Planine — zašto su nam potrebne

„Idite u planine i oslušnite njihov glas. Spokojstvo prirode će vas obuzeti, baš kao što sunce svojim zracima grli drveće. Vetrovi će vam udahnuti svoju svežinu, a oluje svoju snagu, i odneće vaše brige, kao što odnose jesenje lišće“ (DŽON MJUR, AMERIČKI PISAC I PRIRODNJAK).

KAO što je Džon Mjur primetio pre više od jednog stoleća, planine imaju moć da nas pokrenu. One poseduju veličanstvenost koja očarava, netaknutu prirodu koja ushićuje i mir koji opušta. Svake godine milioni ljudi odlaze u planine kako bi uživali u njihovoj lepoti i pobegli od svakidašnjice. „Planine su od pamtiveka bile predmet divljenja i izvor nadahnuća za čitava društva i kulture“, zapaža Klaus Tepfer, direktor Programa Ujedinjenih nacija za zaštitu životne sredine.

Ali, situacija u kojoj se nalaze planine nije baš ružičasta. Vekovima je njihova udaljenost u velikoj meri predstavljala zaštitu od preterane eksploatacije. Međutim, sada im preti opasnost. „Neka od malobrojnih područja netaknute prirode brzo nestaju zbog razvoja poljoprivrede, izgradnje infrastrukture i zbog drugih aktivnosti koje imaju dugoročan uticaj“, navodi se u nedavnom zvaničnom saopštenju Ujedinjenih nacija.

Planinske regije pokrivaju veliki deo kopna na našoj planeti. Polovina svetskog stanovništva zavisi od njihovih prirodnih bogatstava. Osim toga, one su dom milionima ljudi. Planine nisu samo idilična mesta s prizorima koji oduzimaju dah — one predstavljaju mnogo više od toga. Osmotrimo neke od načina na koje planine doprinose dobrobiti čovečanstva.

Zašto su planine dragocene

◼ ZALIHE VODE. Sve najveće svetske reke izviru u planinama, što znači da veći deo naših zaliha vode potiče iz planinskih oblasti. U Severnoj Americi, moćne reke Kolorado i Rio Grande skoro svu svoju vodu dobijaju iz Stenovitih planina. Oko 50 posto svetskog stanovništva živi u južnoj i istočnoj Aziji. Većina tih ljudi zavisi od kiša koje padaju na ogromne planinske vence u oblastima Himalaja, Karakoruma, Pamira i Tibeta.

„Planine, vodotornjevi sveta, od neprocenjivog su značaja za celokupni život na zemlji i za dobrobit čovečanstva“, objašnjava Tepfer i dodaje: „Ono što se događa na najvišim planinskim vrhovima utiče na život u nizijama, rekama i jezerima, pa čak i u morima i okeanima.“ U mnogim zemljama, sneg koji padne tokom zime zadržava se na planinama, odakle se njegova životodajna vlaga postepeno oslobađa tokom proleća i leta. U sušnim područjima, navodnjavanje često ne bi bilo moguće da nije vode koja se dobija od otopljenog snega  s dalekih planina. Obronci mnogih planina obrasli su šumama koje poput sunđera upijaju padavine, tako da voda postepeno dospeva u reke, čime se sprečava pojava razornih bujica.

◼ STANIŠTA DIVLJIH ŽIVOTINJA I BIOLOŠKA RAZNOLIKOST. Udaljenost planinskih područja, kao i ograničene mogućnosti za zemljoradnju, donekle su predstavljale zaštitu od ljudskog uticaja. Zahvaljujući tome, planine su postale utočišta za biljni i životinjski svet kog više nema u mnogim nižim oblastima. Primera radi, Nacionalni park Kinabalu u Maleziji, planinsko područje manje od Njujorka, dom je za 4 500 biljnih vrsta, što je više od četvrtine biljnih vrsta koje se mogu naći na čitavom području Sjedinjenih Država. Od planinskih staništa zavise i džinovske pande iz Kine, kondori sa Anda, snežni leopardi iz centralne Azije, kao i nebrojene druge vrste kojima preti istrebljenje.

Prema časopisu National Geographic, neki ekolozi su izračunali da „više od trećine poznatih kopnenih biljaka i kičmenjaka obitava na području koje zauzima manje od dva posto površine naše planete“. Veliki broj vrsta koncentrisan je u plodnim, netaknutim područjima koja naučnici nazivaju biološkim žarištima. Ta žarišta koja se često nalaze u planinskim oblastima, značajna su zbog biodiverziteta, to jest biološke raznolikosti od koje svi imamo koristi. Neke od najvažnijih biljnih kultura koje se koriste u ishrani potiču od divljih biljaka koje još uvek rastu na planinama — kukuruz raste na meksičkim visoravnima, krompir i paradajz na peruanskim Andima, a pšenica na Kavkazu, da spomenemo samo neke od njih.

◼ ODMOR I PRIRODNE LEPOTE. Planine su takođe bogate prirodnim lepotama. Na njima se nalaze veličanstveni vodopadi, prekrasna jezera i veliki broj mesta koja se ubrajaju među najlepše predele na svetu. Nije neobično što se trećina svih zaštićenih područja nalazi u planinskim oblastima. One su postale omiljeno stecište turista.

Milioni posetilaca iz celog sveta dolaze čak i u najudaljenije nacionalne parkove. Ljudi putuju s jednog na drugi kraj sveta kako bi posetili Nacionalni park Denali na Aljasci i videli najvišu planinu u Severnoj Americi, Mak Kinli. Mnogi odlaze u Veliku rasednu dolinu da bi se divili veličanstvenim planinama Kilimandžaro i Meru ili da bi posmatrali ogromna krda divljih životinja koja borave između ova dva prekrasna vrha. Iako stanovništvu mnogih planinskih regija veliki priliv turista donosi dobit, nekontrolisani turizam može ugroziti krhke ekosisteme.

Riznica znanja

Tokom vekova, ljudi koji žive na planinama naučili su kako da uspešno izlaze na kraj sa surovim uslovima života. Na planinskim padinama napravili su terase koje se već dve hiljade godina koriste za zemljoradnju. Pripitomili su životinje kao što su lama i jak, koje dobro podnose teške uslove koji vladaju na velikim visinama. To viševekovno znanje koje su oni sakupili može biti veoma dragoceno u zaštiti planina od kojih svi mi zavisimo.

 „Starosedeoci imaju ključnu ulogu kada je u pitanju zaštita ogromnih, skoro netaknutih područja u udaljenim delovima kontinenata“, kaže Alan Ten Derning sa Instituta Worldwatch. „Oni poseduju obimno znanje o ekologiji... koje se može uporediti sa onim što se nalazi u savremenim naučnim bibliotekama.“ Tu riznicu znanja treba čuvati, baš kao i druga dobra koja pružaju planine.

Pod pokroviteljstvom Programa Ujedinjenih nacija za zaštitu životne sredine, 2002. godina bila je proglašena za Međunarodnu godinu planina. Da bi istakli koliko čovečanstvo zavisi od planina, organizatori su smislili moto: „Svi smo mi ljudi s planina“. Njihov cilj je bio da upoznaju javnost s problemima koji pogađaju planine u svetu i da potraže rešenja kako bi ih zaštitili.

Ta zabrinutost je sasvim opravdana. „Suviše često se planine smatraju samo izvorima obilja prirodnih bogatstava, pri čemu se ne obraća dovoljno pažnje na probleme njihovih žitelja, kao ni na očuvanje njihovih ekosistema“, rečeno je u uvodnom govoru na Svetskom samitu o planinama održanom 2002. u Biškeku, u Kirgiziji.

Koji su neki od problema koji pogađaju planine u svetu i ljude koji žive na njima? Kako ti problemi utiču na sve nas?