Šta je veliki arteski basen?

OD DOPISNIKA PROBUDITE SE! IZ AUSTRALIJE

DOK letimo u pravcu zapada preko poslednjeg uskog dela australijskog velikog planinskog priobalnog venca, pogled koji se pruža je očaravajući. Iznad nas se pružaju svodovi vedro plavog neba koji dodiruju horizont. Zemlja koja se proteže je ravna i jednolična dokle pogled seže. Kolaž od zelenog rastinja i zlatnih savana uskoro se povlači pred prizorom istrošene crvene zemlje na kojoj je poput mrlja rasuta smeđa trava.

Verovali ili ne, ispod ove zemlje se nalazi vodeno korito koje je veliko kao dve trećine Sredozemnog mora. Taj masivni podzemni rezervoar je poznat kao Veliki arteski basen.

Postojanje ovog podzemnog mora je veoma bitno za one koji žive od zemlje u zabačenoj i vreloj unutrašnjosti Australije. Da bismo shvatili zašto je ovo zakopano blago toliko važno i kako je ono nastalo, treba da razumemo građu same Australije.

Suva na površini

Australija se s pravom naziva zemlja izgorela od sunca. Ona je najmanji kontinent od sedam svetskih kontinenata, a u njoj se nalazi druga po veličini pustinja u svetu. Tu je i jedna od najdužih reka na svetu, Darling. Međutim, australijske reke nisu bogate vodom. U Sjedinjenim Državama svake godine samo Misisipi izlije u more skoro 60 posto više vode nego što je ima u svim rekama i potocima u Australiji. Zašto kiša zaobilazi ovu zemlju?

Zbog položaja koji ovaj kontinent zauzima na planeti. On se prostire na 30 stepeni južne geografske širine, tako da je tamošnje vreme pod velikim uticajem polja visokog vazdušnog pritiska. Ove vazdušne mase koje podrazumevaju lepo vreme nose topao vazduh u centralni deo ove  zemlje. Idući preko zaravnjenih prostranstava, ovi vetrovi ne nailaze na visoke planinske vence kako bi izvukli vlagu iz vazduha. Jedini pravi planinski venac nalazi se na istočnoj obali kontinenta. Njegov najviši vrh izdiže se samo 2 228 metara, što je veoma malo u odnosu na svetske standarde. Svi vetrovi koji s Tihog okeana na istoku kreću ka unutrašnjosti nailaze na ove planine i ispuštaju svoj teret koji život znači duž ovog uskog primorskog dela. Zbog ravničarskog izgleda, visokih prosečnih temperatura i položaja planina Australija je najsuvlji kontinent na zemlji — barem na površini.

Voda ispod površine

Ispod spržene kore australijske zemlje nalazi se 19 velikih podzemnih basena. Najveći, Veliki arteski basen, zauzima jednu petinu kontinenta. Ovaj basen je veliki 1,7 miliona kvadratnih kilometara, i prostire se od vrha Kejp Jorka na severu do Erovog jezera u Južnoj Australiji. U njemu ima oko 8 700 kubnih kilometara vode, što je dovoljno da se preliju jezera Mičigen i Hjuron u Severnoj Americi.

Međutim, za razliku od Velikih jezera Severne Amerike, voda iz Velikog arteskog basena nije tako dostupna. Ona u basen dospeva  putem kišnice koja prodire u zemljište i natapa slojeve peščara u kom se već nalazi voda. Na ovaj način u basen dnevno stiže oko 300 miliona litara vode. Šta se dešava s tom silnom vodom?

Natapanje masivnog sunđera

Veliki arteski basen je poput jednog džinovskog sunđera. Slojevi peščara nalik sunđeru, debljine od 100 metara do skoro tri kilometra, leže između slojeva stena koje ne propuštaju vodu. Ove neravne ploče su nagnute prema zapadu, a istočna ivica seže duž Velikih razvodnih planina. Kiša koja natapa ovaj kraj sporo se sliva prema zapadu i godišnje se pomera samo pet metara.

Ako se u podnožju planinskog venca iskopa jedan bunar kroz gornji sloj stene otporne na vodu do peščara, gravitacija gura uhvaćenu vodu ka površini. To je arteski bunar zato što se voda podiže pod pritiskom, a naziv je dobio po imenu nekadašnje francuske pokrajine Artoa, gde je iskopan prvi ovakav bunar. Od otkrića australijskog arteskog blaga iskopano je hiljade i hiljade bunara koji dopiru do tog drevnog vodenog toka.

Isušivanje rezervoara

Krajem 1800-ih, naseljenici koji su bili željni da iskoriste prostrane ravnice Kvinslenda i Novog Južnog Velsa, crpili su kako su oni smatrali ovaj neograničeni izvor vode. Do 1915, iz oko 1 500 bunara Velikog arteskog basena dnevno je vađeno oko 2 milijarde litara vode (koliko ima u 1 000 olimpijskih bazena). To je brže praznilo rezervoar nego što se on mogao puniti; tako da su mnogi bunari presušili.

Danas od 4 700 arteskih bunara samo 3 000 njih se još uvek prirodno pune. Kod daljnjih 20 000 bunara koji su izbušeni na ovom velikom sunđeru voda se na površinu izvlači pumpama koje pokreću vetrenjače koje vidite raštrkane ispod nas. Zabrinuta vlada radi na očuvanju ovog rezervoara zato što se sada rasipa 95 posto arteske vode koja se izvlači na površinu budući da ona isparava.

Koliko je vredno očuvati ovaj izvor je očigledno, s obzirom da je podzemna voda jedini pouzdani izvor vode za 60 posto teritorije Australije. Mnogi gradovi i industrije u unutrašnjosti u potpunosti zavise od ovog izvora. Kakvog je ukusa ova voda? Džejson, koji je odrastao u Kvinslendu na jednoj farmi koja zavisi od arteske vode, kaže: „Malo je slankasta i meni se više sviđa kišnica kad je ima; ali stoka voli tu vodu.“ Ovaj ukus joj daju rastvoreni minerali koji se nakupljaju u vodi koja protiče kroz slojeve stena. Voda je na ivici basena skoro čista, ali prema središnjem delu može biti nepodnošljivo slana — pogodna samo za ovce i drugu stoku. Voda koju čovek ne izvuče i ne iskoristi, nastavlja svoj put zapadno prema sušnoj unutrašnjosti.

Slabašni div

Dok letimo u pravcu zalaska sunca, daleko ispod nas vidimo raštrkane poput dugmadi sićušne svetlucave krugove vode po pustinji. Kišnica posle podzemnog putovanja od više stotina kilometara, što je putovanje koje traje hiljadama godina, konačno stiže u jugozapadni deo Velikog arteskog basena i prodire na površinu, stvarajući tako ove prirodne kupaste izvore ispod nas. Voda koja isparava iz tih izvora ostavlja iza sebe mineralne naslage. Na te naslage se lepi pesak koji vetar nanosi, i polako se izvor izdiže iz okolnog pejzaža.

Čak i ovo izolovano skrovište za biljke i ptice doživljava štetu koju nanosi čovek. Knjiga Discover Australia zapaža: „Dovođenje stoke, zečeva i još skorije turista otvorilo je put za uništavanje mnogih osetljivih kupastih izvora... Najveća šteta proizlazi usled izvlačenja velike količine vode iz bunara koja se koristi za stoku te se tako osetno smanjuje mlaz vode mnogih izvora, u nekim slučajevima čak do kapanja.“

Ovaj drevni vodeni tok je jedan slabašni div — masivan po obimu, ali ranjiv na uticaj čoveka. Kao i sa svim svetskim resursima, potrebno je dobro upravljanje da bi se sačuvao ogromni podzemni vodeni sistem, to jest Veliki arteski basen.

[Mapa na 25. strani]

(Za kompletan tekst, vidi publikaciju)

VELIKI ARTESKI BASEN

[Izvor]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Slika na 25. strani]

Pumpa s vetrenjačom, simbol zabačenih krajeva Australije, oživljava pustinju

[Slika na 26. strani]

Kao i stanovnici ove zabačene farme, 60 posto Australije danas u potpunosti zavisi od podzemne vode

[Slika na 26. strani]

Prirodni kupasti izvori izbacuju vodu staru hiljadama godina

[Izvor]

Ljubaznošću National Parks and Wildlife South Australia

[Slika na 26. strani]

Slano jezero na jugozapadnom rubu Velikog arteskog basena

[Slika na 26. strani]

Mineralne naslage koje se sporo nagomilavaju oko izvora rastu i do 15 metara

[Izvor]

Ljubaznošću National Parks and Wildlife South Australia