Resife — grad šećera

OD DOPISNIKA PROBUDITE SE! IZ BRAZILA

„ZLATO, slava i jevanđelje“ nisu bili jedina pokretačka snaga koja je stajala iza kolonizacije američkog kontinenta. Evropska aristokratija je želela šećer. Počev od sredine 15. veka, prihod od skupocene šećerne trske koja je uzgajana na ostrvima u Atlantskom okeanu, slivao se u portugalske trezore. Zato je 1516. godine portugalski kralj Manuel I odlučio da se otpočne s proizvodnjom šećera na teritorijama Novog sveta koje su bile pod vlašću njegove krune.

Mada su prve fabrike za proizvodnju šećera podignute u južnom Brazilu, centar proizvodnje šećera postala je tadašnja provincija Pernambuko, a na severoistoku Brazila. U njoj su postojali idealni uslovi za uzgajanje šećerne trske — topla klima, obilne padavine, blage padine i plodno tlo obogaćeno rečnim nanosima. Priobalne tropske šume postepeno su nestajale dok su plantaže šećerne trske polako osvajale brda i visoravni oko delte reke Kapibaribe.

Do 1537, tu je niklo malo naselje u kom su živeli moreplovci i ribari. Nalazilo se na vrhu uskog zemljouza koji se protezao južno od grada Olinda, tadašnje prestonice Pernambuka. Sa zapadne strane novog naselja tekla je reka Kapibaribe, dok se istočno od njega uzdizao zid od koralnih grebena koji ga je štitio od moćnih talasa Atlantskog okeana. Ova prirodna luka postala je poznata kao Povo dos Aresifes (Selo kod grebena), a kasnije Resife. Neprerađeni šećer sa plantaža putovao je niz reku do ovog mesta, gde je skladišten a potom tovaren na brodove koji su plovili u Evropu.

Vest o prosperitetu Pernambuka brzo je privukla nepoželjne posetioce. Najpre su 1561. godine Resife osvojili i opljačkali francuski pirati, a zatim 1595. engleski trgovac ser Džejms Lankaster, koji se u nekim zapisima naziva piratom. Lankaster je navodno otplovio nakon što je plenom napunio svoj brod i još 12 brodova „pozajmljenih“ od francuskih i portugalskih trgovaca. Radi zaštite od daljnih napada, na zemljouzu između Resifea i Olinde podignuta su utvrđenja, ali od toga nije bilo mnogo koristi.

 Šećerni rat

Na početku 17. veka, provincija Pernambuko, koja se tada nalazila pod španskom vlašću, imala je najviše plantaža šećerne trske i bila je najveći proizvođač šećera u svetu. Pošto se u toj oblasti nalazila 121 fabrika šećera, Resife je postao najprometnija luka u portugalskim kolonijama na američkom kontinentu.

Evropa se sladila poslasticama napravljenim od brazilskog šećera koji je prerađivan u Holandiji. Ali, kada je 1621. okončano primirje između Holandije i Španije, unosna trgovina šećerom bila je ugrožena. Holandska Zapadnoindijska kompanija (u daljem tekstu Kompanija), dobila je iste godine monopol na trgovinu sa Afrikom i Amerikom. Kompanija je predložila rešenje u dokumentu čiji je naslov otkrivao njene namere — „Razlozi zbog kojih Zapadnoindijska kompanija treba što pre da preuzme Brazil od španskog kralja“. Dodatak ovom dokumentu bio je „Spisak onoga što Brazil može da proizvodi“. Na pomolu je bio Šećerni rat!

Dana 14. februara 1630, flota od 65 brodova pod zastavom Kompanije pojavila se u blizini obale Pernambuka. Nakon kratke bitke, na brazilskom tlu se zavijorila zastava Kompanije. Sa svojim tvrđavama, obližnjim ostrvima i rekama, Resife je osvajačima izgledao kao sigurnije mesto od Olinde, grada koji se nalazio na otvorenom uzvišenju. Stoga su 25. novembra 1631, Holanđani spalili Olindu do temelja i upravu oblasti premestili u Resife. To je bila prekretnica u razvoju tog mesta.

Pošto je prostor bio ograničen, a doseljenika mnogo, zidane su visoke građevine. Od materijala sa ruševina Olinde građene su visoke, uske, jednospratne i dvospratne sobrados, to jest kuće, slične onima koje su se mogle videti u evropskim prestonicama tog vremena. Pa ipak, do 1637. u Resifeu više nije bilo prostora za gradnju. Upravo tada je novopostavljeni vrhovni guverner Johan Moris van Nasau, plemić nemačkog porekla, stigao s planovima da izgradi najnapredniji kosmopolitski centar u Južnoj Americi.

 Grad koji je podigao guverner Moris Nasau

Novi grad, koji je guverner nazvao Maurisija, izgrađen je za samo sedam godina. Bio je projektovan u evropskom stilu i imao je popločane ulice, pijacu, luksuzne kuće, zoološki vrt sa životinjama iz drugih delova Brazila i iz Afrike, botaničke bašte, prvu opservatoriju na američkom kontinentu, muzej, bolnice i biblioteku. Nasau je ovaj grad podigao na ostrvu  Antonio Vaz, koje je nekoliko stotina metara udaljeno od Resifea. Takođe je odobrio izgradnju dva mosta koji su za to vreme bili izuzetni građevinski poduhvati. Oni su predstavljali sponu između Resifea, Maurisije i kopna. (Vidite okvir „Moris van Nasau i leteća krava“.)

Nasau nije bio nimalo nalik na pohlepne kolonijaliste. Svoj novi dom je opisao kao „prelepi Brazil kome nema ravnog pod nebom“. O njegovoj velikoj ljubavi prema zemlji koju mu je Kompanija poverila radi eksploatacije svedoče i slike Fransa Posta i Alberta Ekhauta. Oni su bili deo grupe od 46 umetnika, naučnika i zanatlija koje je Nasau doveo iz Evrope i koji su pod njegovim pokroviteljstvom stvorili veliki broj knjiga, likovnih dela i karti. Zahvaljujući tome, radoznali Evropljani mogli su da upoznaju prekrasne predele Pernambuka.

Za vreme dok je Nasau bio guverner, Maurisija i Resife su doživeli ekonomski procvat. Kompanija je odobrila zajmove za finansiranje ponovne izgradnje fabrika šećera koje su bile uništene tokom osvajanja. Ubrzo je Resife vrveo od engleskih činovnika, švedskih avanturista, škotskih trgovaca, nemačkih i francuskih poslovnih ljudi. Sve njih privukla je trgovina robljem, šećerom i brazilskim drvetom.

Religiozna tolerancija koja je vladala u to vreme, privukla je i jevrejske ulagače i izbeglice iz Evrope i Severne Afrike. Nije prošlo mnogo, a napredna sefardska zajednica se slobodno sastajala u prve dve sinagoge podignute na ovoj strani Atlantskog okeana. Jevrejska zajednica je bila toliko uticajna da je trgovački centar Resifea bio poznat kao Rua dos Žudeus (Jevrejska ulica).

Odnosi između Brazila i Holandije se zaoštravaju

Uprkos izvanrednim rezultatima koje je Nasau postigao tokom svoje uprave, čelnici Kompanije su mu zamerali da, zbog svog oduševljenja Brazilom, ne donosi mudre odluke u finansijskom pogledu. Deoničari kompanije nisu dobijali profit kom su se nadali. U maju 1644, Nasau je podneo ostavku i vratio se u Holandiju. Njegov odlazak, zbog kog su čak i Portugalci žalili, označio je početak postepenog pada holandskog uticaja u Brazilu. Nekoliko godina zaredom rod šećerne trske bio je loš, potražnja na međunarodnom tržištu je opala, a vlasnici plantaža dugovali su Kompaniji velike sume novca. Sve to ih je navelo da organizuju pobunu, što je na kraju dovelo do proterivanja Holanđana 1654. godine. b

 Tokom pobune, uništeni su vrtovi koje je Nasau zasadio, kao i veći deo Maurisije. Ipak, neke izmene koje su uveli Holanđani i dalje su ostale na snazi. Oni su premestili centar aktivnosti provincije Pernambuko iz Olinde na ostrva u delti reke Kapibaribe i postavili temelj za novu prestonicu. Resife je postao pravi grad i važan ekonomski centar.

Tragovi prošlosti

Na prvi pogled, današnji Resife koji ima više od 1 300 000 stanovnika i jedan je od najvećih industrijskih, finansijskih i turističkih centara u Brazilu, nema nimalo sličnosti s malim ribarskim naseljem kojim je u 16. veku dominirala Olinda. Plantaže šećerne trske duž obala reke Kapibaribe odavno su ustupile mesto stambenim četvrtima. Ostala su samo njihova imena i nekoliko živopisnih kuća u kojima su živeli veleposednici. Trgovački centar Resifea, koji obuhvata ostrva Resife i Santo Antonio, kao i kopneno područje Boa Vista, ostao je bez mnogih građevina iz kolonijalnog perioda usled nebrige i intenzivne modernizacije.

Međutim, reke, ostrva i grebeni koji su privukli Holanđane i dalje su središte života u Resifeu, a tragovi „šećerne“ prošlosti tu i tamo se mogu videti među njegovim modernim fasadama. Forte do Brum, četvorougaono holandsko utvrđenje podignuto pored obale radi odbrane luke, sada je nasipima odvojeno od mora. Ono predstavlja usamljeni trag prošlih vremena među modernim građevinama. Rua dos Žudeus, koja se sada zove Rua do Bon Žezus (Ulica Dobrog Isusa), zadržala je duh 16. veka — njene raznobojne kolonijalne sobrados sačuvane su tokom modernizacije grada.

Oni koji žele da saznaju više o istoriji Resifea mogu posetiti zdanja u kojima su izložene mape i predmeti iz doba holandske vladavine. Neka od njih su Forte das Sinko Pontas koje su 1630. izgradili plaćenici Kompanije, kao i jednostavno zdanje Instituta za arheologiju, istoriju i geografiju. Muzej severoistočnog čoveka prati razvoj industrije šećera od njenih skromnih početaka do modernih fabrika. Među eksponatima izloženim u njemu nalazi se nešto što navodi na razmišljanje — prikaz života robova, koji su opisani kao „ruke i stopala šećernih barona“.

Šećer danas ne izaziva bure emocija kao što je to bio slučaj u prošlim stolećima. Dobit koja je privlačila pirate i Zapadnoindijsku kompaniju smanjila se. Malo je onih koji žale za tim vremenom kada je postojalo toliko finansijskih, društvenih i ekoloških problema. Pa ipak, šećer još uvek dominira privredom u priobalnom delu Pernambuka. Na ogromnim poljima nedaleko od Resifea, radnici beru šećernu trsku, koristeći slične metode kao tokom proteklih pet stoleća, što je podsetnik na to da je ovaj grad osnovan zahvaljujući šećeru.

[Fusnote]

[Okvir/Slika na 25. strani]

Moris van Nasau i leteća krava

„U početku su mali brodovi prevozili ljude od Maurisije do Resifea, što je prilično ograničavalo trgovinu. Zato su svi pozdravili ideju o izgradnji mosta i taj posao je brzo bio priveden kraju. Svečano puštanje u promet bilo je predviđeno za nedelju, a u programu je bilo spomenuto nešto što je trebalo da izazove radoznalost javnosti — leteća krava!

„Tog nedeljnog poslepodneva, muzičari su svirali, a ulice su bile okićene raznobojnim trakama. Mnoštvo ljudi je hrlilo ka mostu. Iako su bili oduševljeni novoizgrađenim mostom, svi su s nestrpljenjem iščekivali da vide leteću kravu. ’Kako li će to izgledati?‘, pitali su se neki. ’Greh je reći da krava može da leti kao anđeo‘, čulo se kako kaže jedna baka.

„U određeno vreme, nešto što je ličilo na žutu kravu s rogovima i dugim repom poletelo je sa gornjeg prozora jedne kuće na keju. ’Eno je!‘, uzviknuli su okupljeni ljudi. Plemići, obični građani i robovi, svi su pogledali uvis. Odjednom se prolomio smeh. Leteća krava je bila samo papirni balon ispunjen toplim vazduhom!

„Ova šala koju je smislio grof Moris van Nasau dopala se ljudima i poslužila je još jednoj korisnoj svrsi. Svi koji su prešli preko mosta da bi videli leteću kravu platili su malu taksu. Tom prilikom sakupljena je velika suma novca koji je iskorišćen za pokrivanje troškova ovog značajnog građevinskog poduhvata.“

[Izvori]

Terra Pernambucana (Zemlja Pernambuko), delo Marija Sete.

Moris van Nasau: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO--RECIFE

[Okvir na 27. strani]

Američka Venecija

„Poput Venecije, Resife je grad koji je nikao iz vode i ogleda se u vodi; grad koji duboko u sebi oseća puls okeana“ (Žoakim Nabuko, brazilski državnik).

U prestonici Pernambuka postoji 66 kanala i 39 mostova — pravo svedočanstvo o borbi graditelja s morem, močvarama i rekama, koja je počela još u 16. veku izgradnjom prvih nasipa i ozidanih obala. Današnji Resife proteže se preko delte koju stvaraju reke Kapibaribe, Beberibe, Žikia, Težipio i Žaboatao. Pošto se grad nalazi na prosečno samo dva metra nadmorske visine, visoka plima i obilne padavine još uvek povremeno prouzrokuju poplave u nekima od njegovih glavnih avenija. Ironično, ali mesto gde je podignuto prvobitno naselje, stari deo grada koji se zahvaljujući jednom uskom peščanom pojasu stolećima čvrsto držao kopna, na kraju je 1960. odvojeno od kontinenta tokom proširenja i izgradnje novih objekata u luci.

[Slika na 23. strani]

Gore: Rua do Bon Žezus

[Slika na 23. strani]

Dole: Rua da Aurora

[Slika na 24. strani]

Flota holandske Zapadnoindijske kompanije napada Olindu (na desnoj strani) i Resife (na levoj strani), 1630.

[Slika na stranama 24, 25]

„Poput Venecije, Resife je grad koji je nikao iz vode i ogleda se u vodi“

[Slike na 26. strani]

Forte do Brum i (ispod) Forte das Sinko Pontas

[Izvori slika na 23. strani]

Gore: FOTO: NATANAEL GUEDES/P.C.R.; dole: Bruno Veiga/Tyba/socialphotos.com; karta: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Izvori slika na 24. strani]

Flota: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO–RECIFE; dole: MUNDOimagem