misionarë në rajonin e Paqësorit Jugor. Synimi i këtyre misionarëve ishte që të predikonin Ungjillin në gjuhën e banorëve vendës.

Zona e parë misionare e LMS-së u bë ishulli i Tahitit, i cili sapo ishte zbuluar. Për pjesëtarët e Zgjimit këta ishuj ishin ‘vende të errëta’ pagane, fusha gati për t’u korrur.

Njerëz të thjeshtë në lartësinë e duhur

Për t’u predikuar tahitianëve, rreth 30 misionarë, të zgjedhur shpejt e shpejt dhe që nuk ishin të përgatitur mirë, hipën në anijen Duff, blerë nga LMS-ja. Një raport përmban këtë listë pasagjerësh: «Katër pastorë të emëruar [të pastërvitur zyrtarisht], gjashtë zdrukthëtarë, dy këpucarë, dy muratorë, dy endës, dy rrobaqepës, një shitës, një samarxhi, një shërbëtor, një kopshtar, një mjek, një kovaç, një vozabërës, një bërës veshjesh të pambukta, një kapelabërës, një bërës pëlhurash, një mobilier, pesë bashkëshorte dhe tri fëmijë.»

Mjetet e vetme që zotëronin këta misionarë për të mësuar gjuhët origjinale të Biblës ishin një fjalor greqisht-anglisht dhe një Bibël me  një fjalor hebraisht. Gjatë shtatë muajve në det, misionarët mësuan përmendësh disa fjalë tahitiane të shkruara nga vizitorë të mëparshëm, kryesisht nga rebelët e anijes Bounty. Së fundi, anija Duff mbërriti në Tahiti dhe misionarët zbritën në tokë më 7 mars 1797. Megjithatë një vit më vonë shumica e tyre ishin shkurajuar dhe u larguan. Mbetën vetëm shtatë misionarë.

Një prej të shtatëve ishte ish-muratori, Henri Noti. Ai ishte vetëm 23 vjeç. Po të gjykojmë në bazë të letrave të para që shkroi, ai kishte vetëm një arsimim bazë. Sidoqoftë, që në fillim tregoi se kishte dhunti për të mësuar gjuhën tahitiane. Atë e përshkruanin të sinqertë, të shtruar dhe miqësor.

Në vitin 1801, Notin e zgjodhën për t’u mësuar gjuhën tahitiane nëntë misionarëve të sapoardhur. Midis tyre ishte 28-vjeçari nga Uellsi, Xhon Dejvizi, i cili tregoi se ishte një student i aftë dhe një punëtor i palodhur, me temperament të butë dhe bujar. Jo shumë kohë më vonë, këta dy burra vendosën të përkthejnë Biblën në gjuhën tahitiane.

Një detyrë e vështirë

Gjithsesi të përktheje në gjuhën tahitiane doli se ishte një detyrë e vështirë, sepse ajo nuk ishte ende një gjuhë e shkruar. Misionarëve iu desh ta mësonin atë vetëm me të dëgjuar. Nuk kishin as fjalor dhe as libër gramatikor. Tingujt frymëtorë të gjuhës të ndërprera nga ndalesat grykore, zanoret e shumta të njëpasnjëshme (madje edhe pesë në një fjalë të vetme) dhe bashkëtingëlloret e pakta, i bënë të dëshpëroheshin misionarët. «Shumë fjalë përbëhen vetëm nga zanore dhe secila ka tingullin e vet»,​—u ankuan ata. Pranuan se nuk ishin në gjendje «të kapnin tingullin e fjalëve me atë saktësi që duhej». Madje mendonin se dëgjonin tinguj që në të vërtetë nuk ekzistonin.

Ndonjëherë, si për t’i keqësuar gjërat, disa fjalë ishin të ndaluara ose tabu në gjuhën tahitiane, prandaj duheshin zëvendësuar. Sinonimet përbënin një telash tjetër. Në gjuhën tahitiane për fjalën «lutje» kishte më shumë se 70 terma. Një sfidë tjetër ishte sintaksa e gjuhës tahitiane, e cila është krejt ndryshe nga ajo e anglishtes. Me gjithë vështirësitë, pak nga pak misionarët përpiluan lista me fjalë që përfundimisht Dejvizi do t’i botonte 50 vjet më vonë si një fjalor me 10.000 fjalë.

Pastaj ishte sfida për të shkruar në gjuhën tahitiane. Misionarët provuan ta bënin këtë duke përdorur drejtshkrimin anglez tashmë të vendosur. Por përdorimi i alfabetit latin të gjuhës angleze nuk përshtatej me tingujt tahitianë. Si pasojë, misionarët diskutuan pafundësisht për fonetikën dhe drejtshkrimin. Shpesh misionarët shpikën forma të reja drejtshkrimi, meqë ishin të parët në detet e jugut që hodhën në formë të shkruar një gjuhë që vetëm flitej. Ata nuk e mendonin fare se puna e tyre do të ishte më vonë modeli për shumë gjuhë të Paqësorit Jugor.

Kishin pak mjete, por ishin shumë të shkathët

Përkthyesit kishin vetëm pak libra referimi në dispozicion. LMS-ja udhëzoi që të përdornin si tekste bazë Textus Receptus dhe King James Version. Noti i kërkoi LMS-së që t’i dërgonte fjalorë të tjerë në hebraisht e greqisht, si dhe Bibla në të dyja gjuhët. Nuk dihet nëse i mori ndonjëherë këta libra. Kurse Dejvizi mori disa libra akademikë nga miqtë e tij në Uells. Dokumentimet tregojnë se ai zotëronte të paktën një fjalor të greqishtes, një Bibël në hebraisht, një Dhiatë të Re në greqisht dhe Septuagintën.

Ndërkohë vepra e predikimit e misionarëve mbeti e pafrytshme. Megjithëse kishin qenë në Tahiti për 12 vjet, nuk kishin pagëzuar as edhe një banor vendës. Së fundi luftërat civile të pareshtura i detyruan të gjithë misionarët, përveç Notit këmbëngulës, që të iknin  në Australi. Për ca kohë ai ishte i vetmi misionar që kishte mbetur në ishujt Uinduord të grupit të Ishujve të Shoqërisë, por më vonë iu desh të ndiqte mbretin Pomarei II kur ai iku në ishullin fqinjë të Murejës.

Edhe pse u shpërngul, Noti nuk e ndaloi veprën e tij të përkthimit dhe më pas me të u ribashkua Dejvizi, i cili kishte qenë dy vjet në Australi. Ndërkohë Noti kishte studiuar greqishten e hebraishten dhe i zotëronte këto gjuhë. Si rrjedhim ai filloi të përkthente disa pjesë të Shkrimeve Hebraike në gjuhën tahitiane. Zgjodhi fragmente të Biblës që përmbanin tregime të cilat banorët vendës mund t’i lidhnin lehtë me jetën e tyre.

Pastaj, duke punuar ngushtë me Dejvizin, Noti filloi të përkthente ungjillin e Lukës, i cili përfundoi në shtator të vitit 1814. Ai hartoi një përkthim që tingëllonte i natyrshëm në gjuhën tahitiane, kurse Dejvizi kontrolloi përkthimin nga teksti origjinal. Në vitin 1817, mbreti Pomarei II kërkoi nëse mund ta shtypte ai vetë faqen e parë të ungjillit të Lukës. Ai e bëri këtë në një makinë shtypi të vogël që vihej në punë me dorë, të cilën e kishin sjellë në Mureja misionarë të tjerë. Historia e përkthimit tahitian të Biblës nuk do të ishte e plotë pa përmendur një tahitian besnik me emrin Tuahine, i cili qëndroi me misionarët gjatë gjithë viteve dhe i ndihmoi të kapnin ngjyrimet e gjuhës.

Përkthimi përfundon

Në vitin 1819, pas gjashtë vjetësh pune të palodhur, përfundoi përkthimi i ungjijve, i Veprave të apostujve dhe i librit të Psalmeve. Një makinë shtypi, e sjellë nga misionarët e sapoardhur, lehtësoi shtypjen dhe shpërndarjen e këtyre librave biblikë.

Më pas vijoi një periudhë e vrullshme përkthimi, redaktimi dhe rishikimi. Pasi kishte jetuar në Tahiti për 28 vjet, në vitin 1825 Noti u sëmur dhe LMS-ja e lejoi të kthehej në Angli. Lumturisht në atë kohë përkthimi i Shkrimeve Greke pothuajse kishte përfunduar. Ai vazhdoi të përkthente pjesën tjetër të Biblës gjatë udhëtimit për në Angli dhe gjatë qëndrimit atje. Noti u kthye në Tahiti më 1827-n. Tetë vjet më vonë, në dhjetor të vitit 1835, e mbaroi punën. Pas më shumë se 30 vjetësh pune të palodhur, ishte përkthyer e gjithë Bibla.

Në vitin 1836 Noti udhëtoi përsëri për në Angli që të shtypte krejt Biblën tahitiane në Londër. Më 8 qershor 1838, me ngazëllim, Noti ia paraqiti mbretëreshës Viktoria botimin e parë të Biblës së shtypur në gjuhën tahitiane. Kuptohet që ky ishte një çast plot emocione për ish-muratorin, i cili 40 vjet më parë lundroi në anijen Duff dhe u përzie me  kulturën tahitiane për të përfunduar këtë punë të stërmadhe që zgjati pothuajse për tërë jetën.

Dy muaj më vonë, Noti u nis për në Paqësorin Jugor bashkë me 27 arka që përmbanin 3.000 kopjet e para të Biblës së plotë në gjuhën tahitiane. Pasi bëri një ndalesë në Sidnei, u sëmur përsëri, por nuk pranoi të ndahej nga arkat e çmuara. Me t’u shëruar u kthye në Tahiti në vitin 1840. Popullsia e atjeshme u turr te ngarkesa për të marrë kopje të Biblës tahitiane. Noti vdiq në Tahiti në maj të vitit 1844, në moshën 70-vjeçare.

Një ndikim i madh

Megjithatë vepra e Notit vazhdoi të jetonte. Përkthimi i tij pati një ndikim të madh në gjuhët polineziane. Duke e shkruar gjuhën tahitiane, misionarët e ruajtën këtë gjuhë. Një autor tha: «Noti nguliti gramatikën klasike të gjuhës tahitiane. Për të mësuar gjuhën e pastër të Tahitit, do të jetë gjithnjë e domosdoshme të përdoret Bibla.» Puna e pareshtur e këtyre përkthyesve bëri që të mos liheshin në harresë mijëra fjalë. Një shekull më vonë, një autor tha: «Bibla e shquar tahitiane e Notit është kryevepra e gjuhës tahitiane​—e të gjithë janë të këtij mendimi.»

Kjo vepër e rëndësishme jo vetëm që u solli dobi tahitianëve, por edhe vuri një themel për përkthimet e tjera në gjuhët e Paqësorit Jugor. Për shembull, atë e përdorën si model përkthyesit në ishujt Kuk dhe në Samoa. Një përkthyes tha: «Kam ndjekur kryesisht zotin Noti, përkthimin e të cilit e kam shqyrtuar me kujdes.» U raportua se një përkthyes tjetër, kur ‘po përkthente në gjuhën e Samoas një prej psalmeve të Davidit kishte përpara tij versionet angleze e tahitiane dhe librin e Psalmeve të përkthyer në latinisht’.

Duke ndjekur shembullin e pjesëtarëve të Zgjimit në Angli, misionarët në Tahiti nxitën me entuziazëm të mësuarit shkrim e lexim. Në fakt, për më shumë se një shekull Bibla ishte libri i vetëm që kishte popullsia tahitiane. Ajo u bë kështu një element jetësor i kulturës tahitiane.

Emri i Perëndisë shfaqet shumë herë në Shkrimet Hebraike e Greke, dhe kjo përbën një nga veçoritë më të shkëlqyera të përkthimit Nott Version. Si rrjedhim, sot emri i Jehovait është i mirënjohur në Tahiti dhe ishujt e tij. Madje ai shfaqet edhe në disa kisha protestante. Por, tani emri i Perëndisë lidhet kryesisht me Dëshmitarët e Jehovait dhe me veprën e tyre të zellshme të predikimit, gjatë së cilës ata përdorin gjerësisht Biblën tahitiane të përkthyer nga Noti dhe bashkëpunëtorët e tij. Gjithashtu përpjekjet energjike nga përkthyes të tillë si Henri Noti na kujtojnë se duhet të jemi mirënjohës që shumica e njerëzimit sot mund ta përdorin lehtësisht Fjalën e Perëndisë.

[Figurat në faqen 26]

Përkthimet e para të Biblës në gjuhën tahitiane, viti 1815. Shfaqet emri i Jehovait

Henri Noti (1774-1844), përkthyesi kryesor i Biblës në gjuhën tahitiane

[Burimet]

Bibla në gjuhën tahitiane: Copyright the British Library (3070.a.32); Henri Noti dhe letra: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; katekizmi: Me lejen e London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, Zelandë e Re

[Figura në faqen 28]

Katekizëm dygjuhësor në gjuhën e Tahitit dhe të Uellsit i vitit 1801, ku shfaqet emri i Perëndisë

[Burimi]

Me lejen e London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, Zelandë e Re

[Figura në faqen 29]

Kishë protestante ku në fasadë ka të shkruar emrin e Jehovait, ishulli Uahini, në Polinezinë Franceze

[Burimi]

Me lejen e Pasteur Teoroi Firipa